WYCHOWANIE MORALNE

Wychowanie moralne

Definiując pojecie wychowania moralnego należałoby zacząć od definicji wychowania i moralności, tak więc wychowanie - pochodzi od łac. „educare” - wyprowadzać ze stanu gorszego do stanu lepszego, wyższego, oznacza ono wszelkie oddziaływania na człowieka w ciągu jego życia, dotyczy zamierzonego i świadomego oddziaływania na wychowanka, podejmowane w celu wywołania trwałych zmian osobowości. Wg M. Łobockiego wychowanie to oddziaływanie na psychikę i zachowanie człowieka przy czym przez oddziaływanie to rozumie się szczególnie wywieranie wpływu na zmiany, czy przeobrażenia w osobowości i zachowaniu zwłaszcza opinii i przekonań w otaczającym świecie oraz postaw wobec ludzi i samych siebie. Wiemy już czym jest wychowanie w takim razie co to jest moralność? Moralność możemy określić jako zbiór pewnych norm postępowania obowiązujących w danym społeczeństwie. Przedstawione zostały definicje wychowania i moralności dlatego możemy powiedzieć czym jest wychowanie moralne, które inaczej często nazywane jest wychowaniem do wartości lub wychowaniem etycznym. Wg M. Łobockiego wychowanie moralne to wywieranie wpływu na zachowanie i postawy zgodne z uznawaną powszechnie moralnością. W. Okoń definiuje wychowanie moralne jako ogół świadomych oddziaływań wychowawczych i działań własnych wychowanka, których celem jest ukształtowanie dyspozycji psychicznych warunkujących zachowanie moralne jednostki jako członka zbiorowości, zliczają się do nich, wrażliwość na wartości moralne i związane z nią postawy moralne.

Bardzo ważnym elementem wychowania moralnego jest rozwój moralny czyli przyswojenie wiedzy o problemach moralnych zarówno w sferze poznawczej związanej z umiejętnością odróżniania dobra od zła i w sferze behawioralnej czyli pod względem przejawiania autentycznych zachowań i postaw moralnych w konkretnym postępowaniu. Organizacja procesu wychowawczego w grupie szkolnej lub przedszkolnej powinno być podejmowane w skali grupy, a także indywidualnie ponieważ rozwój moralny dzieci nie przebiega u wszystkich jednostajnie.

Heliodor Muszyński wyróżnia cztery stadia rozwoju moralnego dziecka:

- 1 stadium- Anomia moralna, gdzie występuje faza amoralizmu dziecięcego, która obejmuje okres od urodzenia do ok.1 roku życia. W tej fazie dziecko nie posiada żadnej świadomości moralnej.

- 2 stadium- Heteronomia moralna( od powyżej 1r.ż, obejmuje wiek przedszkolny i część młodszego wieku szkolnego, do około 8-9 r.ż.). W tym stadium wyróżniamy dwie fazy:

• Faza egocentryzmu- trwa do ok. 5 r.ż, - to niezdolność dziecka do rozumienia cudzych stanów psychicznych, a zatem skłonność do przypisywania innym własnych uczuć i dążeń. Dziecko postępuje moralnie wyłącznie dla własnych korzyści, bo uwzględnia tylko własny punkt widzenia. Te dążenia mogą mieć dwojaki charakter dlatego wyróżnia się dwa rodzaje nastawień o cechach egocentrycznych: pierwsze polega na podporządkowaniu się normom moralnym ze względu na grożące przykre konsekwencje( na zasadzie posłuszeństwa), drugie z kolei polega na uznaniu przestrzeganych norm moralnych, a zatem na uwzględnieniu dobra innych ludzi, za lepszy sposób realizacji osobistych celów na zasadzie większej opłacalności zachowań moralnych.

• Faza konformizmu- zwana inaczej konwencjonalizmem moralnym, gdzie motywem moralnym postępowania dziecka jest dążenie do zgodności z tym, co ogólnie przyjęte i oczekiwane. Jednostka postępuje teraz moralnie z potrzeby pozostawania wewnętrznie w zgodzie z ogólnie przyjętymi normami. Pragnie ona mieć poczucie, że jest osobą akceptowaną, której postępowanie pozostaje w zgodzie z tymi normami. Dąży do ogólnie podzielanej opinii społecznej. Wrażliwa jednostka jest zdolna do wstydu i ma świadomość tego, że jej postępowanie jest inne niż powinno.

- 3 stadium- Socjonomia moralna (9-13lat), wyróżniamy w niej 2 fazy:

• Faza konwencjonalizmu moralnego- dziecko identyfikuje się z normami moralnymi. Dziecko dąży do zgodności z ogólnie przyjętymi normami. Ważne dla dziecka stają się autorytety. Jednostka nie robi tego dla osiągnięcia jakiś celów, chce być akceptowana w normach, w grupie w której jest. Jeżeli się nie podporządkuje będzie czuć wstyd, jeśli się podporządkuje, to będzie czuć się dobrze.

• Faza moralności partykularystycznej- ???????????????

- 4 stadium- Autonomia moralna(13-21 lat)- w której wyróżniamy następujące fazy:

• Faza pryncypializmu moralnego(13- 15 lat)- szacunek dla samej normy moralnej. Jest ona wynikiem internalizacji określonych norm moralnych, czy uznania ich za własne, jedynie słuszne i niepodważalne. W związku z tym nie dopuszcza się możliwości postąpienia wbrew normie, niezależnie od wszelkich innych okoliczności. W tej fazie pojawiają się autentyczne przeżycia i dylematy o charakterze ściśle moralnym. Jednostka dysponuje uwewnętrznionym poczuciem powinności moralnej, które stanowi podstawę samooceny własnego postępowania.

• Faza racjonalizmu moralnego(15- 17lat)- zwana także racjonalnym altruizmem. Jednostka uwewnętrznia nie tylko pewnie zespół norm postępowania moralnego, ale też skutki jakich przestrzeganie tych norm ma wywołać. W postępowaniu swym kieruje się nie samym dążeniem do bezwzględnej zgodności z normą, lecz dążeniem do wywołania następstw najbardziej pożądanych. Faza ta kieruje się tak zwanym „relatywizmem moralnym”, który przejawia się w sądach moralnych i w postępowaniu według jej norm. W sądach moralnych relatywizm polega na uwzględnianiu w ocenie czynów różnych okoliczności, jak np. intencja sprawców lub też skutki , które swymi czynami wywołuje. W postępowaniu natomiast relatywizm polega na tym, że jednostka kieruje się w wyborze najbardziej słusznego moralnie czynu, nie tylko jego abstrakcyjną jakością, lecz także innymi okolicznościami ważnymi zarówno dla działającego podmiotu, jak też tych osób, których dany czyn swymi skutkami może bezpośrednio lub pośrednio dotyczyć.

• Faza idealizmu moralnego(17- 21 lat)- faza ta, to zamknięcie rozwoju moralnego, jest najwyższą fazą, którą nie każdy osiąga. Tutaj jednostka dochodzi do rozwinięcia własnego systemu moralnego, któremu przyświecają określone wartości. Dzięki temu rozwija ona w sobie wyobrażenia moralne pożądanych stanów rzeczy, do których urzeczywistnienia pragnie się przyczynić swym działaniem. I właśnie owe postulowane skutki, a nie postulowane czyny, stają się wytycznymi postępowania. Podstawą oceny własnych i cudzych czynów nie jest zgodność z nakazami moralnego postępowania, lecz stopień przyczynienia się do wywołania moralnie pożądanych stanów rzeczy. Dzięki temu moralność jednostki staje się w pełni świadoma i refleksyjna. Problemy moralne nie są rozstrzygane z punktu widzenia norm odnoszących się do samych czynów, lecz przez odwołanie się do systemu wartości. Dopiero wiedza o związkach jakie zachodzą między różnymi działaniami, a ich następstwami, stwarza podstawę do wyprowadzenia bardziej racjonalnych norm postępowania. Są to normy określające nie rodzaje czynów nakazanych i zakazanych, lecz skutków do jakich jednostka powinna przyczyniać się swym postępowaniem.

Wychowanie moralne jest bardzo złożonym i długotrwałym procesem, który wymaga wielokierunkowego podejścia wychowawczego. W znacznej mierze to od wychowawcy zależy jak zostaną przekazane wartości moralne, które są tak istotne w tej dziedzinie wychowania. Wychowanie moralne ściśle wiąże się także z innymi dziedzinami wychowania tj. z wychowaniem religijnym, które bardzo często jest wyznacznikiem moralności fizycznym, społecznym, patriotycznym, umysłowym, ponieważ ma ono znaczący wpływ na te dziedziny wychowania. Wychowanie moralne jest procesem umożliwiającym człowiekowi nie tylko stopniowe poznawanie otaczającego go świata, ale także nabywania umiejętności znajdowania w nim własnego miejsca. Proces ten ma bardzo duży wpływ na relacje międzyludzkie, które wymagają wzajemnego poszanowania, a wynika to z założeń wychowania moralnego. W wychowaniu tym równorzędne znaczenie mają bodźce pochodzące z zewnątrz tj. podejmowane przez rodziców, wychowawców, nauczycieli i te pochodzące od wewnątrz czyli osobista praca wychowanka nad sobą i własne wybory. W wychowaniu moralnym zabiega się o zapoznanie dzieci i młodzieży z wartościami moralnymi, uczy ono wrażliwości moralnej i gotowości postępowania moralnego. Ponadto wychowując moralnie, staramy się występować w obronie uznawanej powszechnie moralności, czyli obowiązujących norm i wartości moralnych, w tym zwłaszcza wartości uniwersalnych i ponadczasowych, a także pewnych wzorców i ideałów moralnych. Ale przede wszystkim umożliwiamy wychowankom dokonanie samodzielnych ocen i sądów oraz kierowanie się nimi w swym codziennym postępowaniu. Wychowanie to ma wyczulić człowieka na niesprawiedliwość, krzywdę, niesienie pomocy słabszym i potrzebującym.

Głównym celem wychowania moralnego jest kształtowanie cech osobowości wychowanka, sprzyjających rozwojowi moralnemu oraz przekazywanie wiedzy o moralności, w tym zwłaszcza o problemach moralnych i rozwijanie umiejętności rozpoznawania tego co złe, niegodziwe i co dobre, godziwe. Wychowując moralnie przede wszystkim umożliwiamy wychowankom przyjęcie norm i wartości za własne i kierowanie się nimi w życiu codziennym. Sukcesem w tym wychowaniu będzie przynajmniej częściowa zgodność zachowań i postaw moralnych wychowanków ogółem uznawanych społecznie norm i wartości moralnych. Innym celem wychowania moralnego jest wychowanie do pracy nad sobą, umiejętności krytycznej samooceny, pracy nad przemianą własnego charakteru, wyzwalania z egoizmu, odwagi stawania w prawdzie o sobie. Aby osiągnąć główny cel wychowania moralnego należy wdrążyć wychowanków do aktywności społeczno-moralnej, czyli wzbudzić w nich pierwsze działania które pokażą im co moralnie jest dobre, a co złe. Rozwinąć i utrwalić dyspozycje do aktywności społeczno - moralnej. Umiejętności te można i należy rozwijać dostarczając dzieciom odpowiednich doświadczeń oraz kierując ich spostrzeżeniami i myśleniem w czasie analizy różnorodnych sytuacji społecznych. Uświadomić wychowankom zasady tej aktywności, tak aby wiedzieli oni jak się zachować i jak oceniać różne aspekty społeczno-moralne. Kształtować sądy i przekonania społeczno - moralne, po to aby nasi wychowankowie sami umieli rozpoznać, przeanalizować, a także ocenić daną sytuację społeczno-moralną. Na końcu powinniśmy wzbogacić jak najobszerniej ich wiedzę na temat wychowania moralnego i jego funkcjonowania w życiu codziennym, po to aby nasi wychowankowie jak najlepiej to wychowanie zrozumieli. Wychowanie moralne jest procesem długotrwałym, na którego przebieg wpływ wywiera wiele czynników wspierających lub niszczących jego poprawny przebieg. Wg M. Łobockiego współcześnie mamy do czynienia z wychowaniem moralnym w znaczeniu opisowym czyli neutralnym, które polega na zapoznaniu wychowanków (z reguły powyżej 11-12lat) z różnymi sposobami postępowania moralnego bez sugerowania jednoznacznej ich oceny. Wychowankowie sami mają ocenić, czy oczekiwane przez nich zachowanie zasługuje lub nie na aprobatę moralną i dlaczego. Drugim typem wychowania moralnego, o którym mówi Łobocki jest wychowanie w znaczeniu oceniającym (normatywnym), ma ono na celu przyswojenie dzieciom i młodzieży uznawanych powszechnie norm i wartości moralnych jako niezbędnych czy wręcz koniecznych w życiu ludzkim. Wychowanie moralne odgrywa bardzo ważną rolę w życiu dzieci i młodzieży bowiem kształtuje w nich uczciwość, prawdomówność, rzetelność i odpowiedzialność. We współczesnym świecie pojawia się bardzo wiele problemów natury moralnej, z którymi nie możemy sobie poradzić, zapobieganiu tego ma pomóc wychowanie moralne mobilizujące wychowanków do postępowania moralnego w sposób świadomy i odpowiedzialny. Wychowanie to staje się dziś potrzebą, której niezaspokojenie grozi spadkiem zachowań i postaw moralnych ludzi w przyszłości. M. Łobocki wyróżnia kilka metod wychowania moralnego dzieląc je na tradycyjne i nowoczesne. Do tradycyjnych metod zalicza on:

- dawanie przykładu postępowania moralnego - szczególnie przez rodziców, wychowawców i nauczycieli, ale także przez osoby, które mogą być określane mianem wzorów osobowych. Metoda ta inaczej nazywana uczeniem się przez naśladownictwo stawia wzór osobowy na pierwszym miejscu dlatego powinien on być godny naśladowania. Do wychowawców należy to aby przygotowali młodzież do wyboru prawidłowego wzoru.

- wdrażanie do zachowań moralnych - inaczej zwane metodą zadaniową, polega ona na zalecaniu i umożliwianiu wychowankom wykonywania zadań dobroczynnych w wymiarze społecznym i indywidualnym. Zadania takie powinny być dobrowolne.

- dostarczenie wiedzy moralnej - ma ono bardzo ważną rolę w wychowaniu i może odbywać się bezpośrednio przez oddziaływanie na świadomość moralna wychowanków oraz na drodze dyskusji z nimi, która często przybiera formę perswazji. Oddziaływanie to polega głównie na zapoznaniu ich z normami i wartościami moralnymi oraz z problemami natury moralnej, z którymi spotykają lub mogą się spotkać w swoim życiu. Dialog taki powinien być prowadzony na równych prawach.

- kierowanie procesem samowychowania - metoda ta polega na zachęcaniu wychowanków do samowychowania pod wglądem moralnym czyli do kierowania przez nich własnym rozwojem moralnym. Jednak metodę ta należy stosować rozważnie.

- metoda wzmacniania pozytywnego - polega na wdrażaniu pod adresem dzieci i młodzieży pochwał lub dawania im innych dowodów uznania w odpowiedzi na ich konkretne zachowania i postawy moralne.

- organizowanie środowiska wychowawczego - wszystkie zajęcia powinny być należycie zorganizowane przez nauczyciela i odbywać się we właściwym, wyznaczonym czasie.

Bardziej nowoczesnymi metodami wychowani amoralnego są:

- metoda rozwijania samorządności - polega ona na umożliwieniu wychowankom współdecydowania w różnych sprawach i pozostawaniu w kontaktach interpersonalnych z dorosłymi. Samorządność ta powinna być kontrolowana.

- klasyfikowanie wartości - uświadomienie sobie przez młodzież własnych uczuć związanych z rozpoznawanymi wartościami.

- rozumowanie moralne - to metoda prowadzenia dialogu lub dyskusji na temat różnych dylematów moralnych za pomocą silnych argumentów. Skuteczność wychowania moralnego warunkuje także:

- podmiotowe traktowanie wychowanka

- tworzenie atmosfery bez lęku

- umiejętność porozumiewania

- samodoskonalenie rodziców, wychowawców i nauczycieli

Wdrażanie dziecka do wartościowych zachowań moralnych:

- należy rozpoczynać od odwoływania się do tych motywów, które ono aktualnie przeżywa lub też wzbudzając takie, do których przeżycia jest aktualnie zdolne.

- musi polegać na równoległym uatrakcyjnianiu z punktu widzenia jego motywów, zachowań wartościowych przy jednoczesnym czynieniu możliwie najbardziej nieatrakcyjnymi zachowań niepożądanych.

- należy dążyć aby zachowania zalecane były dla dziecka atrakcyjne z punktu widzenia dostatecznie silnych i istotnych motywów.

- powinno polegać na stopniowym wprowadzaniu go do działania w możliwie najbardziej różnorodnych i coraz bardziej złożonych sytuacjach ściśle związanych z aktualnym problemem życia społecznego. Wdrażanie do zachowań moralnych poprzez udzielanie innym indywidualnej pomocy może w przypadku uczniów przejawiać się: w sprawowaniu opieki nad młodszymi kolegami podczas przerw międzylekcyjnych, w udzielaniu pomocy koleżeńskiej w nauce, w składaniu życzeń z okazji imienin lub urodzin, a także w dzieleniu się posiłkiem. Uczniów należałoby również zachęcić do utrzymywania kontaktów choćby telefonicznych lub przez Internet. Warto też przypominać uczniom o obowiązku opiekowania się młodszym rodzeństwem, czy wyręczania rodziców w robieniu drobnych zakupów, pomagania im w przygotowywaniu posiłków, czy sprzątaniu.

Wielką wagę w tradycyjnym wychowaniu moralnym przywiązuje się do zapoznawania dzieci i młodzieży z wiedzą z zakresu moralności, czyli zobowiązującymi powszechnie normami i wartościami moralnymi. W związku z tym zaleca się umożliwianie uczniom - poczynając od starszych klas szkoły podstawowej - samodzielnego dokonywania wyboru wartości zgodnie z własnymi upodobaniami. Pierwszym zadaniem wychowania moralnego jest odkrywanie i przejmowanie świata wartości. Zadanie to jest już realizowane od wczesnego dzieciństwa, kiedy to dziecko gromadzi doświadczenia związane z ocenami i sądami moralnymi. Wychowanie moralne stawia sobie także za cel osiągnięcie dojrzałej osobowości, która będzie zdolna do wolnych i odpowiedzialnych wyborów. Wychowanie moralne nie może ograniczać się tylko do przekazu treści moralnych, ale zmierza ku kształtowaniu konkretnych postaw moralnych, będących pewną stałą dyspozycją człowieka do moralnego działania, zgodnie z przyjętą hierarchią wartości. Jednym z największych problemów środowisk wychowawczych staje się dziś wzbudzenie w wychowanku motywacji do moralnego działania. Człowiek kierując się relatywizmem moralnym, często wybiera to, co łatwiejsze, a nie to co powinien wybrać. Realizując wychowanie moralne wśród młodszych dzieci bardzo ważne jest aby dokonywało się ono wszechstronnie. Wdrażanie wartości moralnych powinno odbywać się na zajęciach i poza nimi w każdej dziedzinie i sytuacji, która to umożliwia. Działalność artystyczna i twórcza dzieci umożliwia emocjonalne zaangażowanie wychowanków w określone treści i identyfikowanie się z nimi. W procesie wychowania powinny występować sytuacje, które sprzyjają wdrażaniu dzieci do opiekowania się innymi, do wzajemnego szacunku i życzliwości. Jeżeli proces wychowania moralnego ma być w pełni skuteczny nie może przebiegać w oderwaniu od codziennego życia dziecka. Dotyczy to także rozrywki dziecka czyli wszelkich zajęć, które są wybierane samorzutnie w czasie wolnym i mają przynieść przyjemność z samego ich uprawiania.

Wychowanie moralne przejawia się w zachowaniach moralnych dlatego wydaje się być potrzebne i nieodzowne w społeczeństwie, w którym jednostka spotyka się z przesłaniem różnych ideologii. Proces ten rozwija w jednostce cechy ułatwiające jej współżycie z innymi osobami, postawy mające na celu dobro innych ludzi i ogólny pożytek oraz aktywne doskonalenie siebie. Wychowania moralnego tak jak każdego innego nie da się z góry zaprogramować, dziecko choć od momentu narodzenia zdane jest na otoczenie społeczne to brak wyposażenia w zachowania instynktowne sprawia, że staje się ono człowiekiem ściśle związanym z innymi ludźmi i to od nich zależy jak wartości moralne zostaną mu przekazane. Zadaniem wychowawcy jest wspieranie wychowanka przy tworzeniu relacji do samego siebie i do otoczenia.

Bibliografia:

S. Kunowski, Podstawy współczesnej pedagogiki, Wyd. Salezjańskie, Warszawa 1993

Z. Marek, Podstawy wychowania moralnego, WAM, Kraków 2005

M. Łobocki, ABC wychowania, UMCS, Lublin 1999

M. Ossowska, Podstawy nauki o moralności, PWN, Warszawa 1957

M. Łobocki, Wychowanie moralne w zarysie, Impuls, Kraków 2002

W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa 2004

M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Impuls, Kraków 2003

M. Łobocki, W trosce o wychowanie w szkole, Impuls, Kraków 2007

H. Muszyński, Podstawy wychowania społeczno - moralnego, PZWZ, Warszawa 1967

Pracę wykonali:

Aneta Bulowska

Justyna Momot

Katarzyna Paszek

Marta Łuczyszyn

S. Kunowski, Podstawy współczesnej pedagogiki, Wyd. Salezjańskie, Warszawa 1993, s. 165

Z. Marek, Podstawy wychowania moralnego, WAM, Kraków 2005, s. 57 - 58

M. Łobocki, ABC wychowania, UMCS, Lublin 1999, s. 11

M. Ossowska, Podstawy nauki o moralności, PWN, Warszawa 1957, s. 7

M. Łobocki, Wychowanie moralne w zarysie, Impuls, Kraków 2002, s. 12

W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa 2004, s. 464

M. Łobocki, Wychowanie moralne w zarysie, Impuls, Kraków 2002, s.12 - 13

M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Impuls, Kraków 2003, s. 269

H. Muszyński, Podstawy wychowania społeczno - moralnego , PZWS, Warszawa 1967, s. 162

M. Łobocki, W trosce o wychowanie w szkole, Impuls, Kraków 2007, s. 100

M. Łobocki, Wychowanie moralne w zarysie, Impuls, Kraków 2002, s. 21 - 34

H. Muszyński, Podstawy wychowania społeczno - moralnego, PZWZ, Warszawa 1967, s. 141-143

M. Łobocki, W trosce o wychowanie w szkole, Impuls, Kraków 2007, s. 125 - 131

Z. Marek, Podstawy wychowania moralnego, WAM, Kraków 2005, s. 93 - 94

---