Coraz częściej uczeń z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym trafia do szkoły ogólnodostępnej. W jaki sposób radzić sobie, od strony formalnej, z jego edukacją? Jak dokumentować jego postępy szkolne? Jakie akty prawne regulują te problemy? Poniższy tekst jest próbą odpowiedzi na te pytania.
UCZEŃ Z UPOŚLEDZENIEM W STOPNIU UMIARKOWANYM W GIMNAZJUM OGÓLNODOSTĘPNYM
Pojawienie się ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w szkole ogólnodostępnej staje się wezwaniem dla pedagogów (dyrektora, nauczycieli przedmiotowych, pedagoga szkolnego). Jeśli uda się jeszcze zorganizować oddział integracyjny z nauczycielem wspomagającym - wydaje się, że zupełnie nieźle można zaspakajać potrzeby edukacyjne takich dzieci. Co jednak czynić, jeżeli w szkole ogólnodostępnej, w której nie ma oddziału integracyjnego, pojawia się uczeń z upośledzeniem w stopniu lekkim lub umiarkowanym?
W swych rozważaniach pomijam taki aspekt rozważań: czy uczeń z upośledzeniem powinien, lub nie powinien uczęszczać do szkoły masowej oraz czy nauczyciele w szkole masowej mają przygotowanie merytoryczne, by zmagać się z problemem edukacji ucznia z upośledzeniem umysłowym.
Kiedy jednak staniemy przed takim problemem powinniśmy zdobyć wiedzę, jak postępować w takim przypadku. Szczególnie należy zająć się regulacjami prawnymi w tej dziedzinie, gdyż są one wskazówką postępowania i podejmowania decyzji w tej sprawie.
Rozdział I
W tej części pracy zebrane zostały rozporządzenia regulujące nauczanie uczniów z upośledzeniem.
* * *
"Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 stycznia 2001 r. (Dz.U. nr 13 poz.114) w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach" ze zmianami w Rozporządzeniu MENiS z 29 stycznia 2003 r. określa na jakich zasadach polega pomoc psychologiczno - pedagogiczna udzielana w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach. Znajdziemy tu informację o zasadach przeprowadzania zajęć dydaktyczno - wyrównawczych i specjalistycznych, zasadach organizacji klas wyrównawczych i terapeutycznych.
* * *
"Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 lutego 2001r. w sprawie orzekania o potrzebie kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży, oraz szczegółowych zasad kierowania do kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania" w § 1 stwierdza:
W publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych oraz innych publicznych poradniach specjalistycznych, zwanych dalej "poradniami", są organizowane i działają na zasadach określonych w rozporządzeniu zespoły orzekające o:
potrzebie kształcenia specjalnego dzieci i młodzieży z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi, wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy, w tym o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim,
potrzebie indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży, których stan zdrowia uniemożliwia lub znacznie utrudnia uczęszczanie do szkoły.
Paragraf 2 cytowanego rozporządzenia brzmi:
Zespoły orzekające, zwane dalej "zespołami", wydają orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego oraz orzeczenia o potrzebie indywidualnego nauczania dla uczniów szkół położonych na terenie działania poradni, z zastrzeżeniem ust. 3.
W przypadku dzieci nieuczęszczających do szkoły orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego wydają zespoły działające w poradniach właściwych ze względu na miejsce zamieszkania dziecka, z zastrzeżeniem ust. 3.
Orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego oraz orzeczenia o potrzebie indywidualnego nauczania dzieci niewidomych i słabo widzących, dzieci niesłyszących i słabo słyszących oraz dzieci z autyzmem wydają zespoły działające w poradniach wskazanych przez kuratora oświaty, za zgodą organu prowadzącego.
Paragraf 7 - najbardziej nas interesujący w kontekście omawianych zagadnień - informuje czy dziecko ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi trafi do szkoły ogólnodostępnej:
W przypadku uwzględnienia wniosku, zespół wydaje odpowiednio orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, a w przypadku dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim - orzeczenie o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych albo orzeczenie o potrzebie indywidualnego nauczania, według wzorów stanowiących załączniki nr 1-3 do rozporządzenia.
W orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego określa się zalecaną formę kształcenia specjalnego: w szkole ogólnodostępnej, szkole integracyjnej lub oddziale integracyjnym, szkole specjalnej lub oddziale specjalnym albo w specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym.
Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydaje się na okres roku szkolnego, etapu edukacyjnego, okresu kształcenia w danej szkole albo na czas nieokreślony.
Orzeczenie o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych wydaje się na okres do 5 lat.
Orzeczenie o potrzebie indywidualnego nauczania wydaje się na czas określony, wskazany w zaświadczeniu o stanie zdrowia ucznia, o którym mowa w § 5 ust. 4.
Należy dodać, że rozporządzenie mówi także o tym, że starosta właściwy ze względu na miejsce zamieszkania dziecka, zapewnia dziecku formę kształcenia wskazaną w orzeczeniu, a na wniosek rodziców (prawnych opiekunów) ucznia, dyrektor szkoły lub placówki, do której uczęszcza uczeń posiadający orzeczenie o potrzebie indywidualnego nauczania organizuje indywidualne nauczanie.
* * *
"Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 marca 2001 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych" stwierdza w § 6:
Nauczyciel jest obowiązany, na podstawie opinii publicznej poradni psychologiczno - pedagogicznej lub innej publicznej poradni specjalistycznej, dostosować wymagania edukacyjne, o których mowa w § 4 ust. 1, do indywidualnych potrzeb ucznia, u którego stwierdzono trudności w uczeniu się, w tym specyficzne trudności, uniemożliwiające sprostanie tym wymaganiom.
* * *
"Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół" zamieszcza w załączniku nr 3 następujący dokument bardzo przydatny nauczycielom uczącym uczniów z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym w szkołach masowych: "Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym w szkołach podstawowych, gimnazjach i oddziałach przysposabiających do pracy w zasadniczych szkołach zawodowych".
Ww. "Podstawa..." jest dokumentem pomocnym przy konstruowaniu programów dostosowanych do indywidualnych potrzeb ucznia z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym.
* * *
"Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 24 kwietnia 2002 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych".
Rozporządzenie to wprowadza pewne zmiany do Rozporządzenia z dnia 21 marca 2001 r. (Dz. U. Nr 29, poz. 323 i Nr 128, poz. 1419).
Poza stwierdzeniami omawianymi wcześniej np.:
należy dostosować wymagania edukacyjne do indywidualnych potrzeb ucznia, u którego stwierdzono specyficzne trudności w uczeniu się;
dyrektor szkoły, na wniosek rodziców (prawnych opiekunów) oraz na podstawie opinii publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym publicznej poradni specjalistycznej, albo niepublicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym niepublicznej poradni specjalistycznej, spełniającej warunki, o których mowa w art. 71b ust. 3b ustawy, zwalnia ucznia z wadą słuchu lub z głęboką dysleksją rozwojową z nauki drugiego języka obcego, z zastrzeżeniem ust. 1a. Zwolnienie może dotyczyć części lub całego okresu kształcenia w danym typie szkoły.
Należy zwrócić uwagę na inne paragrafy dotyczące klasyfikowania ucznia z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym:
Klasyfikowanie śródroczne ucznia z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym polega na okresowym podsumowaniu jego osiągnięć edukacyjnych z zajęć edukacyjnych określonych w szkolnym planie nauczania i ustaleniu ocen klasyfikacyjnych oraz oceny zachowania, zgodnie z § 11 ust. 4 i § 12 ust. 4a.,
Klasyfikowanie końcoworoczne ucznia z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym, począwszy od klasy czwartej szkoły podstawowej, polega na podsumowaniu jego osiągnięć edukacyjnych w danym roku szkolnym z zajęć edukacyjnych określonych w szkolnym planie nauczania i ustaleniu ocen klasyfikacyjnych oraz oceny zachowania, zgodnie z § 11 ust. 4 i § 12 ust. 4a.
Oceny bieżące i oceny klasyfikacyjne śródroczne i końcoworoczne dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym są ocenami opisowymi.
W przypadku uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym ocena zachowania jest oceną opisową.
Oceny klasyfikacyjne z obowiązkowych zajęć edukacyjnych ustalają nauczyciele prowadzący poszczególne obowiązkowe zajęcia edukacyjne, z zastrzeżeniem ust. 2 i 3, a ocenę zachowania - wychowawca klasy.
Ucznia z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym promuje się do klasy programowo wyższej, uwzględniając specyfikę kształcenia tego ucznia, w porozumieniu z rodzicami (prawnymi opiekunami), O ukończeniu szkoły przez ucznia z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym postanawia na zakończenie klasy programowo najwyższej rada pedagogiczna, uwzględniając specyfikę kształcenia tego ucznia, w porozumieniu z rodzicami (prawnymi opiekunami);
1a. W przypadku uczniów posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego albo indywidualnego nauczania dostosowanie warunków i formy przeprowadzania sprawdzianu lub egzaminu gimnazjalnego do indywidualnych potrzeb ucznia może nastąpić na podstawie tego orzeczenia.
1b. Uczniowie z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym nie przystępują do sprawdzianu i egzaminu gimnazjalnego.
1c. Uczeń z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim ze sprzężoną niepełnosprawnością, posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, który nie rokuje kontynuowania nauki w szkole ponadgimnazjalnej, może być zwolniony przez dyrektora komisji okręgowej z obowiązku przystąpienia do sprawdzianu i egzaminu gimnazjalnego, na wniosek rodziców (prawnych opiekunów), zaopiniowany przez dyrektora szkoły. Na świadectwie ukończenia szkoły zamiast wyniku sprawdzianu lub egzaminu gimnazjalnego wpisuje się "zwolniony".
Ponadto ucznia z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym dotyczą następujące zapisy dotyczące wydawania świadectw, które reguluje : "Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu" z dnia 10 września 2002 r. - Załącznik do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 września 2002 r. (poz. 1320) (Dz.U. z 2002r. Nr 159, poz. 1320):
W świadectwach szkolnych promocyjnych oraz świadectwach ukończenia szkoły podstawowej i gimnazjum, wydawanych uczniom z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, umiarkowanym lub znacznym, kształcącym się w szkołach ogólnodostępnych lub w szkołach (oddziałach) integracyjnych oraz szkołach specjalnych dla uczniów z normą intelektualną, na drugiej stronie świadectwa nad 'Wynikami klasyfikacji końcoworocznej' umieszcza się adnotację "uczeń/uczennica realizował(a) program nauczania dostosowany do indywidualnych możliwości i potrzeb na podstawie orzeczenia publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej/specjalistycznej*".
(* wpisać właściwą nazwę poradni).
W związku z powyższym, uczniowi z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym, uczącemu się w szkole podstawowej i gimnazjum ogólnodostępnym lub z oddziałami integracyjnymi wydaje się odpowiednio świadectwo:
Świadectwo szkolne promocyjne szkoły podstawowej: 3a. MENiS-II/2-sp/2 - dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, uczęszczających do klas IV i V szkoły podstawowej specjalnej.
Świadectwo szkolne promocyjne gimnazjum: 23a. MENiS-II/7sp/2 - dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, uczęszczających do klas I i II gimnazjum specjalnego.
Świadectwo ukończenia szkoły podstawowej: 7a. MENiS-II/6-sp/2 - dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, uczęszczających do szkoły podstawowej specjalnej.
Świadectwo ukończenia gimnazjum: 26a. MENiS-II/8-sp/2 - dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym uczęszczających do gimnazjum specjalnego.
Oceny na świadectwach, dla tej grupy uczniów, oprócz oceny z przedmiotu: religia/etyka, są ocenami opisowymi.
W adnotacji dotyczącej liczby uzyskanych punktów na sprawdzianie lub egzaminie wpisujemy kreskę poziomą.
Wszystkie przytoczone w tym rozdziale rozporządzenia znajdują się na stronie MENiS; adres: http://www.men.waw.pl/
Rozdział II
W świetle przytoczonych aktów prawnych należałoby teraz przedstawić kolejne kroki postępowania z uczniem z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym w szkole ogólnodostępnej.
W projekcie niezatwierdzonego jeszcze rozporządzenia MENiS: w sprawie warunków organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dziecka oraz organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi stwierdza się m.in. w § 7:
Kształcenie dzieci i młodzieży niepełnosprawnych wspólnie z pełnosprawnymi rówieśnikami organizuje się w środowisku najbliższym ich miejsca zamieszkania, na każdym poziomie edukacyjnym: w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych oraz w przedszkolach i w szkołach lub oddziałach integracyjnych.
Do przedszkoli i szkół, o których mowa w ust. 1 przyjmowane są dzieci i młodzież niepełnosprawni, posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego.
Przedszkola i szkoły, w których większość oddziałów jest oddziałami integracyjnymi, są odpowiednio przedszkolami lub szkołami integracyjnymi. Liczebność uczniów w oddziałach integracyjnych określają przepisy w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola i publicznych szkół.
W jednostkach, o których mowa w ust. 1 zatrudnia się dodatkowo nauczycieli ze specjalnym przygotowaniem pedagogicznym, odpowiednim do rodzaju zaburzeń i odchyleń rozwojowych dzieci i młodzieży, którym dyrektor szkoły zapewnia doradztwo i pomoc metodyczną, oraz specjalistów prowadzących zajęcia rewalidacyjne lub zajęcia socjoterapeutyczne.
Nauczyciele i specjaliści, o których mowa w ust. 4:
rozpoznają potrzeby i możliwości edukacyjne dzieci i młodzieży z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi, o których mowa w § 4 oraz wspomagają ich w procesie kształcenia;
współorganizują zajęcia edukacyjne i proces wychowawczy w formach integracyjnych, w szczególności:
wspólnie wybierają lub opracowują programy nauczania;
przygotowują programy wychowawcze
dostosowują realizację programów nauczania do indywidualnych możliwości psychofizycznych i potrzeb dzieci i młodzieży;
przygotowują indywidualne programy rewalidacyjne lub socjoterapeutyczne.
Rodzice lub opiekunowie prawni podejmują decyzję czy ich dziecko będzie uczęszczało do szkoły specjalnej, czy do ogólnodostępnej. Decydują się na szkołę masową, gdzie nie ma klasy integracyjnej. Pojawia się w klasie uczeń z orzeczeniem z poradni psychologiczno-pedagogicznej o potrzebie kształcenia specjalnego. Zawiera ono następujące elementy:
okres edukacyjny - np. "na etap nauki w gimnazjum";
określenie rodzaju zaburzeń - np. "upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym";
diagnoza określająca możliwości rozwojowe i potencjał dziecka;
zalecenia: np.. kształcenie specjalne w gimnazjum ogólnodostępnym;
Musimy podjąć decyzję w jaki sposób prowadzimy edukację takiego ucznia?
W gimnazjum specjalnym edukuje się według:
"Ramowego planu nauczania dla gimnazjum specjalnego dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym" a)
III Etap edukacyjny
Zajęcia edukacyjne ----Liczba godzin tyg. w ciągu trzech lat
---------------------------------------------------------------------
Funkcjonowanie w środowisku ----15 godz.
Technika(b); Plastyka(b)----51 godz.
Muzyka z rytmiką; WF ----18 godz.
Religia/Etyka ----6
---------------------------------------------------------------------
Razem: 90 godz.
---------------------------------------------------------------------
Zajęcia rewalidacyjne----30godz.
---------------------------------------------------------------------
dotyczy także uczniów niesłyszących i słabo słyszących, niewidomych i słabo widzących, autystycznych, jednocześnie z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym,
realizowane w przypadku zorganizowania oddziałów przysposabiających do pracy, w tym w przypadku wydłużenia okresu nauczania, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez ucznia 24 roku życia.
Zamieszczony "Ramowy plan nauczania dla gimnazjum specjalnego (...)" może zostać wykorzystany do konstrukcji indywidualnego programu nauczania.
W szkole ogólnodostępnej edukację realizujemy w oparciu o indywidualny program nauczania. Tak prowadzone nauczanie wymaga więcej zabiegów od nauczycieli gimnazjalnych, gdyż powinno być poprzedzone następującymi działaniami:
Należy zapoznać się z orzeczeniem z poradni pedagogiczno-psychologicznej (diagnoza, zalecenia).
Należy zdiagnozować ucznia - przebadać pod kątem umiejętności, które posiadł do tej pory (diagnoza pedagogiczna)
Należy zapoznać się z podstawą programową kształcenia ogólnego dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym (...) .
W oparciu o powyższe dane opracować indywidualny program edukacyjny zawierający:
zalecenia programowe aktywności indywidualnej i zespołowej ucznia (z zaangażowaniem sfery umysłowej, emocjonalno-motywacyjnej i działaniowej),
dokumentację oceny poziomu funkcjonowania (oceny dokonywać minimum raz w roku; najlepiej raz w semestrze),
program zintegrowanych oddziaływań rewalidacyjnych wspierających rozwój ucznia.
Oceniać postępy ucznia, a nie osiągnięcia.
Należy określić standardy wymagań, które zostaną poddane ocenie.
OBSZARY EDUKACJI PODLEGAJĄCE OCENIE:
Umiejętności językowe (mówienie, czytanie, pisanie).
Umiejętności matematyczne.
Umiejętności przyrodnicze (poznawanie przyrody, dbałość o zdrowie, poznawanie najbliższego otoczenia, zasady bezpieczeństwa).
Umiejętności artystyczno-ruchowe (plastyczne, techniczne, muzyczne, ruchowe):
(poznawanie materiałów i produktów codziennego użytku, ich właściwości i zastosowań; posługiwanie się prostymi narzędziami, korzystanie z urządzeń socjalnych i technicznych powszechnego użytku, kształtowanie zachowań proekologicznych, aktywność muzyczna, plastyczna, parateatralna, taneczna, zabawy muzyczno-ruchowe, stosowanie środków artystycznego wyrazu, ćwiczenia gimnastyczne i korekcyjne, udział w zawodach sportowych, turystyce, krajoznawstwie
Umiejętności praktyczne ( umiejętność samoobsługi, przestrzeganie zasad bezpieczeństwa, dbałość o zdrowie, umiejętność porozumiewania się z otoczeniem).
Religia (jeżeli uczęszcza na te zajęcia).
Konstrukcja indywidualnego programu nauczania jest pierwszym krokiem w edukacji ucznia z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym w szkole masowej. Kolejną trudność stanowi tu sposób oceniania. Należy pamiętać, że taki uczeń oceniany jest opisowo, a co za tym idzie, należy przygotować "karty obserwacji". Kiedy pojawiły się przede mną te problemy (nie miałam pojęcia, jak je rozwiązać) wymyśliłam, że sięgnę tu do wzorów z nauczania zintegrowanego. Opracowałam karty obserwacji z zakresu edukacji językowej oraz artystyczno-ruchowej wybierając określoną liczbę standardów przewidzianych na jeden semestr. Inni nauczyciele zajęli się przygotowaniem kart obserwacji z zakresu umiejętności matematycznych i przyrodniczych. Karty obserwacji pomagają przy sporządzaniu oceny opisowej np. na koniec semestru, która zostaje zapisana w "Karcie szkolnych osiągnięć ucznia". Oryginał karty zostaje w dokumentacji szkolnej; kopię otrzymują rodzice.
* * *
Opisałam, w jaki sposób radzę sobie z problem edukowania i oceniania ucznia z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym w szkole ogólnodostępnej. Moje odczucia są mieszane - wybór rodziców jednoznaczny: niech syn czy córka uczęszczają do szkoły masowej. Zdaję sobie sprawę, że nauczycielom brakuje wiedzy i umiejętności, jak postępować i co robić z takim uczniem - dlatego dzielę się swymi doświadczeniami. Należy pamiętać, że przy ocenianiu takiego ucznia bierze się pod uwagę nie zdobytą wiedzę i umiejętności, a postępy - na które niekiedy czeka się bardzo długo.
|