Substancje psychoaktywne, z uwagi na ich różnorodność chemiczną, fizyczną oraz wpływ na organizm człowieka, trudno poddać systematycznej klasyfikacji zmierzającej do ujednolicenia nazewnictwa. Konsekwencją jest wielość określeń obecnych w naszym słowniku. Przykładem są chociażby następujące terminy: używki, narkotyki, środki odurzające. Podobny chaos panuje w nazewnictwie jednostki chorobowej wywołanej zażywaniem tych substancji. Mówi się o narkomanii, nałogu, chemiozależności czy toksykomanii.

Próbą ujednolicenia nazewnictwa jest zaproponowana w roku 1992 nowa klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania (ICD- 10), która wprowadza następujące terminy: substancja psychoaktywna oraz uzależnienie.

Dlaczego ludzie sięgają po narkotyki? Odpowiedzi należy szukać w konstrukcji psychicznej człowieka. Każdy z nas odczuwa potrzebę stymulowania układu nagrody w mózgu, kieruje on nas ku takim czynnościom, które sprawiają nam przyjemność- seks, jedzenie, używki. Narkotyki to właśnie jeden ze sposobów na uzyskanie przyjemności. Jest to, niestety, iluzoryczne. Narkomania bowiem jest nieodwracalną chorobą mózgu- zmiany raz wywołane, pozostają. Taki człowiek już zawsze będzie inaczej reagował, inaczej odczuwał i inaczej zachowywał się.

Jest to bardzo niepokojące, zwłaszcza w świetle doniesień o stale rosnącej skali zjawiska. Narkotyki są wszędzie- pełen przekrój społeczny i instytucjonalny. Na przestrzeni ostatnich lat liczba pacjentów poradni leczenia uzależnień wzrasta w zatrważający sposób. Jedna z poradni lecząca pacjentów powyżej 18. r.ż. a w roku 1995 zarejestrowała 600 nowych pacjentów, w 1998r. było ich 1300, w 1999r.- 1800, zaś w I kwartale 2000r. zgłosiło się już 900.

W ostatnich latach nastąpiła wyraźna zmiana wizerunku narkomana. Dzisiejszy narkoman różni się od tego, którego pamiętamy sprzed lat- zaniedbanego, brudnego, często bezdomnego. Obecnie po narkotyki sięgają osoby wykształcone, dobrze ubrane, często są to studenci, młodzi naukowcy, biznesmeni. Nowoczesny narkoman różni się ponadto od swojego poprzednika postawą wobec życia- jest ambitny, zorientowany na karierę, prestiż, sukces- ma cel w życiu, do którego często dąży właśnie przy pomocy narkotyków, np. amfetaminy.

Wielokrotnie zdarza się, że programy nakierowane na niesienie pomocy osobom uzależnionym pomijają lub bagatelizują szkody zdrowotne spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych. Tymczasem należy pamiętać, że zażywanie substancji psychoaktywnych nie jest obojętne dla organizmu- powoduje w nim diametralne zmiany, niekiedy prowadzi nawet do dramatycznych i nieodwracalnych zmian organicznych. Prawidłowo skonstruowane oddziaływania terapeutyczne powinny być kompleksowe, uwzględniające zarówno stan somatyczny, jak i psychiczny osoby leczonej.

Somatyczne skutki uzależnienia od narkotyków najczęściej ujawniają się w obrębie układu krążenia, nerwowego, oddechowego, wydzielania wewnętrznego, mięśniowo- szkieletowego a ponadto wątroby i skóry.

Układ krążenia

Wśród najczęstszych schorzeń w obrębie układu krążenia spowodowanych zażywaniem narkotyków należy wymienić:

* zaburzenia rytmu serca,

* niedokrwienie mięśnia sercowego (łącznie z zawałem),

* nadciśnienie tętnicze,

* kardiomiopatie,

* tętniaki.

Przypadkowe wstrzyknięcia dotętnicze w wyniku uszkodzenia ściany tętnicy i nagłego wzrostu ciśnienia krwi niekiedy doprowadzają do pęknięcia naczynia.

Układ nerwowy

Do najczęstszych konsekwencji uzależnienia należą zmiany w móżdżku, przejawiają się one:

* zaburzeniem koordynacji ruchowej

* oczopląsem

* drżeniem mięśniowym

* dysmetrią

U osób przyjmujących substancje psychoaktywne często pojawia się również neuropatie obwodowe. Powstają one zazwyczaj w wyniku równoczesnego działania kilku czynników- toksycznego działania substancji uzależniającej, niedoborów pokarmowych, ucisku na nerwy obwodowe.

Układ oddechowy

Do schorzeń mających swe podłoże w zażywaniu narkotyków zalicza się:

* przewlekły nieżyt oskrzeli

* utrudnienie wymiany gazowej w pęcherzykach płuc przejawiające się bólem w klatce piersiowej

* pneumokokowe zapalenie płuc

* rak płaskonabłonkowy, drobnokomórkowy

* gruczolak płuc.

Układ wydzielania wewnętrznego

U osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych zaburzenia wydzielania wewnętrznego są spowodowane wpływem tych substancji na neuroprzekaźnictwo w ośrodkowym układzie nerwowym i wydzielanie hormonów przysadki mózgowej. Do najczęściej odnotowywanych zaburzeń zalicza się:

* brak miesiączki

* hipogonadyzm z opóźnionym dojrzewaniem

* niepłodność

* impotencja

* zwiększone wydzielanie hormonów tarczycy

* obniżenie stężenia testosteronu

* spadek ruchliwości plemników

Układ mięśniowo- szkieletowy

Zażywanie narkotyków powoduje niezwykle groźne zmiany, należy wskazać przede wszystkim na:

* martwicę mięśni poprzecznie prążkowanych (przejawia się nadwrażliwością mięśni na dotyk, bólami mięśni, podwyższona temperaturą, obniżonym ciśnieniem krwi, sennością)

* kostniejące zapalenie mięśni (uszkodzone włókna mięśniowe sukcesywnie zastępowane są przez złogi wapnia)

* zapalenie kręgów (szczególnie lędźwiowych), stawów (przede wszystkim krzyżowo- biodrowych)

Wątroba

Zażywanie substancji psychoaktywnych powoduje szereg zmian histopatologicznych. Do najczęstszych problemów dotykających osoby uzależnione należy zaliczyć:

* wirusowe zapalenie wątroby typu A

* zapalenie wątroby wirusem typu B (w przypadkach ostrych zatruć przeradza się w marskość; ponadto może prowadzić do rozwoju raka)

* wirusowe zapalenie wątroby typu C ( w około 50% przypadków przyjmuje postać przewlekłą; jest również przyczyna raka wątroby)

Skóra

Uszkodzenia skóry spowodowane iniekcjami dożylnymi należą do bardzo częstych zmian występujących u osób zażywających substancje psychoaktywne tą drogą. Wśród nich wymienić należy:

* zakażenia bakteryjne skóry (ropnie, czyraki)

* zmiany grzybicze

* zapalenie tkanek okołopaznokciowych

* choroby pasożytnicze skóry (świerzb, wszawica)

* zmiany skórne w postaci wyprysku z brunatnymi przebarwieniami, z tendencją do powstawania owrzodzeń

Pewne zdarzenia życiowe mogą w większym stopniu niż inne zwiększać Twoją podatność na narkotyki. Wiedząc o tym, łatwiej jest unikać niebezpieczeństw jakie czyhają w życiu na każdego z nas. Należy jednak pamiętać- pomimo, wysiłku jaki wkładasz w uniknięcie tego problemu, może on zawsze wystąpić. Powinieneś wiedzieć, że jeżeli kiedykolwiek narkotyki zaistnieją w Twoim życiu lub w życiu bliskiej Ci osoby- możesz przejąć nad nimi kontrolę poprzez szybkie zauważenie zaistniałego problemu i zwrócenie się o pomoc do terapeuty. Wczesne rozpoznanie problemu może znaczyć uniknięcie uzależnienia i wszystkich zagrożeń jakie ze sobą niesie.

Czynniki ryzyka

Wśród głównych czynników ryzyka, które mają wpływ na większe prawdopodobieństwo uzależnienia Ciebie lub kogoś bliskiego od narkotyków wymienić należy:

* Biologiczny rodzic nadużywający narkotyków;

* Bliski kontakt z osobami nadużywającymi narkotyków;

* Dostęp do narkotyków;

* Nieustabilizowana sytuacja w domu albo przemoc w rodzinie;

* Słaba umiejętność radzenia sobie z problemami;

* Nuda.

Sytuacje przejściowe lub zmiany w życiu to również czas zwiększego zagrożenia. Do nich zalicza się:

* Ślub albo rozwód;

* Rozpoczynanie gimnazjum, liceum, studiów albo nowej pracy.

Dzieci nieśmiałe, albo agresywne, które przyjaźnią się z takimi, które sprawiają dużo kłopotów lub mają które mają problemy w szkole- włączając złe oceny- też mogą być bardziej skłonne do sięgnięcia po narkotyki.

Ochrona dzieci

Dzieci zazwyczaj zaczynają eksperymentować z narkotykami w wieku 12-13 lat. Będąc rodzicem masz niebagatelną rolę do odegrania w odwiedzeniu dziecka od prób eksperymentowania z narkotykami. Najlepszą, a wręcz niezawodna metodą, jest rozmowa z dzieckiem i zachęcanie do swobodnej wymiany poglądów. Nie powinieneś jednak nadużywając swojego rodzicielskiego autorytetu wygłaszać moralizarskich pouczeń. Staraj się prowadzić rozmowę w taki sposób by dziecko nie obawiało się Twoich oceniających opinii. Tylko wówczas będzie z Tobą szczere, kiedy nie będzie się czuło zagrożone i będzie Ci ufać. Pamiętaj, aby tak zaaranżować rozmowę, by nie nosiła ona znamion typowej rodzicielskiej przestrogi. Zadbaj o naturalny pretekst dla jej rozpoczęcia- wówczas dziecko nie będzie czuło się zakłopotane. Rozmowę na ten temat możesz podjąć na przykład wtedy, kiedy na wspólnym spacerze widzicie na ulicy osobę uzależnioną, albo przy okazji wzmianki o tym w gazecie, czy w telewizji.

Możesz również rozpocząć dyskusję pytając dziecko, czego nauczyło się o narkomanii w szkole. Oprócz tego, rodzice powinni dokładać wszelkich starań by zminimalizować ilość zdarzeń, sytuacji, które mogłyby skłonić dziecko do sięgnięcia po narkotyki.

Zaleca się ponadto następujące zasady postępowania:

* Zachęcaj dziecko do udziału w zajęciach pozalekcyjnych w godzinach od 3 do 5 po południu, na przykład - w zajęciach sportowych, klubach muzycznych, czy grupach młodzieżowych;

* Opiekuj się dzieckiem nawet z odległości, kiedy ono jest w domu, a ty- nie. Propozycje: pozostawiaj notki, zostaw jakieś przekąski, zleć jakieś prace w domu, wymagaj, aby podczas pobytu w domu dziecko do ciebie zadzwoniło;

* Ustal godzinę powrotu wieczorem do domu i wymagaj przestrzegania ich;

* Poznaj rodziców przyjaciół dziecka. Postaraj się, aby był u nich przestrzegany zakaz picia alkoholu i zażywania narkotyków i żeby cię zawiadamiali w razie łamania tych ustaleń;

* Sprawdzaj przyjęcia. Przykładowo - zadzwoń do rodziców osoby organizującej imprezę; sam/-a sprawdź czy jest tam jakaś odpowiedzialna za porządek dorosła osoba;

Znaki ostrzegawcze

Następnym poziomem ochrony Ciebie i Twoich bliskich przed narkotykami jest zachowanie czujności i uważna obserwacja. Jeżeli tylko dostrzeżesz jakiekolwiek pierwsze symptomy problemu, powinieneś niezwłocznie zwrócić się o pomoc- zanim stanie się on znacznie bardziej złożony i trudny do opanowania.

Dziecko

Czy któryś z wymienionych problemów mógłby dotyczyć Twojego dziecka?

* Słabe oceny w nauce;

* Zmiana zachowania na wrogie, agresywne, czy buntownicze;

* Zarzucenie dotychczasowych zainteresowań, aktywności, etc.

* Zaniedbywanie szkolnych obowiązków, kłopoty z nauką, w agarowanie;

* Pogarszające się stosunki z rodziną;

* Zmiany wyglądu fizycznego- zaczerwienione oczy, katar, znaczny spadek wagi, ból gardła, łatwe powstające siniaki;

* Dowody w postaci sprzętu narkotykowego, np. jak fajeczki, czy bibułki do skręcania.

Jeśli udzieliłeś kilku pozytywnych odpowiedzi na w/w pytania, może to oznaczać, ze Twoje dziecko ma kłopoty z narkotykami. Pamiętaj jednak, że Twoje spostrzeżenia nie muszą prowadzić do jednego wniosku- NARKOTYKI! Kłopoty dziecka mogą mieć inne przyczyny. Aby upewnić się, powinieneś przeprowadzić z dzieckiem rozmowę. Wystrzegaj się jakichkolwiek oskarżeń, rozmowa powinna być spokojna i szczera. Jeśli potwierdzi ona Twoje obawy lub dziecko odmówi wszelkiej współpracy, skorzystaj z pomocy psychologa lub lekarza.

Dorosły

Jeżeli zauważyłeś w zachowaniu Twojego partnera, partnerki, przyjaciela, czy członka rodziny jakiekolwiek niepokojące, nietypowe zmiany, nie powinieneś ich bagatelizować. Jeżeli sam zacząłeś sięgać po narkotyki powinieneś ocenić stopień zaawansowania swojego uzależnienia. W tym celu możesz posłużyć się podanym poniżej zestawem pytań.

* Czy w wyniku brania narkotyku nie wypełniłeś/-aś jakiś zobowiązań w domu lub w pracy?

* Czy brałeś/-aś narkotyki w sytuacjach fizycznie niebezpiecznych, na przykład podczas prowadzenia samochodu?

* Czy miałeś/-aś prawne problemy wynikające z przyjmowania narkotyków, jak np. aresztowanie za zakłócanie spokoju?

* Czy kontynuujesz zażywanie narkotyków pomimo narastania problemów w stosunkach towarzyskich, jak kłótnie z partnerem?

* Czy spędzasz dużo czasu na poszukiwanie narkotyków?

* Czy ograniczyłeś/-aś ilość czasu przeznaczanego na życie towarzyskie i przyjemności po to, aby móc zażywać narkotyki?

* Czy potrzebujesz coraz większej dawki, aby osiągnąć pożądany efekt?

* Czy kiedykolwiek odstawienie narkotyków spowodowało u Ciebie objawy podobne do do tych jakie towarzyszą chorobie?

Jeśli myślisz, że bliska Ci osoba ma problem narkotykowy, powinieneś z nią o tym porozmawiać. Pamiętaj jednak o tym, że osoby uzależnione są zdolne do dalszego brania narkotyku, mimo oczywistych skrajnie złych skutków tego rodzaju działania. Możesz się spotkać z tłumaczeniem się, zaprzeczaniem, czy racjonalizacją ich narkomanii. Dlatego pomocne może być skonsultowanie się z osobą doświadczoną w terapii uzależnień.

Potwierdzenie podejrzeń

Jeżeli dostrzegłeś jakiekolwiek niepokojące symptomy, powinieneś niezwłocznie podjąć działania w celu upewnienia się. Nie jest jednak możliwe całkowite wyeliminowanie podejrzeń lub ich potwierdzenie jedynie w oparciu o rozmowę. Może to dostarczyć tylko częściowych dowodów. Z uwagi na to, zalecane jest korzystanie z pomocy specjalistów. Lekarz może w sposób zdecydowany rozpoznać uzależnienie poprzez ocenę kilku różnych rzeczy. Całościowe badanie obejmuje rozmowę, badanie fizykalne, testy laboratoryjne, opinie rodziny i przyjaciół.

Wywiad

W czasie wywiadu, lekarz zadaje pytania, które pomagają ocenić stopień uzależnienia. Na początku, pytania dotyczą ogólnych aspektów życia danej osoby. Ustalenie roli zawodowej, sytuacji rodzinnej. Kolejne pytania mogą dotyczyć: jakie sukcesy odnosił/-a w szkole, pracy. Jakie miała relacje z rodziną, przyjaciółmi? Czy miał/-a problemy - medyczne, prawne, psychologiczne, emocjonalne?

Następnie lekarz przechodzi do pytań, które pomogą mu ustalić jak narkotyki korespondują ze stylem życia danej osoby? Jeśli pacjent zaprzecza, prowadzący wywiad może przytaczać wypowiedzi przyjaciół, czy rodziny, aby spowodować zmianę postawy pacjenta. Inne pytania zadawane podczas wywiadu mają na celu ocenę, czy kiedykolwiek ta osoba czuła się chora po odstawieniu narkotyków, czy musiała zwiększać dawki narkotyku w celu uzyskania pożądanego efektu. Pozwala to ustalić, czy organizm uzależnił się już od narkotyku.

Badanie fizykalne

Ten etap polega na tym, że lekarz poszukuje fizycznych oznak niedawnego lub obecnego zażywania narkotyku, np. owrzodzeń na śluzówce nosa po kokainie. Sprawdza też, czy nie ma fizycznych objawów intoksykacji (zatrucia) w momencie wizyty, np. zwężone źrenice, senność, zamazana mowa, które mogą świadczyć o "high-u" heroinowym. Dodatkowo, może on zobaczyć, czy nie ma oznak niedawnego odstawienia narkotyku od którego jest uzależniona dana osoba. Przykładowo, ktoś uzależniony od heroiny, która niedawno ją sobie odstawiła, może mieć gorączkę i rozszerzone źrenice.

Testy laboratoryjne

Następną częścią procesu diagnostycznego jest szukanie śladów narkotyków poprzez testy chemiczne krwi, moczu i włosów. Badanie krwi może wykryć narkotyk w ciągu 12 godzin od zażycia. W badaniu moczu można znaleźć ślady narkotyków w ciągu jednego do trzech dni od ostatniej dawki. Jeśli dana osoba pali dużo marihuany, badanie moczu może to potwierdzić jeszcze przez miesiąc po ostatnim joincie. Badanie włosów pomaga wykryć narkotyki u osoby, która starała się oczyścić organizm z narkotyków. Wystarczy około 4cm (1 1/2 cala) kosmyk włosów by ustalić, czy dana osoba używała narkotyki przez ostatnie 90 dni.

Interwencja

Następnym krokiem po postawieniu diagnozy jest leczenie. Ale osoby uzależnione często odmawiają. Jedną z metod złamania takiego oporu jest tzw. interwencja . Jest to technika polegająca na zebraniu razem wszystkich bliskich osoby uzależnionej, jej samej oraz specjalisty od spraw uzależnień. Wtedy wszyscy oni mówią o swoich odczuciach na temat uzależnienia danej osoby, co ma na celu przełamanie ściany zaprzeczania i podjęcia przez tę osobę terapii. Konkretne przykłady tego, w jaki sposób narkotyki zniszczyły życie osoby uzależnionej wygłoszone przez całą grupę ludzi znacznie utrudniają dalsze zaprzeczanie i zlekceważenie tego. Jednak, może się zdarzyć, że uzależniony nie zacznie leczenia. Dlatego należy zawsze mieć jakiś plan zapasowy, w razie czego. Na przykład, możesz wyłączyć daną osobę ze swego życia do momentu, kiedy nie podejmie ona terapii.

Eksperymentowanie z narkotykami często jest podyktowane presją otoczenia, choćby podczas imprez ze znajomymi. Kiedy indziej może to być poczucie rozpaczy, nudy czy samotności tym, co prowadzi do pierwszych doświadczeń z narkotykami. Na tym etapie, ludzie myślą, że są w stanie przestać choćby zaraz. I niektórzy - mogą. Niestety, są też tacy, którym narkotyki wymykają się spod kontroli. Taka osoba może zacząć unikać przyjaciół, którzy pytają, albo wręcz żądają, żeby z tym skończył. Mogą po cichu się wycofać i zażyć linijkę kokainy w cichości własnej łazienki. Myśli o narkotyku powoli wypierają wszelkie inne zainteresowania. Przykładowo, plany towarzyskie ograniczają się do tego, czy uda się wziąć jakiś tam narkotyk. Poza tym, w takiej osobie zaczynają się zmiany fizjologiczne, zwane tolerancją, co znaczy, że ciało i mózg przyzwyczajają się do narkotyku. Dlatego też potrzeba jest większych i większych dawek dla otrzymania tego samego efektu.

Uzależnienie

Dana osoba staje się w pełni narkomanem, kiedy całkowicie traci kontrolę i czuje, że nie może żyć bez narkotyku. Jest to zależność psychologiczna, która powoduje, że narkoman poświęci każdą najmniejszą cząstkę swego jestestwa, aby zdobywać i używać środka, który według niego sprawia, że jest szczęśliwy. Rodzina, przyjaciele, praca, czy szkoła przestają się liczyć. Kiedy narkoman kradnie pierścionek z domu przyjaciela, to nie myśli o tym, że rujnuje długoletnią przyjaźń, ale o tym, że może zdobyć więcej narkotyku.

Zależność fizyczna

Nieprzerwane branie narkotyku prowadzi do uzależnienia fizycznego od niego. Ciało zaczyna potrzebować tego środka po to, aby funkcjonować. Jeśli narkotyku brakuje, organizm wpada we wściekłość i dana osoba zaczyna się czuć naprawdę źle, często w dużym niepokoju. Tego rodzaju reakcje na odstawienie zacznie utrudnia samodzielne rzucenie narkotyzowania się.

Zależność biologiczna

Poza główną sceną, narkotyki dokonują zniszczeń w obrębie całego organizmu, w tym mózgu. Chociaż ich efekty różnią się w zależności od rodzaju narkotyku, według opinii naukowców większość z nich łączy jedna wspólna cecha. Przy długotrwałym braniu, rozum się zmienia pod wpływem narkotyków, i tak - osoba biorąca narkotyki zmienia się w narkomana. Uczucie szczęśliwości powstaje w ośrodkowym układzie nerwowym, dlatego mózg stanowi cel dla większości narkotyków. Przyjemne doznania powstały po to, aby człowiek mógł wykonywać czynności niezbędne do życia, jak jedzenie. Kiedy jemy jakąś egzotyczną potrawę, odczuwamy przyjemność i dlatego chcemy powtórzyć to jeszcze raz. Badania wykazały, że większość nadużywanych narkotyków prowadzi do znacznie większej przyjemności niż normalne czynności. Uważa się, że narkotyki po pewnym czasie uszkadzają drogi przewodzenia tych miłych doznań, a mózg zaczyna zachowywać się tak, jakby narkotyki były niezbędne do przeżycia. Skutki zażywania narkotyków są jeszcze bardziej poważne, jeśli kobieta jest w ciąży. Oprócz tego, że matka uszkadza sobie mózg, to jeszcze może wyrządzić nienarodzonemu dziecku ogromną krzywdę, które zawsze ma swój udział w każdej dawce przyjmowanej przez jego matkę. Normalny rozwój płodu jest niezwykle delikatnym procesem, dlatego narkotyki mogą doprowadzić do poronienia, albo przedwczesnego porodu. W innych przypadkach, dziecko rozpoczyna życie na naszym świecie już poważnie uzależnione od narkotyków i musi bardzo ostrożnie od nich odstawiane od momentu urodzenia. Później, takie dzieci są często kapryśne i nadwrażliwe. Niektóre badania donoszą, że kończy się to problemami z zachowaniem i nauką, ale nie ma jeszcze co do tego pełnej pewności, ponieważ inne badania nie potwierdziły takiej tezy.

Istotą każdej terapii jest sformułowanie celów- powinny być określone w sposób precyzyjny, szczegółowy. Warunkiem powodzenia każdej terapii jest konsekwentne dążenie do osiągnięcia przyjętych celów. Narzędziem pomocnym na drodze do ich realizacji jest przestrzeganie zasad i sposobów postępowania pozostających w zgodzie z zamierzeniami osoby podejmującej leczenie.

Następujące cele przyświęcają dobrym programom leczenia:

Zaprzestanie brania

Do programu dobrego leczenia odwykowego wchodzi wiele strategii, które ukierunkowane są na pomoc w zaprzestaniu przyjmowania narkotyków. Punktem wyjścia jest oczyszczenie organizmu osoby poddanej leczeniu z substancji psychoaktywnych. Można to osiągnąć albo podczas pobytu w specjalnym pełnodobowym ośrodku, albo w domu, kiedy jest sprawdzana okresowymi testami na obecność narkotyków. Testy te są powtarzane przez cały okres leczenia. W procesie leczenia należy przez cały czas pamiętać o złożonej naturze mechanizmu uzależnienia. Cechą wspólną wszystkich substancji uzależniających jest pewna powtarzalna sekwencja. Pierwszym wywoływanym przez nie skutkiem farmakologicznym jest stan przyjemności afektywnej. W miarę używania, dochodzi do pojawienia się tolerancji afektywnej- preparat traci swą moc wywoływania przyjemnego stanu emocjonalnego. W celu kompensowania tego stanu, osoby zażywają coraz większe dawki. W konsekwencji przyjmowanie narkotyków zawsze prowadzi do ciągłego zmniejszania się przyjemności afektywnej i nasilania objawów abstynencyjnych aż do pojawienia się uczucia paniki (dysforia). U podłoża opisanego cyklu leży zjawisko tzw. nabytej motywacji- osoba uczy się, że złe samopoczucie można zniwelować zażywając ponownie substancję i tak dochodzi do narodzin cyklu nałogowego. Konsekwencją jest utrata kontroli nad używaniem substancji psychoaktywnej.

Dobry program leczenia pozwala takiej osobie rozwijać nowy- czysty styl życia. Techniki, które wzmacniają oporność danej osoby na narkotyki oraz uczą zmiany kierunku uwagi na inne zajęcia, które nie wiążą się z używaniem narkotyków.

Poprawa codziennego życia

Innym ogromnym zadaniem, które stawiają się dobre ośrodki odwykowe jest poprawa umiejętności codziennego życia. Utrata kontroli nad używaniem substancji uzależniających jest zachowaniem nieadaptacyjnym, które z czasem zakłóca funkcjonowanie człowieka w sferze zawodowej, społecznej, fizycznej lub emocjonalnej. Objawy abstynencyjne często utrudniają wykonywanie obowiązków w pracy, w szkole lub w domu. Programy terapeutyczne aby przyniosły pomoc osobom leczonym powinny od nowa uczyć zachowań, które pomogą danej osobie w odnowie stosunków z kochanymi osobami, czy w innych ważnych sytuacjach życiowych- w pracy, w szkole, etc.

Rozwiązywanie problemów psychologicznych

Dobry program leczenia to taki, który oprócz zajmowania się samym uzależnieniem, również zwraca uwagę na problemy natury psychologicznej. Oddziaływania psychologiczne oparte są na zasadach społeczności terapeutycznych przy równoczesnym zastosowaniu różnych technik psychoterapeutycznych. Programy terapeutyczne są zindywidualizowane i składają się z wielu faz o różnym stopniu trudności. Często, ludzie nadużywający narkotyków mają dodatkowo jakieś zaburzenia psychiczne, takie jak depresja, zaburzenia lękowe czy schizofrenia. Na przykład, w jednym badaniu dowiedziono, że ponad 70% ludzi nadużywających narkotyki ma przynajmniej jedno zaburzenie psychiczne. Dlatego w dobrym programie terapii wiadomo, że jakiekolwiek zaburzenia psychiczne, jeśli wystąpią, jest właściwie leczone.

Rozwiązywanie problemów medycznych

Dodatkowo, dobry program leczenia bierze pod uwagę problemy medyczne, które mogą się rozwinąć w wyniku nadużywania narkotyków. Na przykład, narkomani -- szczególnie ci, którzy wstrzykują sobie narkotyki -- mają zwiększone ryzyko zakażenia się jakąś chorobą, taką jak AIDS, wirusowe zapalenie wątroby, czy gruźlica. Dlatego ważne jest, aby w dobrym programie terapii, w przypadku wystąpienia jakichkolwiek problemów medycznych są one właściwie leczone.

Zapobieganie nawrotom

Profilaktyka nawrotów jest integralną częścią procesu leczniczego. Zapobieganie nawrotom do zgubnego nałogu jest ostatnim wielkim celem każdej dobrej terapii. Programy mają za zadanie uczyć planów postępowania w sytuacjach "głodu" narkotyków. Najlepsze efekty na wymiarze utrzymywania abstynencji przynosi leczenie w ośrodkach rehabilitacyjnych. Osoby leczone w ten sposób uzyskują dłuższe okresy abstynencji w porównaniu z leczonymi innymi sposobami. Złe samopoczucie, obniżony nastrój, pragnienie narkotyku, stres spowodowany sytuacją zewnętrzna oto najczęstsze przyczyny nawrotów. Najwięcej jest ich w ciągu pierwszego miesiąca abstynencji.

Podstawowym problemem, w obliczu którego stają osoby uzależnione jest konsekwentne, wytrwałe dążenie do odstawienie substancji psychoaktywnych. Konsekwencje somatyczne oraz psychiczne używania tych substancji, presja rodziny, konflikty z prawem są nierzadko pierwszym motywem podjęcia próby uwolnienia się od nałogu.Osoby takie wielokrotnie podejmują próby zerwania z nałogiem- często samodzielnie, niekiedy na oddziałach detoksykacyjnych. Leczenie uzależnień jest procesem długotrwałym, wymagającym współpracy osoby uzależnionej z terapeutą. Obserwacje kliniczne wskazują na niską skuteczność leczenia, w którym brakuje aktywnego udziału osoby leczonej. Niestety, wielokrotnie zdarza się się, że oczekiwania osób uzależnionych wobec procesu leczenia pozostają w sprzeczności z oferowanymi metodami postępowania leczniczego. Leczenie uzależnień obejmuje następujące etapy:

* detoksykacja

* rehabilitacja

* oddziaływania postrehabilitacyjne

Leczenie osób uzależnionych od narkotyków przyjmuje różne postaci w zależności od substancji, która to uzależnienie wywołała. Istnieją trzy główne podejścia do problemu leczenia osób uzależnionych:

* terapia substytucyjna

* terapia ukierunkowana na abstynencję

* terapia poznawczo- behawioralna

Terapia substytucyjna

Ten rodzaj terapii polega na zastępowaniu dożylnych narkotyków doustnymi preparatami przepisywanymi przez lekarza, które dają te same efekty farmakologiczne. Odbywa się to zazwyczaj w specjalnie do tego celu powołanym ośrodku ambulatoryjnym gdzie pacjentom podawany jest preparat o długotrwałym działaniu, np metadon. Usuwa on skutecznie objawy abstynenckie. W przeciwieństwie np. do heroiny pobieranej dożylnie, farmakologiczne działanie doustnego preparatu utrzymuje się ponad dobę. Pozwala to tym samym wyeliminować sekwencyjnie powtarzające się zmiany nastroju- pojawianie się stanu euforii i następującego później "głodu"- które są immanentną cechą przyjmowania narkotyku drogą dożylną. Osoba uzależniona uwalnia się od przykrych doznań absynenckich ("głodu") i dzięki temu osłabia się jej motywacja do zażywania narkotyków dożylnych.Wraz ze zmniejszonym używaniem narkotyków dożylnych, ograniczeniu ulegają zagrożenia związane ze stosowaniem brudnych igieł. Niewątpliwą wadą tego typu terapii jest to, że pacjent pozostaje uzależniony od narkotyku.

Terapia ukierunkowana na abstynencję

Wymogiem stawianym przez społeczności terapeutyczne jest całkowite odstawienie wszelkich środków psychotropowych. Opiera się ona na założeniu mówiącym o trudnościach osoby, która sięga po narkotyki w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych. Zmierza ona do budowania uczciwej, otwartej relacji pomiędzy terapeutą i poszczególnymi osobami w grupie. Dobrze prowadzona terapia pozwala nabyć kompetencję społeczną, tzn. umiejętność radzenia sobie w życiu społecznym i poczucie samowystarczalności.

Główną wadą tego typu terapii jest wysoki wskaźnik przerywania leczenia. Szacuje się, że ok. 75% pacjentów przerywa leczenie w ciągu pierwszego miesiąca- wynika to w głównej mierze z niskiej motywacji do zerwania z uzależnieniem.

Terapia poznawczo- behawioralna

Innym rodzajem leczenia osób uzależnionych jest terapia poznawczo- behawioralna. Głównym założeniem leżącym u jej podstaw jest rola procesu uczenia w tworzeniu mechanizmu uzależnienia. Przyjęto, że mechanizm uczenia można również wykorzystać w celu zerwania z nałogiem. Terapia uczy jak rozpoznawać, unikać, radzić sobie. Dotyczy to rozpoznawania sytuacji w których prawdopodobieństwo sięgnięcia po narkotyk jest bardzo wysokie. Kolejny etap terapii uczy jak unikać takich sytuacji, zaś ostatni etap- jak efektywnie radzić sobie w takich sytuacjach.

Główne zalety:

* posiada dobre podstawy teoretyczne;

* jest terapią krótkoterminową;

* wykazuje wysoką efektywność;

* jest ustrukturalizowana, nakierowana na określony cel poprzez niezwłoczne nauczenie kontroli własnego zachowania;

* może być łatwo adaptowana do indywidualnych/ grupowych potrzeb;

* może być z łatwością łączona z farmakoterapią;

* łatwo ją łączyć z innymi programami terapeutycznymi;

Główne etapy poznawczo- behawioralnej terapii:

* Analiza funkcyjna

* Nauczanie określonych umiejętności

Analiza funkcyjna

Nakierowana jest na zidentyfikowanie myśli, uczuć i okoliczności towarzyszących sięganiu po narkotyki. Analiza funkcyjna we wczesnym okresie terapii ułatwia pacjentowi oraz terapeucie określić wyznaczniki, sytuacje wysokiego ryzyka- prowadzącego do zażywania narkotyku, zwiększają wgląd w przyczyny uzależnienia. W późniejszym okresie terapii analiza służy identyfikacji tych sytuacji, które pomimo postępów w leczeniu nadal stanowią problem dla pacjenta.

Nauczanie określonych umiejętności

Poznawczo- behawioralna terapia jest wysoko zindywidualizowanym programem leczenia uzależnień poprzez zmianę starych nawyków związanych z zażywaniem narkotyków. Często zdarza się, że u podstaw uzależnienia leżą inter- lub intraindywidualne problemy, którym pacjent nie potrafi sprostać. Może być kilka powodów braku umiejętności radzenia sobie z problemami:

* Osoba nigdy nie nauczyła się efektywnych strategii radzenia sobie z problemami okresu adolescencji.

* Osoba posiada określony repertuar działań zaradczych, ale zanim je uruchomi sięga po narkotyki. Inne sposoby radzenia ustępują miejsca narkotykom.

* Indywidualna zdolność do radzenia sobie z problemami mogła ulec osłabieniu w wyniku zaburzeń o podłożu psychicznym.

Z uwagi na fakt, iż osoby uzależnione od narkotyków stanowią heterogeniczną grupę- cechującą się dużą różnorodnością problemów, celem terapii jest zapoznanie pacjentów z możliwie najszerszym wachlarzem sposobów radzenia sobie. Pacjenci poznają kolejne sposoby, ćwiczą je aż do momentu włączenia ich do własnego repertuaru działań. Dodatkowym atutem terapii jest dostosowanie programu do indywidualnych inter- i intrapersonalnych problemów. Pacjenci poznają zatem specyficzne (stosowane w określonych sytuacjach) oraz ogólne (o szerokim zastosowaniu) strategie radzenia sobie. Poznawczo- behawioralna terapia wyposaża w umiejętności, które nie tylko pozwalają na zerwanie z uzależnieniem od narkotyków, ale również mogą być użyteczne po zakończeniu terapii.

Kluczowe zadania

Terapia obejmuje kilka zadań, które mają kluczowe znaczenie dla powodzenia terapii.

* Podtrzymuj motywację zerwania z uzależnieniem. W tym celu należy dokonać wnikliwej analizy własnej decyzji- ustalić listę zysków i strat związanych z decyzją o zaprzestaniu zażywania narkotyków.

* Naucz się sposobów radzenia sobie. Nauczenie pacjenta jak rozpoznawać niebezpieczne sytuacje I efektywnie radzić sobie- stanowi istotę terapii.

* Zmień swoje nawyki. Terapia skupia się na zmianie nawyków, które są odpowiedzialne za mechanizm uzależnień. Naucz się kontrolować nieprzyjemne impulsy. Trening dotyczy również technik rozpoznawania I radzenia sobie w sytuacjach wzrastającego "głodu" narkotykowego.

* Podnieś swoje zdolności interpersonalne. Terapia obejmuje doskonalenie umiejętności interpersonalnych I poznawania strategii budowania więzi I wsparcia społecznego.

Czas trwania

Terapia zazwyczaj obejmuje 12-16 sesji trwających przez 12 tygodni. Jest relatywnie krótkotrwała, nakierowana na zerwanie z uzależnieniem I ustabilizowanie abstynencji narkotykowej. W wielu wypadkach pozytywne efekty terapii utrzymują się nawet przez rok po zakończeniu leczenia. Dane nt. terapii wskazują, iż pacjenci, którzy potrafią wstrzymać się od zażywania narkotyków przez co najmniej 3 tygodnie, mają duże szanse na utrzymanie abstynencji przez okres 12 miesięcy od zakończenia terapii. Niestety dla niektórych pacjentów jest to zbyt krótko, by ustabilizować efekty. W takich przypadkach stanowi ona jedynie wstęp do długotrwałej terapii, która jest rekomendowana osobom, które nie potrafią wytrwać w abstynencji przez okres 3 tygodni. Dodatkowe sesje odbywające się przez 6 miesięcy po zakończeniu terapii wstępnej mają na celu:

1. rozpoznać sytuacje, które wciąż stanowią problem na drodze do abstynencji;

2. udoskonalić metody I strategie radzenia sobie;

3. zachęcić pacjenta do podjęcia aktywności konkurencyjnych wobec zażywania narkotyków.

Substancja psychoaktywna (substancja psychotropowa) - substancja chemiczna oddziałująca na centralny układ nerwowy bezpośrednio wpływając na funkcje mózgu, czego efektem są czasowe zmiany postrzegania, nastroju, świadomości i zachowania.

Substancje psychoaktywne mogą być używane rekreacyjnie w celu wywołania zmiany świadomości (np. kawa, alkohol, heroina, kokaina, czy środki pochodzenia konopnego), w kulcie niektórych religii (np. zawierający meskalinę kaktus Pejotl, czy grzyby psylocybinowe), w medycynie (np. opioidy, czy kannabinoidy do łagodzenia bólu, stymulanty do łagodzenia objawów narkolepsji i ADHD, leki przeciwdepresyjne i antypsychotyczne w neurologii i psychiatrii).

Używanie wielu z tych substancji (zwłaszcza stymulantów i depresantów) może doprowadzić do nałogu i uzależnienia, oraz wyrządzić znaczne szkody zdrowotne. Z kolei inne (psychodeliki) potrafią niekiedy pomóc w leczeniu uzależnień (np. ibogaina czy LSD).

---