Kapitał intelektualny występuje w postaci niematerialnej, niemierzalnej, niepoliczalnej, nie poddającej się klasycznej ewidencji księgowej ani jednoznacznej wycenie, nie ulega też zużyciu w trakcie wykorzystywania, a wręcz przeciwnie w miarę jego używania jego wartość wzrasta, może być używany jednocześnie w różnych miejscach i do różnych celów, dzięki niemu organizacja zyskuje tożsamość, stabilność oraz zdolność do tworzenia i asymilowania postępu techniczno-organizacyjnego. Może występować w postaci kapitału osobowego - wiedza i umiejętności ludzi, lub w postaci bezosobowej (kapitał dokumentowany) --regulaminy, struktura, wynalazki, patenty, licencje, know-how, bazy danych, receptury, prawa autorskie, znaki handlowe i towarowe. Kapitał osobowy dzieli się na: techniczny - ludzie dzięki, którym tworzy się nowy produkt, tworzy się i wdraża postęp techniczny, tworzy się nową jakość produktów i procesów produkcyjnych (pracownicy działów badawczo-rozwojowych, konstruktorzy, architekci, wynalazcy) , i kapitał organizacyjny: skierowany na rynek - ludzie dzięki, którym kształtowane są relacje organizacji z rynkiem, buduje się trwałe więzi z klientem oraz strategie marketingowe; skierowany do wewnątrz - ludzie kształtujący procesy zarządzania, budujący strukturę organizacyjną, tworzący kulturę organizacyjną. Nie wszyscy pracownicy firmy stanowią jej kapitał intelektualny, tylko ci w wyniku działań, których powstaje nowa wartość przynosząca przedsiębiorstwu wymierne korzyści rynkowe, powstaje nowy produkt, nowe rozwiązanie ekonomiczno-finansowe, nowa jakość lub nowatorskie rozwiązanie organizacyjne. Indywidualna wiedz i umiejętności pracowników łatwiej stają się kapitałem intelektualnym w nieformalnych grupach pracowniczych, gdyż grupy te powstają z inicjatywy ludzi, których łączą wspólne cele, idee i problemy. Menedżer od spraw kapitału intelektualnego powinien umieć dostrzec te grupy i je wspierać. Powinien wspierać również grupy formalne np. poprzez organizowanie szkoleń i kursów doskonalących. Powinien również realizować i kreować politykę patentową i licencyjną oraz wspierać działalność wynalazczą.
Kapitał intelektualny, który tworzy renomę przedsiębiorstwa (goodwill) wyraża się różnicą pomiędzy wartością księgową a wartością rynkową przedsiębiorstwa. Dobra niematerialne, tj. własność intelektualna, handlowa, przemysłowa, stanowią bazowy i strategiczny zasób przedsiębiorstwa. Można podzielić je na dobra wolne (powszechnie dostępne) i dobra chronione (takie, na których można ustanowić wyłączne prawo do korzystania). Dobra wolne: wiedza powszechnie znana, wynikająca z postępu nauki, nauczana w szkołach, oraz te dobra niematerialne, których okres ochrony minął. Dobra chronione: utwory (wyrażone słowem, symbolami matem., znakami graficznymi literackie, publicystyczne, naukowe dzieła), rozwiązania (wynalazki, projekty racjonalizatorskie, wzory użytkowe, zdobnicze, przemysłowe, tajemnice produkcyjne, nowe odmiany roślin), oznaczenia (nazwy handlowe, znaki towarowe i usługowe, oznaczenia geograficzne). Prawa wyłączne chroniące dobra niematerialne to prawo autorskie (chroni utwory oraz sposoby korzystania z utworu), patent (chroni rozwiązania, przede wszystkim wynalazki), prawo ochronne (chroni rozwiązania i oznaczenia), prawo z rejestracji (chroni wzory przemysłowe i topografie układów scalonych). Utwory, tajemnice produkcyjne, organizacyjne i handlowe, część oznaczeń geograficznych, oznaczenia handlowe, znaki towarowe i usługowe powszechnie znane i sławne są chronione z mocy prawa, bez rejestracji. Korzyści z ochrony: możliwość udzielania innym podmiotom praw do korzystania (licencje), utrzymanie pozycji na rynku, ograniczenie działań konkurencji.
Formy specjalizacji działalności przedsiębiorstwa to:
specjalizacja przedmiotowa - zmniejszenie liczby lub różnorodności rodzajów przedmiotów działalności, np. rodzajów produkowanych wyrobów, świadczonych usług
specjalizacja technologiczna - ograniczanie się do działalności wymagającej zastosowania mniej licznych i mniej różnorodnych technologii lub wycinków technologicznych czy metod
specjalizacja przemysłowa w produkcji części, podzespołów i zespołów.
Dywersyfikacja jest procesem odwrotnym do specjalizacji, oznacza więc rozszerzanie lub zwiększanie różnorodności przedmiotu albo obszaru działalności, technologii czy metod:
dywersyfikacja pozioma - rozszerzenie zakresu lub zwiększenie różnorodności przedmiotu działalności:
koncentryczna - gdy nowa dziedzina działalności jest związana z dotychczasową, np. podobieństwem technologii, możliwością wykorzystania tej samej sieci handlowej, tych samych zasobów informacji czy umiejętności
konglomeratowa - gdy nie ma powiązań z dotychczasową działalnością
dywersyfikacja pionowa - zwiększenie liczby lub różnorodności stosowanych technologii lub ich wycinków przy zachowaniu dotychczasowego przedmiotu działalności, czyli dodanie stadiów działalności poprzedzających dotychczas realizowane („w tył”) lub następujących po nich („w przód”).
Pozytywnie oddziałujące czynniki dywersyfikacji działalności to:
możliwość trwania i wzrastania przedsiębiorstwa, gdy dochodzi do nasycenia dotychczasowych rynków
możliwość przetrwania dekoniunktury w jednej dziedzinie dzięki dochodom z innej działalności
osiąganie obniżki niektórych kosztów pośrednich
duże możliwości zmiany ofery rynkowej
zadowolenie pracowników i możliwość pozyskiwania nowych, wartościowych kadr pracowniczych dzięki atrakcyjności i różnorodności problemów
możliwość uniknięcia restrykcji antymonopolowych
Wady dywersyfikacji:
niemożność zmniejszenia kapitałochłonności działalności
niepełne wykorzystanie nowoczesnych i wydajnych urządzeń
niemożność rozłożenia kosztów prac badawczo-rozwojowych i wdrożeniowych na większą liczbę jednostek działalności
trudności w zarządzaniu
łatwość przekroczenia progu „kompetencji” i prowadzenia niektórych dziedzin bez niezbędnej dozy profesjonalizmu.
Postęp techniczno-organizacyjny.
Postęp techniczny to proces zmian rozwojowych techniki, wyrażający się wprowadzeniem do procesów produkcyjnych nowych udoskonalonych maszyn, urządzeń i nowych technologii oraz wykorzystanie w sposób doskonalszy istniejących zasobów. Postęp techniczny może występować w środkach pracy (tzw. technika ścisła) lub w metodach produkcji (postęp technologiczny). W postępie technicznym możemy wyróżnić dwie fazy - pierwszą, gdzie tworzy się teoretyczną podstawę - inwencję; drugą, gdzie następuje wykorzystanie inwencji - innowacja. Im większe nakłady na postęp techniczny tym większe jego tempo i dynamika procesów innowacyjnych.
Podział innowacji:
ze względu na oryginalność zmian
kreatywne - zastosowane po raz pierwszy w danej gospodarce, odgrywają decydującą rolę w jej rozwoju
imitujące - polegają na odtwarzaniu oryginalnych zmian, które w danym czasie i miejscu przynoszą określone efekty
ze względu na sprzężenia osobowe i instytucjonalne
sprzężone - zmiany są wynikiem wspólnego wysiłku określonej liczby osób i instytucji
nie sprzężone - zmiany dokonywane są przez jednego twórcę w układzie względnie odosobnionym
ze względu na mechanizm pobudzania do innowacji
podażowe - są następstwem odkryć, wynalazków i pomysłów stymulowanych przez rozwój nauki i techniki
popytowe - są stymulowane przez potrzeby ujawniające się na rynku lub poza nim (dotyczy takich obszarów jak zdrowie, ochrona środowiska)
ze względu na przedmiot innowacji
produktowe - polegają na wytworzeniu nowego produktu lub doskonaleniu już wytwarzanych, dają możliwość podwyższania dochodów głównie dzięki uwzględnieniu w cenach tzw. renty nowości
procesowe - dotyczą procesu wytwórczego i obejmują zmiany w zakresie sposobów wytwarzania, a także środków pracy, tj. maszyn, urządzeń czy wyposażenia, prowadzą do obniżki kosztów, zmniejszenia okresów zaangażowania zasobów, zwiększenia bezpieczeństwa pracy
Innowacje produktowe są bardziej efektywne, widoczne na zewnątrz, jednak narażają przedsiębiorstwo na utratę pozycji lidera, gdyż aktywizują konkurentów do wprowadzania podobnych rozwiązań technicznych.
a) radykalne - całkowicie zastępują dotychczasowe produkty
b) stopniowe - modyfikacja dotychczasowych produktów
Warunki sprzyjające innowacjom to konkurencja i wsparcie finansowe.
Warunki tłamszące innowacyjność to brak zainteresowania ze strony kierownictwa, brak wiedzy o skutkach innowacji, brak funduszy, monopolizacja i zły system komunikacyjny.
Ssanie postępu technicznego jest skutkiem przymusu wynikającego z mechanizmu konkurencji na rynku. Tłoczenie przymusu technicznego wynika z autonomicznych działań, które to prowadzą do określonych rozwiązań technicznych, niezależnie od zapotrzebowania, są one głównie wynikiem wiedzy i zainteresowań pracowników zajmujących się działalnością naukowo-badawczą.
Realizacja postępu technicznego wymaga:
wyboru strategii rozwoju technicznego:
strategia torowania głównych szlaków rozwoju innowacyjnego - wymaga ogromnych środków i wiąże się z bardzo dużym ryzykiem, ale daje przewagę nad konkurentami.
Strategia utartych szlaków (naśladownictwa) - jest mniej ryzykowna i wymaga relatywnie mniejszych nakładów, a korzyści z jej stosowania zależą głównie od tempa podejmowania oryginalnych rozwiązań.
wyboru źródeł postępu technicznego:
wewnętrzne źródło zasilania, tj. badania własne oraz działalność wynalazcza pracowników
zew. źródło zasilania, tj. prace badawcze realizowane w wyspecjalizowanych i wyodrębnionych jednostkach naukowo-badawczych, licencje i know-how innych podmiotów gospodarczych.
wyboru odpowiedniego momentu na wprowadzenie postępu - optymalny moment na wprowadzenie do produkcji nowych wyrobów ma miejsce wówczas gdy obecny wyrób osiągnął fazę starzenia się.
Zarządzanie to celowe podejmowanie przez odpowiednie osoby (organy i kadrę kierowniczą) decyzji prowadzących do osiągania założonych celów dzięki wykorzystaniu posiadanych zasobów. Zarządzać można zasobami: rzeczowymi, ludzkimi, finansowymi i informacyjnymi. W przedsiębiorstwie występują: zaopatrzenie, działalność podstawowa (produkcja w przedsiębiorstwie produkcyjnym, świadczenie usług w przedsiębiorstwie usługowym, sprzedaż towarów w przeds. handlowym), zbyt, zatrudnienie, transport, finansowanie działalności itd. Funkcje zarządzania: planowanie, organizowanie, motywowanie i kontrola. Przedmiotem planowania są cele, do których dąży podmiot, metody realizacji tych celów oraz zasoby niezbędne do ich realizacji, a także sposoby ich pozyskiwania i działania, czas miejsce ich wykonywania. Organizowanie polega na łączeniu i porządkowaniu, koordynowaniu i harmonizowaniu elementów przedsiębiorstwa tak, aby przyczyniały się one do realizacji określonych celów. Motywowanie to oddziaływanie na postawy i zachowanie ludzi tak, aby poczynania jednostek były zgodne z celami firmy. Kontrola jest sprawdzianem całości działań i stopnia osiągnięcia zadań i celów. Zarządzanie możemy podzielić na strategiczne (planowanie strategiczne i kontrola strategiczna) oraz operacyjne. Planowanie strategiczne ma na celu generowanie i wybór strategii poprzez wyznaczenie najważniejszych celów oraz ustalenie programów działania. Kontrola zaś polega na systematycznym sprawdzaniu i weryfikowaniu (pod względem aktualności, zasadności i prawidłowości) założeń i przebiegu realizacji planów strategicznych. Zarządzanie operacyjne określa cele bieżące przedsiębiorstwa, sposoby ich realizacji i niezbędne zasoby, spełnia ono funkcję wykonawczą w stosunku do zarządzania strategicznego i racjonalizuje je. Przedmiotem zarządz. operac. Są decyzje podejmowane na bieżąco. (tabelka)
Plany bieżące (roczne i okresy krótsze niż rok), wieloletnie (2-3-5 letnie) i perspektywiczne (10-15 letnie). Planowanie sprzedaży, działalności podstawowej, zaopatrzenia, kosztów i finansów, zatrudnienia. Plany strategiczne, operacyjne, okazjonalne (okolicznościowe). Plany okazjonalne to plany problemowe, których głównym zadaniem jest rozwiązanie określonej sprawy oraz doskonalenie poszczególnym odcinków działalności przedsiębiorstwa. Planowanie to (zwykle na okresy wieloletnie) ma miejsce w przedsiębiorstwach chylących się ku upadkowi bądź podejmujących poważniejsze zadania rozwojowe. Jest ono zazwyczaj wymuszane przez podmioty zew. (banki, rady wierzycieli) lub zgromadzenie wspólników, czy rady nadzorcze w spółkach kapitałowych. Do planów podejmowanych z inicjatywy przedsiębiorstwa należą:
plany restrukturyzacji (plany naprawcze)
w przeds. państwowych realizujących postępowanie naprawcze pod zarządem komisarycznym
w przeds. podejmujących postępowanie układowe bądź ugodowe
w innych przeds. przeżywających trudności finansowe
w przeds. oddanych w zarządzanie kontraktowe
plany rozwojowe (w tym plany biznesu)
w przeds. ubiegających się o kredyt bankowy na cele inwestycyjne
w przeds. podejmujących poważniejsze przedsięwzięcia rozwojowe
business plan to plan prowadzenia interesów firmy, spełnia on określone cele zew., gdy służy zdobyciu środków na realizację planu strategicznego, czy operacyjnego, jak również gdy jest adresowany do różnych jednostek zew. (klientów, władz, opinii publicznej), by wytworzyć odpowiedni obraz firmy i perspektyw jej rozwoju. Służy celom wew. Gdy dotyczy bezpośrednio zarządzania lub usprawniania zarządzania.
Planowanie strategiczne ma istotne znaczenie dla rozwoju przedsiębiorstwa i musi uwzględniać odpowiedzialność za całe przedsiębiorstwo; jest realizowane głównie przez najwyższe organy przeds.; dotyczy długich okresów i odbywa się z relatywnie niską częstotliwością. Składa się na nie analiza otoczenia, analiza słabych i mocnych stron przedsiębiorstwa, generowanie strategii oraz dokonywanie wyboru strategii. Misja to najogólniej sformułowany cel działalności przeds. określony w kategoriach jakościowych i związany z rolą firmy w otoczeniu. Na podstawie misji określa się cele strategiczne przeds., które mają charakter długofalowy i mierzalny, należą do nich: cele ekonomiczno-finansowe (osiągnięcie określonego zysku, obrotów, wzrost udziałów w rynku), cele społeczne (użyteczność produktów, zatrudnienie pracowników, ich ochrona), cele prestiżowe (przodownictwo w branży pod względem wielkości, nowoczesności technologii, itd.). Analiza strategiczna polega na analizie otoczenia (zewnętrzna) i diagnostyce przedsiębiorstwa ( analiza wew.). Analiza SWOT (strengths, weaknesses, opportunities, threats). Podstawowym zadaniem analizy zew. jest rozpoznanie szans i zagrożeń w otoczeniu(identyfikacja i prognozowanie zjawisk, trendów i najważniejszych podmiotów środowiska zew. pod kątem zmian politycznych, ekonomicznych, społecznych, rynkowych, konstrukcyjnych, materiałowych itd.). Zadaniem analizy wewnętrznej jest rozpoznanie najważniejszych silnych i słabych stron tkwiących w zasobach i funkcjach przedsiębiorstwa. Podział zasobów: rynkowe, ludzkie, finansowe, technologiczno-produkcyjne, organizacyjne, know-how. W dużych, rozbudowanych, często zdywersyfikowanych przedsiębiorstwach podejmowanie decyzji ma charakter wieloszczeblowy i wielofazowy, co rodzi konieczność formalizacji procesu planowania strategicznego. Przedmiotem analizy w metodach portfolio, z których największą popularność zdobyła metoda BCG, są części składowe przedsiębiorstwa, tzw. strategiczne jednostki gospodarcze (SBU). Teorie portfolio dotyczą analizy sytuacji, w których przedsiębiorstwo podejmuje się dywersyfikacji w celu zmniejszenia ryzyka inwestycji w przedsięwzięcia produkcyjne i rynkowe.
Planowanie operacyjne.
Środki niezbędne do realizacji planu to czynniki rzeczowe (materiały, narzędzie), ludzkie (pracownicy) i zasilenia finansowe. Elastyczność planu można uzyskać poprzez wcześniejsze przygotowywanie planów wariantowych i zastępowanie dotychczas realizowanego planu aktualnym. Plany operacyjne najpierw przedstawia się w ujęciu rzeczowym, a następnie pieniężnym, dzieje się to za pomocą budżetu. w budżetowaniu ustala się zatem pieniężne skutki planowania. Plany operacyjne możemy podzielić na plany ogólne i szczegółowe, oba odnoszą się do pojedynczych funkcji organicznych przedsiębiorstwa. Planowanie marketingowe i sprzedaży ustala wszystkie parametry działania, które umożliwiają sprzedaż produktów, chodzi tu o badania rynku, jego segmentację oraz marketing mix, a także plan zbytu. Planowanie działalności podstawowej bierze za podstawę wyniki planowania sprzedaży i sprowadza się do ustalenia programu działania, harmonogramu działalności i zapotrzebowania na zasoby. Planowanie zaopatrzenia bierze za podstawę wyniki planowania działalności podstawowej i obejmuje całość potrzeb dotyczących rodzaju, ilości, terminów, częstotliwości i źródeł dostaw materiałowych, a także wielkość zapasów.