Skamander
Wyjaśnienie nazwy
Nazwa „Skamander” została zaczerpnięta od mitologicznej rzeki opływającej Troję. Ponadto stanowi ona nawiązanie do słynnego zdania z modernistycznego dramatu Akropolis (1904) Stanisława Wyspiańskiego:Skamander połyska, wiślaną świetląc się falą.
Lata istnienia
Grupę założono w 1918 roku. Przetrwała do 1939 roku, choć pierwsze znaki rozpadu były już widoczne 10 lat wcześniej (około 1929 roku).
Siedziba
Skamandryci spotykali się przy specjalnie przygotowanym dla nich stoliku w warszawskich kawiarniach „Pod Picadorem” oraz „Ziemiańska”, by ogłosić swoje najnowsze wiersze, odczytać nowopowstałe manifesty, opowiedzieć anegdotki czy po prostu pożartować. Tak zwane „życie kawiarniane” miało dla nich ogromne znaczenie, stanowiło czynnik scalający grupę, która - jak uważa teoretyk literatury Michał Głowiński - była zespołem sytuacyjnym, połączonym rzeczywistością pozaliteracką (wspólna działalność kabaretowa, zebrania w kawiarniach, wspólni znajomi).
Tytuł prasowy
Pierwszym prasowym organem Skamandrytów było warszawskie czasopismo młodzieży akademickiej Uniwersytetu Warszawskiego „Pro Arte et Studio”, w którym to w 1918 roku Julian Tuwim opublikował swój skandalizujący i piętnujący zakłamane społeczeństwo poemat Wiosna.
Miesięcznik ukazywał się od marca 1916 roku. Jego redaktorami byli kolejno między innymi:
- Edward Boyé,
- Mieczysław Grydzewski,
- Jan Lechoń (od 1917 roku),
- Władysław Zawistowski,
- Zdzisław Dytel,
- Zygmunt Karski.
Profil pisma zmienił się z tradycjonalistycznego i bardzo eklektycznego, nawiązującego do tradycji literacko-artystycznych Młodej Polski na awangardowy w chwili, gdy jego redakcję objęli Skamandryci. To oni w styczniu 1919 roku zmienili nazwę tytułu na „Pro Arte”. Ostatni numer ukazał się we wrześniu 1919 roku.
Drugim organem prasowym Skamandrytów, trybuną ich poglądów był miesięcznik poetycki„Skamander”, ukazujący się w latach 1920-1928 oraz 1935-1939.
Najpierw kierował nim Władysław Zawistowski, a potem Mieczysław Grydzewski. Oczywiście w skład redakcji wchodziła „wielka piątka”, która określiła profil tytułu. Do 1935 roku „Skamander” był pismem prezentującym i popularyzującym poglądy tej grupy i jej naśladowców.
Potem zaczęły się pojawiać w nim teksty artystów wcześniej pomijanych, np. żagarystów, artykuły krytycznoliterackie, fragmenty dramatów czy powieści, recenzje malarskie, teatralne, filmowe czy polemiki. Drukowana tam np. wiersze Bolesława Leśmiana, fragmenty prac i dramatów Witkacego, Witolda Gombrowicza, Juliusza Kaden-Bandrowskiego, Bruno Schulza czy Emila Zegadłowicza. Na łamach „Skamandra” ukazywały się także przekłady z symbolistycznej literatury rosyjskiej czy francuskiej.
Program
Skamandryci nigdy nie stworzyli konkretnego „programu”, ponieważ nie chcieli ograniczać swej dowolności artystycznej.
GŁÓWNE CECHY:
koncepcja poety "słowiarza", rzemieślnika słowa, nie wynoszącego się ponad tłum poety-uczestnika;
bezprogramowość, związana z postulatem wolności; według Skamandrytów programy jedynie ograniczają poezję (stąd zamiłowanie wobec koncepcji witalizmu oraz talentyzmu), programów literacko-poetyckich jest tyle, ile pisarzy i literatów;
zachwyt nad życiem (również jego stroną biologiczną) i codziennością, zwrot ku sprawom "szarego" człowieka, najważniejsza jest teraźniejszość, nie przeszłość i przyszłość;
elementy języka potocznego, stosowanie kolokwializmów, neologizmów i wulgaryzmów;
żądanie doskonałości artystycznej;
nawiązanie do tradycji i dorobku kulturowego;
fascynacja tłumem i jego potęgą oraz nowoczesnością;
nawiązania do filozofii poprzedniej epoki szczególnie do założeń H. Bergsona (witalizm, biologizm), oraz F. Nietzschego (koncepcja nadczłowieka - każdy może stać się taką wybitną jednostką, będącą poza dobrem i złem. Nadczłowiek jest obdarzony wolą mocy, jest ona niewzruszona, człowieka nie ograniczają żadne normy, przykazania, schematy myślowe ustanowione przez ludzkość).
Podstawowe założenia:
wiązanie poezji z teraźniejszością;
propagowanie wzorca poety-uczestnika, biorącego udział w życiu państwa (kontrast do roli artysty w Młodej Polsce);
wprowadzenie jako bohatera szarego człowieka oraz tematyki związanej z jego życiem;
używanie języka potocznego, gwarowego, pełnego humoru;
dbałość o indywidualny rozwój talentów;
pochwała życia i jego przejawów (afirmacja AKTYWIZMU: życie poety powinno opierać się na podstawie aktywistycznej, czyli na ciągłej działalności społecznej, ekonomicznej i gospodarczej. W filozofii to pierwszeństwo aktywności i zmiany nad trwałością i stałością);
dążenie do związania poezji z życiem politycznym (Po roku 1922);
zwrot do postawy aktywnej;
domaganie się klasycznych reguł wiersza;
Skamandryci "wyszli" do ludzi, spotykali się i recytowali wiersze w miejscach ogólnodostępnych np. w kawiarniach. Niestety, pewne ich założenia były nierealistyczne, niemożliwe do spełnienia.
Skład grupy:
W skład założycieli Skamandra, tzw. „wielkiej piątki” wchodzili najwybitniejsi polscy poeci i prozaicy:
- Julian Tuwim,
- Antoni Słonimski,
- Jarosław Iwaszkiewicz
- Kazimierz Wierzyński,
- Jan Lechoń
Ważne teksty
Skamandryci zaistnieli w świadomości szerokiej publiczności w 1918 roku publikacją poematu Juliana Tuwima Wiosna.
Ich teksty pojawiały się najpierw w czasopiśmie „Pro arte et studio” (z czasem zmienionego na „Pro arte”), a potem w miesięczniku „Skamander”. Ważniejsze z nich to:
- Julian Tuwim - Czyhanie na Boga (1918 r.),
- Jan Lechoń - Karmazynowy poemat (1920 r.),
- Antoni Słonimski - Sonety (1918 r.),
Awangarda Krakowska
Wyjaśnienie nazwy
Awangarda Krakowska swoją nazwę wzięła od słowa z języka francuskiego avant-garde („przednia straż") oraz od siedziby w Grodzie Kraka.
Lata istnienia
Ta krakowska grupa literacka istniała w latach 1922-1927. Do jej założeń nawiązywała między innymi Awangarda Lubelska.
Uczestnicy
Awangardzie Krakowskiej przewodził Tadeusz Peiper, główny teoretyk i twórca programuMiasto. Masa. Maszyna (prócz tego autor programowych książek: Nowe usta i Tędy). Pozycja jaką sprawował w latach 20. i 30. XX wieku nie zapewniła mu spokojnej starości.
Innymi przedstawicielami grupy są:
- Jan Brzękowski
- Jalu Kurek
- Julian Przyboś, o którym Czesław Miłosz w swojej Historii literatury polskiej pisze: (…) jako poeta najczęściej jawił się on niby jakiś aparat złożony z olbrzymich soczewek, które pochłaniały i deformowały rzeczy widzialne.
- Adam Ważyk
- Jan Parandowski
Program
Szczegółowy program Awangardy Krakowskiej w 1922 roku ogłosił główny teoretyk i założyciel grupy zwany papieżem awangardy - Tadeusz Peiper. Zatytułował go Miasto. Masa. Maszyna, czym podkreślił jeszcze bardziej krąg poetyckich zainteresowań i inspiracji grupy, której naczelnym hasłem stały się słowa: Minimum słów, maksimum treści.
Innym ważnym tekstem stanowiącym wykładnię nowej estetyki jest szkic Metafora teraźniejszości.
tzw. kult 3 × M ("Miasto, Masa, Maszyna") - kult współczesnej cywilizacji
artysta jako architekt-budowniczy zdań
ekwiwalentyzacja uczuć - prezentowanie obrazu będącego ekwiwalentem uczuć
metafora jako środek wyrażania i tworzenia nowej, poetyckiej rzeczywistości
ekonomiczność języka poetyckiego
zajmowanie się teraźniejszością
kult nowości
emocjonalna powściągliwość (antysentymentalizm)
intelektualna dyscyplina
precyzyjna budowa wiersza, zwięzłość
Organ prasowy
Od maja 1922 do października 1923 i od maja 1926 do grudnia 1927 roku grupa Awangarda Krakowska publikowała w artystyczno-literackim czasopiśmie ”Zwrotnica” (pełny tytuł brzmi:„Zwrotnica. Kierunek: sztuka teraźniejszości”), redagowanym przez Tadeusza Peipera. Obie edycje liczyły po sześć numerów.
Na początku istnienia członkowie grupy publikowali też w piśmie „Nowa Sztuka”, założonym przez Peipera w Warszawie po powrocie w 1921 roku z Hiszpanii. Współtworzył jedyne dwa numery, jakie się ukazały, wraz z reprezentantem futurystów Anatolem Sternem, Skamandrytą Jarosławem Iwaszkiewiczem (o którym po upadku tytułu napisał artykuł Iwaszkiewicz - idiota) oraz Formistą malarzem Leonem Chwistkiem.
Awangarda Lubelska (tzw. Druga Awangarda)
Wyjaśnienie nazwy
Nazwa ugrupowania poetyckiego wzięła się od miejscaw którym żyli i tworzyli jej członkowie, czyli Lublina.
Lata istnienia
Awangarda lubelska istniała w latach 30. XX wieku. Gdy w 1933 roku jej założyciel i teoretyk Józef Czechowiczwyprowadził się z Lublina do Warszawy, grupa przestała istnieć.
Przedstawiciele
Najwybitniejszym przedstawicielem tej nielicznej grupy był Józef Czechowicz. Poza nim do Awangardy Lubelskiej zaliczmy Bronisława Ludwika Michalskiego oraz Józefa Łobodowskiego.
Program
Program Awangardy Lubelskiej, która według badaczy literatury była bardziej grupą przyjaciół, niż poetycką, nawiązywał do Awangardy Krakowskiej oraz do istniejącego w Lublinie w latach 20. grupy Reflektor. Charakteryzował się czarnowidztwem. Widać w nim duże wpływy niemieckiego ekspresjonizmu.
Uważali, że tematem poezji mogą być skojarzenia, sny, stany podświadomości.
Awangardziści Lubelscy tworzyli wiersze emocjonalne (pozbawione rygoru zwięzłości i prostoty, postulowanej przez Tadeusza Peipera) i pesymistyczne, nie odnajdziemy w nich witalności czy afirmacji życia, tak widocznie obecnych w twórczości Skamandrytów czy Awangardzistów Krakowskich. Ich tematem jest najczęściej katastroficzna wizja końca cywilizacji. Czechowicz postulował pisanie „muzycznej” poezji głoszącej wartości moralne, powracającej w swej tematyce do tradycji, poezji opartej na psychicznych wrażeniach.
Organ prasowy
Awangardziści lubelscy drukowali wiersze i artykuły w dziale literackim dziennika „Ziemia lubelska”, istniejącego od 1906 roku. Ich starania o własny miesięcznik literacki zakończyły się wydaniem jednego tylko numeru zatytułowanego „Barykady”.
Wyjaśnienie nazwy
Termin „futuryzm” zaczerpnięto od łacińskiego futurus, oznaczającego „przyszły”.
Lata istnienia
W Polsce okres rozkwitu i ekspansji kierunku przypada na lata 1918-23.
Futuryści
Siedziba
Polski futuryzm podzielił kraj na 2 części. Twórcy mieszkali i tworzyli albo w Krakowie, albo wWarszawie.
Krakowska atmosfera życia kawiarnianego i knajpowego przyczyniła się do powstania klubów futurystycznych: w 1919 roku „Katarynki” oraz dwa lata później „Gałki Muszkatołowej”, w których działali między innymi interesujący się ludowością Czyżewski, Młodożeniec i zwracający się ku problemom społecznym Jasieński.
Zarówno w mieście Smoka Wawelskiego, jak i w Warszawie (z Anatolem Sternem i Aleksandrem Watem na czele), ulubioną formą przekazu swoich przemyśleń i manifestacji poglądów futurystów były bezpośrednie spotkania z masową publicznością, często przybierające formę krzykliwych happeningów, nazywanych przez futurystów poezowieczoramiczy mityngami poetyckimi.
Najwięcej z nich odbyło się w latach 1918-1922 na krakowskim Rynku Głównym. Anatol Stern z przewiązaną muślinową opaską na biodrach (tylko!) wygłasza zebranym wokół niego gapiom swój wiersz Nagi człowiek w śródmieściu, dwaj prawie nadzy futuryści ciągną furmankę, na której pewien goły mężczyzna gra na fortepianie (podobno woźnicą był Julian Tuwim, a pasażerem Słonimski lub Lechoń) - oto tylko kilka przykładów na dowód ogromnej wyobraźni, poczucia humoru i bezpruderyjności futurystów.
Tamte dni są często tematem wspomnień pamiętników czy biografii ludzi związanych w mniejszy lub większy sposób z ruchami awangardowymi.
W 1920 roku doszło do połączenia ośrodka warszawskiego i krakowskiego i od tego momentu możemy mówić o ruchu o zasięgu ogólnopolskim.
Tytuły prasowe i manifesty
Ogłaszany za Stanisławem Brzozowskim wielką wyprzedaż starych rupieci: Sprzedaje się za pół darmo stare tradycje, kategorie, przyzwyczajenia, malowanki i fetysze. Wielkie, ogólnonarodowe panopticum na Wawelu - wołali w jednym z tekstów futuryści.
Pierwszym manifestem polskich futurystów był tekst z 1920 roku, zatytułowany Gga, czyli Gga gąsiora jest piękniejsze od śpiewu słowika. To właśnie tam zawarli krytykę cywilizacji, zanegowanie jej zdobyczy i odrzucenie dziedzictwa kulturalnego w myśl słów: (…) wybieramy prostotę, ordynarność, wesołość, zdrowie, trywialność, śmiech.
W 1921 roku w Krakowie zaczęło wychodzić słynne, choć 4-stronicowe pismo Bruno Jasieńskiego Nuż w bżuchu. JEDNODŃUWKA FUTURYSTUW mańifesty futuryzmu polskiego wydańe nadzwyczajne na całą Żeczpospolitą Polską, w którym opublikowano między innymi takie artykuły autorstwa Bruno Jasieńskiego, Anatola Sterna, Stanisława Młodożeńca i Tytusa Czyżewskiego, jak:
- Mańifest w sprawie natyhmiastowej futuryzacji żyća,
- Mańifest w sprawie ortografji fonetycznej,
- Mańifest w sprawie poezji futurystycznej,
- Mańifest w sprawie krytyki artystycznej.
Z kolei w Warszawie, gdzie grupą futurystów kierowali Anatol Stern i Aleksander Wat, w 1918 roku ogłoszono manifest-ulotkę Tak, dali tym samym początek narodowej odmianie kierunku. Zadowoleni ze współpracy, współtworzyli manifest Nuż w bżuchu (pełny tytuł: Nuż w bżuhu. 2 jednodńuwka futurystuw. Wydanie nadzwyczajne). Stern opublikował w nim między innymi wiersze 1/2 godziny na zielonym brzegu, Kosmiczny nos, Rewolucja ciała, Płodzenie.
Uczestnicy
- Jerzy Jankowski
- Jan Jerzy Karski,
- Bruno Jasieński
- Anatol Stern
- Stanisława Młodożeniec
- Aleksander Wat
- Tytus Czyżewski
Tytuł prasowy
Pismami skupiającymi warszawskich futurystów były najpierw "Nowa Sztuka" (1921-1922; ukazały się 2 numery) - najważniejszy tytuł polskiego futuryzmu kierowany przez pomysłodawcę Sterna (współpracował z nim Tadeusz Peiper), a potem "Almanach Nowej Sztuki" (1924-1925) pod redakcją Stefana Kordiana Gackiego.
Formy wyrazu
Futuryści starali się stworzyć język pozarozumowy, ponieważ uważali, że tylko poznanie intuicyjne ma sens. Prócz hasła Główna wartość książki - to format i druk, po nich dopiero - treść, głosili:
- ideę „słów na wolności”, wolnych od rygorów składni,
potrzebę dynamizacji i rytmizacji wypowiedzi literackiej,
- konieczność podwyższenia roli rzeczowników, onomatopei,
- wyeliminowanie z języka poezji przymiotników,
- wprowadzenie do języka literackiego pojęć z zakresu nauki i techniki,
- zwrócenie uwagi na dźwiękowe zestroje słów,
- wprowadzenie motywów ze świata mitów, ludowych podań, legend,
- burzenie przejawów działania logiki,
- stosowanie pisowni fonetycznej,
- odrzucenie interpunkcji i zasad ortografii, krępujących słowo.
Futuryści często stylizowali język poezji na język codzienny, słyszany na ulicy, dlatego też starali się pisać wiersze według zasad zapisu telegraficznego czy wiadomości radiowej.
- ideę „słów na wolności”, wolnych od rygorów składni,
potrzebę dynamizacji i rytmizacji wypowiedzi literackiej,
Żagary
Wyjaśnienie nazwy
Nazwa tej grupy poetyckiej pochodzi od słowa żagaryoznaczającego „chrust”, „coś łatwopalnego”.
Lata istnienia
Ta grupa literacka powstała w latach 1931-1934 przy Wydziale Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie. Zrzeszała studentów polonistyki.
Przedstawiciele
Do Żagarystów należeli:
- Teodor Bujnicki,
- Antoni Gołubiew,
- Stefan Jędrychowski,
- Józef Maśliński,
- Czesław Miłosz, czołowy przedstawiciel grupy,
- Jerzy Putrament,
- Aleksander Rymkiewicz, najmłodszy z Żagarystów,
- Jerzy Zagórski,
- Adam Kulesza (od 1932 roku),
- Stanisław Cat-Mackiewicz (okresowo związany).
Program
Żagaryści, podobnie jak Skamandryci nie stworzyli teoretycznych podstaw swego programu. Poszukując nowej drogi poetyckiej i sposobu, by poezja ponownie zaczęła przemawiaćodwiecznym językiem symboli, nawiązywali do katastrofizmu, symbolizmu (wizjonerstwo) oraz do romantyzmu. Ich poezja jest wypełniona atmosferą niepokoju, dominuje w niej poczucie zagrożenia przed wojną, choć można dokonać rozróżnienia na np. cechy stylu Miłosza (poezja intelektualna, filozoficzna, pełna rozmachu, metaforyczności, wizji apokalipsy), Bujnickiego(nawiązywał do tradycji romantycznych i programu artystycznego Skamandrytów), Putramenta i Jędrychowskiego (radykalizm wypowiedzi doprowadził ich do komunizmu).
W kwestiach formalnych postulowali powrót do języka pełnego symboli i ukrytej metaforyki, pisanie klasycznej poezji w stylu patetycznym i wzniosłym, konieczność społecznej służby sztuki. Nie bali się ostro krytykować innych grup tworzących w tym czasie. Skamandrytom „obrywało się” za zbyt płytkie pojmowanie poezji, z Awangardzistom za przywiązywanie zbyt dużej uwagi do technicznych aspektów wypowiedzi.
Organ prasowy
Wileńska grupa wydawała własne czasopismo oświecone sztuce „Żagary”, które po 1933 roku uzyskało samodzielny i niezależny status miesięcznika (od kwietnia 1931 oku był to bezpłatny dodatek do konserwatywnego dziennika "Słowo”, następnie do "Kuriera Wileńskiego" pod nazwą„Piony”). Ostatni numer ukazał się w marcu 1934 roku.
Kwadryga
Lata istnienia
Kwadryga istniała w latach 1926-1933 w Warszawie, w przyjacielskim gronie 11 autorów, członków Koła Literackiego skupionych wokół Uniwersytetu Warszawskiego. Powstała z inicjatywy Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego. Skupieni wokół niego poeci zostali nazwani Drugą Awangardą.
Przedstawiciele
Główni przedstawiciele to:
- Mieczysław Bibrowski (pomysłodawca oraz założyciel grupy i pisma),
- Stanisław Ciesielczuk,
- Stanisław Ryszard Dobrowolski,
- Konstanty Ildefons Gałczyński (formalnie związany Kwadrygantami, choć krytycy zaliczają go do poetów tworzących w stylistyce Skamandrytów),
- Stefan Flukowski,
- Aleksander Maliszewski,
- Marian Piechal,
- Nina Rydzewska,
- Władysław Sebyła (redaktor i wydawca pisma „Kwadryga”, jeden z twórców polskiego katastrofizmu),
- Włodzimierz Słobodnik,
- Lucjan Szenwald,
- Zbigniew Uniłowski(to jemu zawdzięczamy sportretowanie członków grupy w powieści Wspólny pokój),
- Wiesław Wernic.
Organ prasowy
Wszyscy związani z Kwadrygą byli skupieni wokół pisma o tej samej nazwie, wydawanego od 1927 roku pod redakcją jednego z twórców polskiego katastrofizmu Władysława Sebyły. Gdy w 1931 roku wewnątrz grupy nastąpił rozłam polityczno-ideowy, a problemy finansowe przerosły nakłady i dochody tytułu, „Kwadryga” przestała się ukazywać.
W 1979 roku w miesięczniku Poezja ukazały się wspomnienia Mieczysława Bibrowskiego z okresu, gdy współtworzył miesięcznik. Noszą one tytuł Pierwszy okres "Kwadrygi". W czasopiśmie nie powstrzymywano się przed ostrą krytyką zarówno Skamandrytów, jak i poetów związanych z Awangardą Krakowską.
Program
Kwadryganci podobnie jak Skamandryci - których ostro krytykowali w swej publicystyce - nie skonstruowali programu teoretycznego ani nie dopracowali charakterystycznego modelu poezji. Ich wiersze są bardzo eklektyczne, dotyczą przede wszystkim różnic społecznych wynikających z pochodzenia, różnicy płci czy statusu, podejmują problem sprzeciwu wobec wojny czy wychwalają ideę pracy. Ich hasłem były słowa: sztuka uspołeczniona, sprawiedliwość społeczna i godność pracy.
Powstaniu Kwadrygi, w której widać ślady tez i poglądów Norwida i Witkiewicza ojca, przyświecała ideasamookreślenia się młodych twórców w środowisku zdominowanym przez dwie wielkie i potężne grupy poetyckie: Skamandrytów oraz Awangardę Krakowską.