Roślina zielarska jest to taka roślina, która w swym składzie zawiera ciała biologicznie czynne (biologicznie aktywne albo substancje biologicznie czynne). Występują one w całych roślinach (seler, pietruszka) lub mogą występować w wybranych organach podziemnych lub nadziemnych.
Substancje biologicznie czynne są to związki chemicznie aktywne oddziałujące na metabolizm organów stałocieplnych, czyli ssaków, ptaków.
Substancje biologicznie czynne:
wywołują określone reakcje chemiczne
likwidują procesy, które zachodzą w organizmie w sposób łagodny
przyśpieszają już zachodzące procesy np. przyśpieszają bicie serca
hamują (spowalniają)procesy, które zachodzą w organizmie
Rośliny zielarskie maja zastosowanie w lecznictwie oraz służą jako przyprawy, albo służą jako typowe leki.
Fitoterapia, czyli leczenie ziołami, jest to stosowanie ziół lub specyfików ziołowych w profilaktyce i leczenie różnych dolegliwości.
Piramida żywienia:
40% - produkty zbożowe
35% - warzywa, owoce
25% - nabiał, mięso i ryby
5% - cukry i wyroby cukiernicze
Surowiec zielarski - cała roślina lub jej część odpowiadająca normom na ten surowiec służąca do produkcji substancji leczniczych.
Surowce dzieli się na kilka rodzajów, a najpowszechniejszy to podział morfologiczny surowców zielarskich:
Korzeń - Radix
Kłącze - Rhizoma
Bulwa - Tuber
Cebula - Bulbus
Ziele - Herba
Liść - Folium
Pączki - Gemmae
Kwiat - Flos
Kwiatostan - Inflorescention
Koszyczek kwiatowy - Anthodium
Owoc - Fructus
Nasienie - Semen
Drzewo - Lignum
Kora - Cortex
Jagoda - Bacca
Zarodek - Embryo
Orzech - Nux
Owocnia - Pericorpium
Znamiona - Stigma
Pędy - Turiones
Mamy 4 rodzaje leków i specyfików ziołowych:
zioła pojedyncze i mieszanki ziołowe - są one rozdrobnione, odpowiednio przetworzone zgodnie z normami.
Macerat - wodny wyciąg z ziół przyrządzony w temperaturze pokojowej
Napar - wodny wyciąg z ziół przyrządzony w temperaturze podwyższonej
Odwar - wodny wyciąg z ziół przyrządzony przez gotowanie surowców
Nalewka - płynne, etylowo - wodne, nie zagęszczone preparaty
Syrop - roztwory sacharozy lub innych cukrów
Intrakty - płynne, etylowo wodne preparaty
Najstarsze dokumenty
Mezopotamia ok. 3000 r. p.n.e. (rumianek, lulek, szafran, piołun, babka, lukrecja, nagietek)
Egipt - papirus - Ebersa - ok. 1500r.p.n.e. (900 recept - anyż, kolendra, mięta, rącznik, lulek, sezam, cebula, czosnek)
Starożytna Grecja:
Hipokrates z Kos (V w.p.n.e.)
Corpus Hippocoroticum (300 leków pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i mineralnego
Discorides (I w.p.n.e.)
- De material medica (1200 gat. Roślin leczniczych)
Plantacje zielarskie - wyspa Kreta
Rhizotomik = korzeniokrojczy - protoplasta farmaceutyczny
Okres Rzymski
Traktaty - Katon, Vazzo, Pliniusz
Gallen (130-210r,) nadworny lekarz cesarza Marka Aureliusza - recepty na preparaty galonowe
Okres arabski
X - XII w. Upowszechnienie surowców olejowych, przyprawowych, barwierskich oraz zakładanie plantacji
Okres klasztorny
529 - pierwszy klasztor Benedyktynów na górze Monte Cassino z ogrodem przyklasztornym
Xw. Powstanie szkoły medycznej w Salermo (Schola, Salernitana) pierwowzór uniwersytetu - leczyli rany rycerzy wracających z wojen krzyżowych
Uczeni tej szkoły
Konstantyn Afrykańczyk (zm. ok. 1085r.) autor „De gradibus simplicum” (168 roślin, ok. 200 leków)
Rozwój chrześcijańskiego osadnictwa klasztornego (X-XIw.) na północ od Alp - ogrody przyklasztorne
Wyprawy odkrywcze XIV - XV w. - egzotyczne rośliny i próby ich aklimatyzacji w Europie
Pierwsze polskie Herbarze
S. Falimierz - „O ziołach” (1543)
H. Spiczyński - „O ziołach tutejszych” (1566)
M. z Urzędowa „Herbarz” (1595)
Sz. Syreniusz „Zielnik”
Ogrody uniwersyteckie: Kraków 1783 Warszawa 1811
Rozwój chemii analitycznej XVI - XVII w. Wyizolowanie
Kwasów roślinnych - K. W. Scheele
Morfiny - F. W. Sertümer
Chinina - Palletier I Caventon
Kokainy - Neiman
Pierwsza plantacja towarowa ziół w Polsce - 1916 w Dąbrowie koło Tomaszowa Mazowieckiego
Pierwsze badania
Rolniczy Zakład w Doświadczalny w Kisielnicy
Wydział Rolniczy w Dublanach
Instytut Rolniczy w Puławach
Polski Komitet Zielarski (1930) będący członkiem Światowej Federacji Zielarskiej
Powierzchnia uprawy ziół w Polsce w 1938r. Ogólna powierzchnia ok. 450 ha, w tym:
50 ha mięty
42 ha kozłka lekarskiego
37 ha prawoślazu
29 ha rumianku, itp.
Ziołowa apteka - 20 tys. gatunków
Potencjalne źródło surowców leczniczych 3-4 tyś gat.
Dozwolone do stosowania 300 gatunków
Światowa produkcja ziół 1,5 mln ton rocznie - w tym 50% to 10 asortymentów
Rumianek Owoc dzikiej róży Liść miłorzębu Owoc kasztanowca Kwiat i owoc głogu Korzeń pokrzywy |
70% na cele spożywcze 20-25% przemysł farmaceutyczny 2-5 % przemysł kosmetyczny 5-8% inne |
ALKALOIDY są to związki, które zawierają 4 podstawowe pierwiastki: węgiel, wodór, tlen i azot. Gromadzą się w wakuolach lub tez w rurach mlecznych w postaci soku mlecznego np. mniszek lekarski. Występują w organach podziemnych jak i nadziemnych. Najwięcej alkaloidów występuje w pełni dojrzałości wegetatywnej. W dużym stężeniu są silnymi truciznami protoplazmatycznymi, są smaku gorzkiego. W dużych ilościach powodują denaturację białka. Oddziałują na układ nerwowy i mięśniowy, więc mogą wywoływać paraliż, w małych ilościach są cennymi lekami, należą tez do używek.
Ziemniak - solanina, drzewo chinowe - chinina, kulczyna - strychnina, kokainowiec - kokaina, kawa - kofeina, herbata - teina, teofilina, kakao - teobromina.
*Grzyby workowce - Sporycz - ergotoksyna, ergotamina, ergozyna
*Liliowate - Ciemiężnica biała - jerwina, rubijerwina
*Jaskrowate - Tojad mocny - akonityna, akonina, napollina
*Makowate - Mak lekarski - morfina, kodeina, papaweryna
*Baldaszkowate - Szczwół plamisty - koniina, metylokoniina, konhydryna
*Psiankowate - Pokrzyk - atropina, Bieluń - scopolamina Tytoń - nikotyna Machorka - nornikotyna
*Sporycz - pasożyt na życie- grzyb - leki wykorzystywane w położnictwie i ginekologii zachowawczej
*Jemioła - półpasorzyt - leki w schorzeniach układu krwionośnego, obniżają ciśnienie tętnicze
*Zimowit jesienny - kolchicyna - ma silne właściwości mutagenne, zaburza procesy mejozy, silna trucizna
*Glistnik jaskółcze ziele - leki przy schorzeniach układu pokarmowego.
*Pokrzyk wilcza jagoda - atropina - lek w schorzeniach wzroku
*Lulek czarny - hioscamina - działa pobudzająco na układ trawienny
*Bieluń indiański - ziele w pełni kwitnienia - hemidonina - działa na zakończenia nerwów na mięśnie gładkie, do produkcji leków przy alergiach i schorzeniach astmatycznych
*Ziemniak - solanina - w liściach, owocach kwiatów
*Strofant wdzięczny - strofantyna - silna trucizna
*Papryka roczna (ostra) - kapsaicyna - (owoce) - do produkcji preparatów podrażniających zakończenia nerwów, zwiększają przepływ krwi i limfy
*Konopie siewne - narkotyki
*Mak lekarski - morfina - do znieczulania
*Kola zaostrzona - alkaloid do produkcji coca - coli
GARBNIKI - są to związki polifenolowe, związki rozpuszczalne w wodzie, dzielą się na garbniki hydrolizujące i niehydrolizujące. Powodują denaturacje w silnym stężeniu. Są to substancje trujące. Stosowane w lecznictwie tworzą substancje niszczące bakterie. Są stosowane na zewnątrz przy trudno gojących się ranach i wewnętrznie przy infekcjach bakteryjnych i wirusowych, np. układu pokarmowego. Są to związki rozpuszczalne w wodzie. Należą do związków nietrwałych, ulegają rozkładowi pod wpływem światła, temperatury, tracąc przy tym właściwości lecznicze.
*Szałwia lekarska - zawiera olejki eteryczne i garbniki w liściach i zielu. Do produkcji leków chorób przyzębia, choroby gardła i górnych dróg oddechowych, do pielęgnacji włosów, choroby wrzodowe
*Szałwia muszkatołowa - wykorzystywane owoc - gałka muszkatołowa
*Borówka czarna - przeciw infekcjom i biegunce
*Kasztanowiec zwyczajny - esculina w owocach i młodej korze - w preparatach przy kontuzjach, obrzękach, do leków przeciw hemoroidom.
*Orzech włoski - junglandyna (liście, owoce, kora) wpływa na kiełkowanie roślin, działa odkażająco, na infekcje żołądka
SUBSTANCJE GORZKIE związki złożone, są rozpuszczalne w wodzie, maja gorzki smak, oddziałują pobudzająco na gruczoły pokrewne np. ślinianki, soków jelitowych. Znalazły zastosowanie w leczeniu braku apetytu i złej przemiany materii.
*Bylica piołun - na przemianie materii
*Goryczka krzyżową - na przemianie materii
*Drapacz lekarski - schorzenia przewodu pokarmowego
ŚLUZY I PEKTYNY są to wielocukry, substancje, które tworzą żele, galaretki, śluzy występują jako produkty w owocach, pektyny w komórkach roślin. Są to leki powlekające, czyli pokrywające nabłonek przy infekcjach gardła, głównych dróg oddechowych, wrzodów żołądka i jelit. Pektyny jako leki w schorzeniach układu pokarmowego, wchłaniają duże ilości płynu, toksyn z układu pokarmowego, przy biegunkach, w stanach zatruć. Są w dużych ilościach w owocach np. porzeczki, jabłka.
*Len zwyczajny - środek powlekający, nadkwaśność żołądka, wrzody
*Ślaz dziki - zawiera związki śluzowe, do produkcji syropów
*Babka płasznik - do produkcji preparatów śluzowych
*Podbiał pospolity - liście na sok śluzowy
TŁUSZCZE są to estry kwasów tłuszczowych, są tłuszcze zwierzęce, roślinne i pochodzenia rybnego.
Olejki eteryczne i rośliny olejkowe
Rośliny olejkowe to takie, które dostarczają olejków i produkowane są w niektórych częściach rodziny Liamiace lub w całych roślinach np. pietruszka, seler.
Roślin olejkowych na świecie jest ok. 2000
Rozmieszczenie geograficzne tych roślin:
41% - strefa zwrotnikowa
9% - strefa podzwrotnikowa
19% - strefa umiarkowana
29% - w różnych strefach klimatycznych
W naszej florze do specjalnie bogatych w olejki należą rośliny z rodzin: sosnowatych, różowatych, rutowatych, baldaszkowatych, wargowych, złożonych.
Właściwości olejków eterycznych:
Olejki to mieszanina różnych związków, gdzie jeden związek przeważa w roślinie np. olejek miętowy - metanol.
Olejki są cieczami, a ich masa właściwa jest mniejsza od jedności. Olejki maja różną barwę, nie rozpuszczają się w wodzie, dobrze rozpuszczają się w alkoholach, są to związki lotne, zapachowe. Należą do związków lotnych to znaczy, że w niskich temperaturach przechodzą w stan pary. Olejki mają zdolność skręcania spolaryzowanego światła.
Właściwości chemiczne olejków:
mieszaniny różnych związków lotnych,
pochodne terpenów albo fenoli,
Olejki gromadzone są w zbiorniczkach olejkowych, które mogą być jednokomórkowe lub wielokomórkowe. Ze względu na umieszczenie zbiorniczka:
zewnątrztkankowe (liście, pędy, kwiaty)
wewnątrztkankowe (korzeń)
Zbiorniczki wewnątrztkankowe mogą powstawać przez:
rozpuszczenie ścian tkanek - zbiorniczki lizygeniczne
w wyniku rozsunięcia komórek - zbiorniczki schizogeniczne
zbiorniczki lizyschizogeniczne
zbiorniczki schizolizygeniczne
Olejki maja wszechstronne zastosowanie. Maja właściwości bakteriobójcze i bakteriostatyczne, wirusobójcze i wirusostatyczne, grzybobójcze i grzybostatyczne. Służą do produkcji syropów, do inhalacji, mają właściwości przeciwbólowe, śluzotwórcze, niektóre działają na rzęski płucne, oskrzelowe, mogą działać rozkurczająco na mięśnie, mogą działać na układy dokrewne, działają moczotwórczo, moczopędnie (olejek pietruszkowy).
Stosuje się zewnętrznie i wewnętrznie:
do masarzu, w stanach zapalnych,
aromaterapia - metoda wziewna,
w kosmetyce, dermatologii,
jako przyprawy.
Pozyskiwanie:
ekstrakcja - przez produkt przepuszcza się alkohol i on wypłukuje olejki,
destylacja z para wodną.
Do oznaczenia olejku służy aparat Derynga, który składa się z kolby ze szlifem, odprowadzalnika, chłodnicy wodnej, zbiornika olejkowego, kranika trójdrożnego, rurki zwrotnej.
Rośliny olejkowe:
*Mięta pieprzowa - roślina rozłogowa, bylina - używane liście, pędy zielne
*Melisa lekarska - roślina wieloletnia - jako roślina o działaniu uspokajającym, przy depresjach
*Hyzop lekarski - ziele liście- przyprawa do ciężkich potraw
*Macierzanka piaskowa - właściwości bakteriobójcze i bakteriostatyczne, przy płukaniu jamy ustnej (liście)
*Macierzanka zwyczajna- Tymianek- przyprawa, olejek - tymol, stomatologia - przy usuwaniu nerwów z zęba
*Bazylia miętolistna - przyprawa
*Bazylia eugenolowa - do produkcji balsamów i maści przeciwbólowych i rozgrzewających
*Lebiodka pospolita - Oregano - przyprawa
*Majeranek - przyprawa, maść o działaniu antyseptycznym
*Rozmaryn lekarski - liście - przy infekcjach, balsamy, przyprawa
*Lawenda szerokolistna - kwiaty - do aromatyzowania - perfumeria, przemysł kosmetyczny
*Arcydzięgiel lekarski - aromatyzowanie żywności, nalewki, przyprawy
*Kminek zwyczajny - przyprawa, przemysł kosmetyczny, wódczany, działanie znieczulające, pobudzające, działa lekko moczopędnie, właściwości dezynfekujące jamę ustną
*Lubczyk ogrodowy - przyprawa
*Kolendra siewna - przyprawa, perfumeria, przemysł spożywczy
*Koper ogrodowy - przyprawa
*Koper włoski - właściwości lekko dezynfekujące, rozkurczające, wiatropędne
*Anyż - ciastkarstwo, nalewki
*Pietruszka zwyczajna - przyprawa, do produkcji środków moczopędnych
*Seler - właściwości dietetyczne, dezynfekujące nerki, w przemianie materii
*Cebula zwyczajna - przyprawa, do produkcji syropów i leków
*Czosnek - antybiotyk, przyprawa
*Por, gorczyca modra - przyprawa
*Chrzan pospolity - przyprawa, pobudza wydzielanie soków trawiennych
*Krwawnik pospolity - działanie bakteriobójcze, na pasze dla drobiu, do prod. past do zębów, w zapaleniu gardła i górnych dróg oddechowych
*Rumianek pospolity - aromatoterapia, perfumeria, właściwości przeciwbakteryjne, lekkie działanie znieczulające, rozwalniające, maseczki, kremy.
*Sosna zwyczajna - młode pędy- syrop, infekcje górnych dróg oddechowych, katar
*Róża damaseńska - płatki - perfumeria, spożywczy - dżem
*Dziurawiec pospolity - korzystnie wpływa na przewód pokarmowy, działa uspokajająco.
GLUKOZYDY zwane również glikozydami są to związki chemiczne, których cząsteczka lub kilka cząsteczek cukrów prostych - glukon jest połączony z częścią niecukrową zwaną aglukonem.
Połączenia glukozydowe są na ogół nietrwałe. W szybkim tempie cząsteczka glukozydu rozpada się pod wpływem enzymów na cukier i część niecukrową tracąc całkowicie swoje poprzednie właściwości.
Aby temu zapobiec należy zebrany surowiec możliwie szybko pozbawić wody, poprzez wysuszenie lub zatrzymanie procesów rozpadowych za pomocą alkoholu.
Do najbardziej nietrwałych należą glukozydy nasercowe.
Przyjmując ten podział możemy wyróżnić:
glikozydy zawierające azot i siarkę,
oraz bardziej liczna grupę, która tych pierwiastków nie zawiera.
GLUKOZYDY FLAWONOWE - występują pospolicie w świecie roślinnym jako barwniki żółte. Występują w soku komórkowym: liści, kwiatów, owoców, kory, korzeni, kłączy, rzadziej spotykamy je w nasionach.
Surowce flawonowe mają szerokie zastosowanie jako leki: kocanka piaskowa, pączki topoli i brzozy, kwiat dziewanny, bzu czarnego, tawuły i inne.
Na specjalną wzmiankę zasługuje rutyna - glukozyd występujący w zielu rutyny i kwitnącej gryki, który w ostatnich latach znalazł szerokie zastosowanie w leczeniu arteriosklerozy i nadciśnienia.
Dawniej gdy nie znano jeszcze barwników syntetycznych, glukozydy flawonowe były wykorzystywane jako barwniki do tkanin, np.:
kwercetyna w korze dębu barwierskiego i łuskach cebuli
luteolina w rezedzie farbiarskiej
kartamina w kwiatach krokosza
*Bez czarny - kwiaty surowiec zielarski, młode pędy w zegarmistrzostwie, no produkcji przekroi nasion, jako leki napotne, przeciwwirusowe, przy przeziębieniach, obniżeniu temperatury.
*Kocanka piaskowa - barwnik żółty, do kąpieli, dezynfekcji
*Ruta zwyczajna - ziele zawiera rutynę
*Gryka zwyczajna - zawiera fagoperynę, barwniki jako antyutleniacze
*Brzoza brodawkowata - do produkcji balsamów, inhalacje, kąpiele
*Krokosz barwierski - barwnik czerwono - pomarańczowy
GLIKOZYDY ANTOCJANOWE - pod względem chemicznym są zbliżone do grupy glukozydów flawonowych. Są to pospolite w świecie roślinnym barwniki w kolorze od niebieskiego poprzez liliowy do różowego, przy czym odcień barwy zależy od kwasowości środowiska.
Antocjany występują w soku komórkowym. Spotykamy je często w kwiatach (bławatek, malwa czarna, fiołek), przeważnie jednak w owocach jak np.: czernicy, borówki, żurawiny, wiśni, czereśni, maliny, jeżyny, berberysu, bzu czarnego, a nawet w zielu jak np.: kapuście czerwonej.
Antocjany maja zastosowanie:
w lecznictwie - środki moczopędne, ściągające oraz przy zaburzeniach naczyń włosowatych
barwniki w przemyśle spożywczym, do barwienia soków, win.
*Cykoria podróżnik - do kąpieli
*Chaber bławatek - barwnik niebieski
*Burak ćwikłowy - betanina- barwnik
*Winorośl właściwa , malina właściwa, morwa biała i czarna, rabarbar, rzodkiew, czerwona kapusta, porzeczka czarna - barwniki i przemysł spożywczy
GLIKOZYDY FENOLOWE - są to związki, w których cukier połączony jest z aglikonem fenolowym. Fenol ma właściwości bakteriobójcze.
Można tu wymienić:
arbutynę i metylobutynę w liściach mącznicy garbierskiej i borówki brusznicy - używany jako środek dezynfekujący drogi moczowe.
salicynę w korze wierzby - środek przeciwgorączkowy
populinę w pączkach topoli
GLIKOZYDY ANTRANIDOWE mają znaczenie:
lecznicze (przeczyszczające) - reochryzyna i reina występujące w korzeniach rabarbaru oraz frangelina i glukofrangelina w korze kruszyny i szakłaku
należą tu również niektóre barwniki np. alizyna w korzeniach marzanny barwierskiej - barwnik czerwony
GLIKOZYDY SAPONINOWE - saponiny - o działaniu nasercowym
w nasionach kąkolu i cyklamenu - trujące dla człowieka
w szpinaku i burakach ćwikłowych
w przemyśle jako środki do prania delikatnych tkanin i mycia włosów
jako substancje gaszące płomień - do napełniania gaśnic pożarowych (mydlnica lekarska)
*dziewanna wielokwiatowa, pierwiosnka lekarska
GLIKOZYDY NASERCOWE - działają na serce:
wzmacniają one skurcze i rozkurcze serca
rozszerzenie naczyń nerkowych, działają moczopędnie
Surowcami tej grupy są
liście - naparstnicy purpurowej i wełniastej
ziele - miłka wiosennego
kwiatostany konwalii majowej
Stosuje się w postaci nalewek lub wyciągów alkoholowych
Glikozydy zawierające azot lub azot w połączeniu z siarką wyróżniają się tym, że ich część niecukrowa (aglikon) ma charakter olejku.
GLIKOZYDY CYJANOWODOROWE
anygdalina - w nasionach gorzkich migdałów, wiśni, śliw
prunazyna
GLIKOZYDY GORCZYCZNE - połączenie cukru z olejkiem tzw. gorczycznym.
synigryna - nasiona gorczycy czarnej sarepskiej
synaiabina - gorczyca biała
warzywa kapustne
Działają drażniąco na skórę, pobudzają krwioobieg, powodują przekrwienie, wspomagają trawienie, na choroby stawów.
GLIKOZYDY CZOSNKOWE (siarczkowe) w cebulowych: czosnek cebula i inne
Działanie lecznicze, diabetyczne, działające drażniąco i bakteriobójczo, jako leki na żołądek i wykrztuśne.
9