SUBSTANCJE CZYNNE ZAWARTE W ROŚLINACH
Rośliny lecznicze zawierają w swoim składzie wiele rodzajów subst. czynnych, którym zawdzięczają swoje działanie. A oto najważniejsze z nich:
Alkaloidy
Stanowią b. liczną grupę subst. org. zawierających w swojej cząsteczce jeden lub więcej at. N, co nadaje im charakter mniej lub bardziej zasadowy. W roślinie znajduje się najczęściej kompleks tych subst., a tak w ogóle poznano dotychczas kilkaset alkaloidów! Zaliczamy je do najskuteczniejszych i najważniejszych roślinnych subst. czynnych. Cząsteczki alkaloidów, oprócz wspomnianego już N, zawierają zawsze C, H i b. często O, są z reguły subst. stałymi, krystalicznymi (chociaż np. nikotyna jest płynem), o smaku często gorzkim.
Przebadane dotychczas alkaloidy możemy podzielić między innymi na:
- poch. tropanu (np. atropina, hioscyjamina, skopolamina, kokaina)
- poch. pirydyny (np. nikotyna, lobelina)
- poch. chinoliny (np. chinina, cynchonina, chinidyna)
- poch. izochinoliny (np. papaweryna, kuraryna, tubokuraryna)
- poch. indolu (np. strychnina, rezerpina, ergotamina)
- poch. puryny (np. kofeina, teobromina, teofilina)
- poch. fenantrenu (np. morfina, kodeina)
Alkaloidy mogą wywierać na nasz organizm b. różne działanie, czasami silne, a nawet gwałtowne i trujące (np. kurara czy strychnina). Wykazują przede wszystkim silny wpływ na tkankę nerwową - jedne działają pobudzająco, inne hamująco, a jeszcze inne nawet porażająco.
Oto przykłady alkaloidów (ich działania) zawartych w znanych nam roślinach:
- pieprz - piperyna (pobudza zakończenia nerwowe w p. pok., wzmacniając przede wszystkim wydzielanie soku żołądkowego)
- papryka - kapsaicyna (przyspiesza syntezę enzymów trawiennych, wzmaga krążenie krwi - przy okładach powoduje m.in. przekrwienie skóry)
- mak - kodeina (stosowana jako środek p/kaszlowy)
- kawa - kofeina (przyspiesza pracę ♥, znosi uczucie znużenia i senności)
- herbata - teina (znosi uczucie zmęczenia, reguluje ruchy robaczkowe jelit, łagodzi bóle)
- glistnik jaskółcze ziele - papaweryna (działa p/bólowo i rozkurczowo)
- ruta - fagaryna (znosi skurcze m/ gładkich)
Alkaloidy - nazwa ta kojarzy się z truciznami lub jakimiś innymi niebezpiecznymi subst. Jest to wynikiem tego, że do tej grupy subst. należy wiele zw. o silnym działaniu, często tak silnym, że mogą zabić. Są to również b. pożyteczne dla nas subst., które są stosowane nie tylko jako leki, ale występ. dość często w naszej codziennej diecie.
Alkaloidami są np.:
- nikotyna (w liściach tytoniu - Nicotina tabacum)
- strychnina (w nasionach kulczyby - Semen Strychni)
- kokaina (w liściach kokainowca - Folium Coca)
- kurara (w owocach tykwy i łodygach bambusa)
- morfina (w makowcu - Opium)
- atropina (alkaloid wilczej jagody - Atropa belladonna)
Antrazwiązki
Nazywane czasami antraglikozydami są poch. antracenu, zawierają jedną lub kilka grup hydroksylowych i tworzą często połączenia z cukrami prostymi. Antrazwiązki to liczna grupa posiadająca zdolności do łączenia się po 2 zw. i tworzenia tzw. dimerów.
Antrazwiązki występ. m.in. w:
- stężałym soku z aloesu (Alona)
- korze kruszyny (Cortex Frangulae)
- korzeniu rzewienia (Rhizoma Rhei)
- liściach senesu (Folium Sennae)
- strączkach senesu (Folliculi Sennae)
- owocach szakłaku ciernistego (Fructus Rhamni catharticae)
- korze szakłaku amerykańskiego (Cortex Rhamni purshianae)
Wyciągi z tych roślin, dzięki zawartym w nich antrazwiązkom, drażniąc jelito grube działają przeczyszczająco. Nie należy ich jednak zbyt długo stosować, trzeba natomiast zaniechać w ostrych chorobach zapalnych p. pok., niewydolności nerek i w okresie ciąży, gdyż mogą niekiedy prowadzić do poronień.
Fenole
Są to zw. o działaniu bakteriostatycznym i dezynfekującym. Do zw. tych należy:
- arbutyna i metyloarbutyna - występ. jako gł. zw. czynny w liściach borówki mącznicy (Folium Uvae Ursi), liściach borówki brusznicy (Folium Vitis idaeae), liściach badanu (Bergenia crassifolia),liściach grusz (Pyrus communis), liściach kaliny (Viburnum opulus), zielu majeranku (Majorana hortensis), zielu lebiodki (Origanum vulgare). Wykazuje działanie dezynfekujące na drogi moczowe
- salicyna - występ. w korze wierzby (Cortex Salicis), korze kaliny (Cortex Viburni opuli). Wykazuje działanie p/gorączkowe
- populina - występ. w korze, liściach i pączkach topoli (Cx., Fol., Gemma Populis). Wykazuje działanie p/gorączkowe
- spirepozyd - występ. w kwiatach wiązówki (Flos Ulmariae) i zielu fiołka trójbarwnego (Herba Violae tricoloris). Wykazuje działanie p/gorączkowe
- echinokozyd - występ. w gatunku Echinacea angustifolia - jeżówka. Pobudza fagocytozę, stosuje się go w preparatach pobudzających odporność
- cynaryna - występ. w karczochach (Cynara scolymus). Działa żółciopędnie i zmniejsza stęż. lipidów we krwi
Flawonoidy
Są to naturalne barwniki roślin. Do zw. tych należy:
- rutyna = rutozyd - występ. w rucie (Ruta graveolens), zielu fiołka trójbarwnego (Viola tricolor), kwiecie bzu czarnego (Sambucus nigra). Rutyna uszczelnia i wzmacnia ściany naczyń krwionośnych, zapobiega krwawieniom, wybroczynom, pomocna w leczeniu miażdżycy
- witexyna - występ. w preparatach z głogu (Crataegi). Poprawia przepływ krwi w naczyniach wieńcowych i obniżają ciśn.
- biflawonoidy - występ. np. w miłorzębie japońskim (Gingo biloba). Działają antyagregacyjnie na płytki krwi
- pinocembryna - występ. w limbie - Pinus Cembra. Działa p/grzybiczo
- flawolignany - występ. w ostropeście plamistym (Fructus Silybi mariani). Działają ochronnie na wątrobę
- flawonoidy w koszyczku rumianku działają p/alergicznie
- flawonoidy w lukrecji - Rx. Glycyrrhizae działają p/wrzodowo
- flawonoidy w kwiatostanie kocanek (Inf. Helichrisi) i zielu dziurawca (Herba Hyperyci) działają rozkurczowa na m. gładkie naczyń krwionośnych i przewodów żółciowych
- flawonoidy ziela skrzypu (Herba Equiseti), liścia brzozy (Folium Betulae), ziela nawłoci (Herba Solidaginis) działają diuretycznie (moczopędnie)
- flawonoidy koszyczka rumianku (Anthodium Chamomillae), kwiatostanu lipy (Inf. Tiliae) działają p/zapalnie
Gorycze
Są to nietrujące, bezazotowe subst. o różnym składzie chem., charakt. się gorzkim smakiem. Poprzez pobudzanie wydzielania soku żołądkowego wzmagają czynności trawienne, wzmagają czynności trawienne, wykazują też słabe działanie antyseptyczne i p/robacze. Goryczami są niektóre alkaloidy (np. strychnina i chinina), glikozydy (np. gencjana), a ich zw. stwierdzono m.in. w liściach bobrka trójlistnego, zielu krwawnika, dziurawca, mniszka, piołunu, tysiącznika, melisy lekarskiej, tymianku, estragonu i szałwii.
Antocjany
Są to zw. spokrewnione z flawonoidami będące barwnikami (czerwony, niebieski, fioletowy) kwiatów, owoców i liści. Szczeg. wyraźnie zaznacza się ich działanie poprawiające mikorokrążenie w naczyniach włosowatych tęczówki oka. Mają dodatni wpływ na ostrość widzenia.
Bogate w antocyjany są:
- kwiat bławatka - Flos Cyani
- kwiat malwy czarnej - Flos Malvae arboreae
- owoc borówki czernicy - Fructus Myrtylli
- owoc bzu czarnego - Fructus Sambuci
Garbniki
Garbnikami nazywamy zw. org. o charakterze wielofenoli, występ. w roślinach, nie stanowiące jednak jednolitej grupy chem. Ze wzgl. na budowę dzielimy je na 2 podgrupy: zw. hydrolizujące (np. tanoidy i depsydy) oraz zw. skondensowane, nie hydrolizujące (np. kateiny, poch. kw. elagowego). Ich cząsteczki zbudowane są z części cukrowej i aglikonu (kw. galusowy lub jego poch.). Wszystkie garbniki bez wzgl. na strukturę chem., mają cierpki smak, właściwości ściągające oraz zdolność tworzenia z białkiem skóry (tzw. kolagenem) nieodwracalnych połączeń nierozp. i nie podlegających gniciu. Dlatego przyjęte doustnie działają ściągająco na błony śluzowe, hamują ich przepuszczalność, zapobiegając np. mikrokrwawieniem z włoskowatych naczyń krwionośnych (przede wszystkim w p. pok.), unieczynniają też bakterie i wytwarzane przez nie toksyny. Ponieważ dają trudnorozp. osady z metalami ciężkimi i alkaloidami, mogą być używane jako odtrutka przeciwko tym subst.
Garbiki występ. w wielu roślinach, ale najwięcej jest ich w korze dębu (Cortex Auercus), owocach borówki czernicy i borówki brusznicy, rdeście wężowniku, dębiankach (Gallae), orzechu włoskim, tymianku, korze wierzby, liściach szałwii (Folium Salviae), herbacie (Folium Theae). Nadużywanie roślin bogatych w garbiki (np. częste picie herbaty) nie jest korzystne, bowiem utrudnia wchłanianie w p. pok. m.in. witamin oraz makro- i mikroelementów.
Garbniki, które wiążąc się z białkami powodują także aglutynację (ścinanie się) krwinek, co może mieć znaczenie w hamowaniu niewielkich krwawień. Garbniki koagulując białka wytwarzają na powierzchni błon śluzowych, czy też skóry pewien rodzaj powłoki ochronnej dlatego też często są stosowane jako leki łagodzące stany zapalne skóry i błon śluzowych. Garbniki wykazują również działanie p/biegunkowe.
Olejki eteryczne
Olejki są płynnymi mieszaninami liczącymi nawet do stu kilkudziesięciu związków. (Oprócz węglowodanów znajdujemy w nich zw. tlenowe - alkohole, aldehydy, ketony, kw., estry, rodanki, nitryle, fenole, laktony, siarczki).
Są to ciecze lotne nierozp. w wodzie, o intensywnym zapachu, najczęściej bezbarwne, żółtawe, zielonkawe lub niebieskawe. Z czasem żółkną lub brunatnieją, stają się gęste i żywicowate.
Olejki eteryczne występ. w wielu roślinach, u których spotykane są jako wydzieliny w specjalnych komórkach i zbiorniczkach. Ich zastosowanie lecznicze jest dość różnorodne.
Oto przykłady działania terapeutycznego najpopularniejszych olejków:
- żółciopędnie działają np. olejki miętowy i tymiankowy
- moczopędnie - pietruszkowy i jałowcowy
- wykrztuśnie - sosnowy, eukaliptusowy, szałwiowy, miętowy
- uspokajająco - walerianowy, tatarakowy, z melisy
- p/bakteryjnie - miętowy, sosnowy, anyżowy, majerankowy
Wiele olejków roślinnych poprawia smak potraw i napojów.
Glikozydy
Glikozydy (zwane niekiedy heterozydami) to subst. org. stanowiące połączenia cukrów prostych (najczęściej glukozy, galaktozy arabinozy, ksylozy i ramozy) z różnymi zw. niecukrowymi (flawonami, antocyjanami, fenolami, kumarynami). Składają się więc zawsze z 2 części - cukrowej zwanej glikonem i niecukrowej zwanej aglikolem. Ponieważ w łączeniu glikonu z aglikolem uczestniczą różne pierwiastki możemy wyróżnić z tego punktu widzenia różne typy glikozydów: O-glikozydy (łącznikiem jest tlen), C-glikozydy (łącznik stanowi tu węgiel), S-glikozydy (łączenie przez siarkę), N-glikozydy (łącznikiem jest azot).
Glikozydy wytwarzane są w procesie fotosyntezy, gł. w liściach, a powstają pod wpływem specyficznych enzymów, tzw. glikozydaz. Gromadzą się najczęściej w tkankach spichrzowych korzeni lub kłączy, w korze, nasionach i owocach. Są ciałami stałymi, krystalicznymi, w większości rozp. w wodzie, czasami nawet barwnymi (np. glikozydy flawonoidowe są żółte, a antocyjanowe - czerwone, fioletowe lub niebieskie). Nie należą do zw. trwałych i pod wpływem specyficznych enzymów występ. w komórkach roślinnych i w naszym p. pok. następ. ich rozpad (tzw. hydroliza enzymatyczna) na części składowe. Rozpad równie łatwo zachodzi pod wpływem kw., a nawet środków utleniających.
Z medycznego punktu widzenia największe znaczenie mają glikozydy nasercowe (zwane niekiedy też kardenolidowymi, naparstnicowymi, digitaloidowymi, sterydami), które przyczyniają się do wzmocnienia m. sercowego, a zawiera je np. naparstnica.
Glikozydy nasercowe - zw. te zwiększają siłę skurczu m. sercowego, jego napięcie, zwalniając przy tym jego czynność. Glikozydy występ. w naparstnicy purpurowej i wełnistej (Folium Digitalis) mają właściwości kumulowania się, są silne i niebezpieczne i nie powinny być stosowane w samoleczeniu. Glikozydy występ. również w:
- zielu konwalii (Herba Corwallariae)
- zielu miłka wiosennego (Herba Adonidis vernalis)
- zielu serdecznika (Herba Leonuri)
- liściach oleandra (Folium Neri)
Z innych glikozydów warto wymienić antraglikozydy (znajdują się m.in. w aloesie, rzewieniu i kruszynie) stosowane w schorzeniach p. pok., przede wszystkim jako środki przeczyszczające, antocyjanowe (znajdujemy je w owocach np. czarnej porzeczki i borówki czernicy) - te wzmacniają włoskowe naczynia krwionośne, biorą udział w wielu reakcjach utleniania i redukcji, poprawiają wzrok; gorczyczne (zawiera je np. gorczyca czarna i nasturcja) - dezynfekują i powodują lepsze ukrwienie skóry; fenolowe (spotykane np. w męczennicy lekarskiej i pierwiosnku lekarskim) - to subst. o działaniu moczopędnym, dezynfekującym i p/zapalnym. Do grupy glikozydów roślinnych zalicza się jeszcze glikozydy flawonoidowe, saspinowe, irydoidowe, cyjanogenne, alkaloidowe i in.
Kumaryny
Zw. o wielokierunkowym działaniu:
- piranokumaryny - występ. w owocu keli, owocu aminku egipskiego (Fructus Ammi visnagae). Rozszerzają naczynia wieńcowe i nerkowe dzięki czemu stosowane są w dychawicy oskrzelowej, dusznicy bolesnej, kamicy moczowej
- furanokumaryny - występ. w owoc aminka większego (Fructus Ammi majoris). Mają właściwości uczulające na światło przez co stosuje się je w chorobach skóry, bielactwie, łuszczycy
- kumaryny - zmniejszają krzepliwość krwi i działają rozmiękczająco na skórę (ziele nostrzyka - Herba Meliloti) - do stosowania zewn. plastry
- kumaryny kory jesionu (Cx. Fraxini) działają moczopędnie i p/reumatycznie
- kumaryny ziela bylicy bożego drzewka (Herba Abrotani) działają żółciopędnie
Irydoidy
Zw. o wielokierunkowym działaniu:
- gorycze - występ. w liściach bobrka (Folium Menyanthidis), korzeniu goryczki (Rx. Gentianae), zielu tysiącznika (Herba centaurii). Zw. te pobudzają wydzielanie soków trawiennych
- oleoeuropeina - występ. w liściach i owocach oliwek. Ma działanie hipotensyjne
- aukubina i katalpol - występ. w świetliku (Herba Euphrasiae), babce lancetowej (Folium Plantaginis), kwiecie i liściach dziewanny (Flos, Folium Verbasci). Mają działanie p/zapalne, bakteriostatyczne, p/wirusowe
- herpegozyd, herpagid - występ. w Herpagophytum procumbens ("diabelskie szpony"). Działają b. skutecznie p/bólowo, p/zapalnie, p/reumatycznie
- irydoidy kozłka - waltraty (Rx. Valerianae) działają uspokajająco, p/depresyjnie
Glukozynolaty
Zw. w skład, których wchodzi siarka, a w wyniku hydrolizy enzymatycznej wytwarzają się olejki gorczyczne.
- olejki czosnku (Alii sativi) i cebuli (Alium cepae) zawierają zw. siarkowe. Działają antybiotycznie, pobudzają trawienie, dezynfekują drogi oddechowe, p. pok. hamując procesy gnilne, obniżają poziom cholesterolu i ciśn.
- glukozynolaty czarnej rzodkwi działają żółciopędnie
Saponiny
Zw., których cechą charakt. ich jest pienienie się i hemoliza czerwonych krwinek
- saponiny triterpenowe drażnią błony śluzowe narządów wewn. wywołując określone skutki. Drażniąc błonę śluzową żołądka działają wykrztuśnie (korzeń pierwiosnka (Rx. Primulae), korzeń mydlnicy (Rx. Saponariae), korzeń senegi (Rx. Senegae), liść bluszczu (Folium Herniariae)
- saponina kasztanowca - escyna (Sem. Hipocastani) zmniejsza krwawienia, wybroczyny z naczyń krwionośnych, p/działa obrzękom, zastoinom żylnym
- saponiny nagietka (Flos Calendulae) działają p/zapalnie
- saponiny korzenia lukrecji (Rx. Glycyrrhizae) działają silnie p/zapalnie w chorobie wrzodowej
- panaksozydy - saponiny żeń-szenia (Panax Ginseng) i saponiny aralii mandżurskiej (Elenterococcus senticosus) wykazują działanie psychopobudzające
Lecytyna
Fosfolipid - zw. o charakterze tłuszczów złożonych. Bogatym źródłem lecytyny są niektóre nasiona np. soi (Glycine soja). Lecytyna jest źródłem subst. o charakterze witamin: choliny i inozytolu.
Cholina zapobiega odkładaniu się cholesterolu, bierze udział w przesyłaniu impulsów do mózgu, wspomaga komórki wątroby.
Inozytol obniża poziom cholesterolu, wpływa na prawidłowy stan skóry i włosów, działa uspokajająco.
Pektyny
Są to polisacharydy. Występ. gł. w owocach. Są to subst. żelujące, śluzowate, powlekające w biegunkach, zatruciach i w stanach zapalnych p. pok. szczeg. pektyna z jabłek.
5