Z. Krasiński IRYDION
Irydion powstawał równolegle z Nie-boską... . Pomysł dramatu zrodził się podczas pobytu poety w Petersburgu w latach 1832-33, potem powrócił, gdy przebywał on w Wenecji. Dramat został wydany w połowie 1836 r. w Paryżu, zyskując duże uznanie ówczesnych czytelników. Wizje uosabiające nadanie kształtu i treści Irydionowi nakazują go odczytywać jako utwór metaforyczny, odnoszący się do sytuacji ówczesnej Polski i sytuacji samego poety.
Źródła:
podróż Krasińskiego do Włoch
lektura dzieł antycznych( gł. Chateaubriand Studia lub roztrząsania historyczne nad upadkiem imperium rzymskiego -dostarczyła mu informacji, pomysłów, efektów stylistycznych)
wydarzenia polityczne
miłość Krasińskiego do Joanny Bobrowej. Poeta bardzo kochał tę kobietę, był to związek burzliwy i namiętny. To jej autor dedykuje większość swych utworów( ślady uczucia widoczne w miłości Irydiona i Kornelii)
Dramat historyczny:
W utworze mamy do czynienia z tematem historycznym, ale odnajdujemy w nim wiele analogii i aluzji, które rozpatrywać należy na planie symbolicznym utworu. Akcja to próba odtworzenia historii Rzymu z 222r. n. e. za panowania Heliogabala. Na tym planie pokazuje poeta spisek młodego Greka - Irydiona, obnażając przy okazji symptomy upadku Wielkiego Imperium. Irydion w walce ponosi klęskę(jego plany okazują się przedwczesne). Historyzm Irydiona jest historyzmem romantycznym.
Wielopoziomowy układ dramatu:
wielka metafizyczna wizja dziejów - działania bohaterów, ich cele i dążenia są całkowicie zdeterminowane przez działanie i interesy sił boskich i szatańskich. Szatan wykorzystuje ludzką historię do walki z Bogiem.
analogie polskie:
główne paralele: Rzym - Rosja, Grecja - Polska ( jak Cesarstwo Rzymskie uległo niegdyś przewadze intelektualnej Gracji-- tak Rosja ulec musi przewadze moralnej i intelektualnej Polski)
plan symboliczny, zbiór aluzji i analogii do despotyzmu władców, powszechnego zniewolenia narodów, tajnych sprzysiężeń i związków, wyzyskiwania ludu, postępującej deformacji ideałów chrześcijańskich
paralele ogólnoeuropejskie:
odniesienie do masowych ruchów egzekucyjnych, buntów, powstań narodowych, szczególnie w okresie Świętego Przymierza
ponury świat katakumb stanowi nie tylko moralny i kulturalny kontrast pogańskiego Rzymu, lecz także ogólny drastyczny kontrast społeczny właściwy epoce Krasińskiego
Cele, sens i wymowa działań bohaterów dramatu:
Bohater tytułowy - Irydion:
człowiek samotny, jego ojciec umarł, zostawiając mu w spuściźnie nienawiść do Rzymu. Matka jego, kapłanka Odyna, niegdyś porwana przez Amfilocha(ojca Irydiona), otruła się, kiedy był jeszcze dzieckiem. Została mu jeszcze siostra - Elsinoe, którą wydał Heliogabalowi, aby pomieszała mu zmysły i doprowadziła stopniowo do szaleństwa. Irydion, osiągnąwszy ten cel, obezwładnił cezara.
bardzo kocha swoją ojczyznę, dlatego chce obalić ciemiężyciela - Rzym. Nakaz zniszczenia znienawidzonego imperium odziedziczył po ojcu.
imię - Irydion - nie jest ani zmyślone ani fantastyczne. T. Sinko utożsamia je z grecką boginią tęczy - Irydą ( jak tęcza ma być znakiem przymierza, tak Irydion ma być znakiem łączącym Grecję z Polską i zapowiedzią, że nigdy już zemsta nie będzie środkiem do zbawienia ojczyzny)
Tragizm Irydiona:
Główny motyw dramatu - bunt Irydiona i chęć zemsty na Rzymie, stanowi aluzję do tragedii powstania w 1831r. Idea zemsty jest konstrukcję tego dzieła, poeta podkreśla ją słowami: ona trwa, dopóki ziemia i ziemskie nagrody, ale mówi także, że jest ona córką szaleństwa i zwiastunką zguby. Tytułowy bohater popełnia czyny prowadzące najkrótszą drogą do klęski moralnej. Ośrodkiem inspiracji grzesznych idei buntu jest tu Masynissa, nieśmiertelny anioł ciemności, uosobienie mocy piekielnych. Irydion w jego rękach staje się narzędziem, popełnia często, zupełnie nieświadomie, szereg nieetycznych czynów: oddaje na pohańbienie i śmierć swoją siostrę Elsinoe, okazuje się zdrajcą i nikczemnikiem wobec zarówno Heliogabala, Aleksandra, jak i chrześcijan, których wciąga do akcji całkowicie sprzecznej z nakazami Ewangelii. Działalność młodego Greka ma charakter wybitnie negatywny, nie kieruje nim bowiem szlachetna idea walki o niepodległość, lecz jedynie maniakalne niemal dążenie do zemsty za wszelką cenę nad despotycznym imperium.
Tragizm Irydiona jest tragizmem wyznawanej prze niego idei. Polega on na sprzeczności między słusznym celem, jakim jest obalenie despotyzmu, a nieszlachetną motywacją jego działań (zemsta) i środkami (postęp, bezwzględność), które do tego celu prowadzą. Tragizm wynika zarówno z podjęcia przedwczesnych działań na rzecz ważnego przedsięwzięcia, ale wynika również z fatum, któremu podlegają losy i poczynania bohaterów:
targany sprzecznościami i nie pogodzony z własnym i otoczenia sumieniem bohater romantyczny, podejmuje walkę, której cel, choć szlachetny, jest zbyt odległy dla samotnych działań jednostki. Odległość celu pogłębia fakt niechęci otoczenia do poczynań bohatera.
Tragizm wynika także z fatum, częściowo ujawniającym się przez postać Masynissy, który oddziałuje na Irydiona, jak Halban na Konrada Wallenroda. Owo fatum to zobowiązanie przyjęte wobec narodu, a odziedziczone jako święte przykazanie ojca. Fatum to jest tragiczne, bo niszczy wszystko, także samego Irydiona.
Fatum ciąży także nad Elsinoe, spadkobierczyni ojcowskiego nakazu: Co ci brat rozkaże, czynić będziesz dla mej miłości. Elsinoe, śladem swej matki i obok Kornelii, jest najbardziej tragiczną ofiarą fatum. Dla Elsinoe nie ma śladu nadziei. Kocha Aleksandra, ale Irydion zmuszając ją do uwodzenia cezara - unicestwia tę miłość świadomie i z całą stanowczością. Dla niej fatum spełnia się. Umiera ze słowami: Irydionie, wroga twego nie będę kochała.
Symboliczny Masynissa jest także personifikacją starożytnego fatum, tak istotnego dla mitów i tragedii antycznych.
Wątek miłosny Irydiona i Kornelii:
Związek ten jest w istocie poetyckim przetworzeniem związku Krasińskiego z Joanną Bobrową, której Irydion jest zadedykowany.
Masynissa:
Postać ta oręduje w utworze idei zemsty, do której namawia tytułowego bohatera. Masynissa to pierwiastek wszechzłego (...) szatan wszystkich wieków i społeczeństw. Nie stara się osłabić ludzi, lecz staje obok nich, by oni stali się jego narzędziem. Nie chodzi mu ani o Grecję, ani o Rzym- lecz o skażenie chrześcijaństwa duchem polityki świeckiej. Jako demon objawia się dopiero po wywołaniu rozłamu wśród chrześcijan. Do realizacji swoich celów i zamierzeń wykorzystuje Irydiona - człowieka rozdartego wewnętrznie i dlatego ulegającego pokusom zła.
Heliogabal:
To człowiek, aż do obłędu zakochany w Elsinoe. Sentymentalny kochanek, który chce całować palce białych stóp swej ukochanej. Jest także skończonym tchórzem, ogarniętym manią prześladowczą. Nacechowany jest nuda i lubieżnością - to rozpustnik, który w całej naturze, państwie i społeczeństwie szuka podniety, która nie pozwoliłaby mu się nudzić.
Inne osoby:
Postaciami historycznymi są: Eutychian (prefekt gwardii Heliogabala), Aleksander Sewerus (syn Mammei, cesarz Rzymu po obaleniu Heliogabala), Mammea (matka Aleksandra), Ulpianus (prawnik, doradca Aleksandra) i Arystomach (zbuntowany pretorianin Heligabala na służbie u Aleksandra).
Aleksander:
Krasiński wyraźnie zapowiada, że jego rola, jako chrześcijańskiego zbawcy imperium uprzedza czasy znacznie późniejsze. Aleksander wobec swoich czasów jest równy Irydionowi. Tak jak i on należy do bohaterów dotkniętych tragizmem przedwcześnie podjętych działań. W przeciwieństwie do Irydiona, Aleksander zrozumiał sens proroczych słów nieugiętego biskupa Rzymu, Wiktora, i swoje życie dostosował do ewangelicznych nakazów wiary i moralności chrześcijańskiej. Irydion jest w dramacie wyrazicielem proroczej idei upadku Rzymu, Aleksander równoważy destrukcyjną myśl zbuntowanego Greka konstruktywną ideą zachowania Rzymu przez Naukę i Słowo Galilejczyka.
Barbarzyńcy i chrześcijanie:
Osobą odpowiedzialną za skierowanie barbarzyńców do Rzymu jest Amfiloch. On to wykorzystując wielowiekową chęć odwetu narodów podbitych przez Rzym, chce się na nim zemścić.
Odyn, w dramacie Krasińskiego, funkcjonuje jako bóg barbarzyńców. W rzeczywistości był jedynie walecznym wodzem szczepu germańskiego, zajmującego tereny nad M. Azowskim.
Chrześcijanie odgrywają w dramacie bardzo istotna rolę. Wśród nich najwybitniejszą postacią jest biskup Wiktor, którego doskonale charakteryzują słowa: Pasterz miał prostotę swych owieczek. Chrześcijanie nie są jednomyślni, zostali podzieleni na dwie grupy:
starych - czyli tych, których zwycięstwo nie polega na zabijaniu, lecz na umieraniu
młodych - których przedstawicielem jest Symeon z Koryntu. Oni pragną świadczyć wierność Chrystusowi życiem i zwycięstwem
Starych i młodych łączy wspólna wiara w obalenie szatańskiego Rzymu. Mimo wielu wspólnych celów nie udało się jednak Irydionowi pozyskać chrześcijan do realizacji planu zagłady Rzymu. Surowy w przekonaniach biskup Wiktor, przekonuje Symeona i jego towarzyszy do rezygnacji z grzesznego planu Irydiona. Biskup ratuje także Kornelię, przywołując ją do opamiętania i pokuty. Pozbawiony pomocy chrześcijan, wyklęty i napiętnowany Irydion, nadal trwa w swoim grzesznym planie. Musi zostać wierny przysiędze złożonej ojcu i podsycanej przez Masynissę nienawiści do Rzymu. Irydion żyje ideą zemsty, jego patriotyzm wyraża się gotowością do wszelkich ofiar, ale także zdradą i postępem. Biskup Wiktor potępia Irydiona, że doczesne zbawienie oparł na mieczu i ogniu. Nad Irydionem czuwa opatrzność i jej obecność zaznacza się wyraźnie w losach bohatera. Wola fatum ma dokładnie ustalone granice. Rzym nie upadł w 222 roku. Obudzony w XIX w. Irydion nie dostanie się do piekła, lecz ocaleje. To ocalenie zapowiada Kornelia: Ja wiem, żem się urodziła, żeby ciebie zbawić. Krasiński kreując tę sytuację korzysta ze wzorów Mickiewiczowskich Dziadów cz. III i relacji Ewa - Konrad.
Budowa dzieła:
Kompozycja utworu:
Wstęp - napisany prozą, ale nie przypomina utworów prozaicznych. To raczej przybliżona wersja poematu lub powieści poetyckiej. Składa się z 12 krótkich części, przypominających swoją konstrukcją pieśni. Wstęp wyraźnie łączy się z zakończeniem.
Część pierwsza - bogactwo materiału dramatycznego: powtórzenie poprzednich motywów ze wstępu - ekspozycja głównych wątków dzieła, prezentacja głównych bohaterów, charakterystyka środowiska pałacowego, zawiązanie nici podstawowych intryg.
Część druga - akcja rozgrywa się w katakumbach. Groby, cmentarze, modlitwy, ekstazy religijne, światło i mrok, tajemnica, śpiew zebranych uczestników obrzędu sakralnego tworzą przejmujące tło wydarzeń. Tu rozgrywają się najważniejsze wątki dramatu: metafizyczny, polityczny, psychologiczno - miłosny. To najbardziej romantyczna część Irydiona.
Część trzecia - wnosi przełom w wątku politycznym i psychologicznym, także w miłosnym. Wybucha powstanie, Irydion zostaje namiestnikiem cesarskim, nadchodzą pierwsze wiadomości z pola walki. Aleksander staje się panem pałacu, umierają Elsinoe i Heliogabal. Ciosy spadają też na głowę tytułowego bohatera - traci Kornelię, zawodzą go dotychczasowi sojusznicy, biskup Wiktor usuwa go z grona wiernych, przeklinając jego grzeszne zamiary.
Część czwarta - rozwiązują się tu wszystkie problemy polityczne, zarysowują się wyraźne paralele historyczne. Masynissa odkrywa swoje prawdziwe oblicze i zamiary. Pojawia się zapowiedź Dokończenia, w którym rozegra się konfrontacja mocy piekielnych i opatrznościowych.
Dokończenie - jest o połowę krótsze od Wstępu, zawiera ok.45 pieśni. Nie ma nic wspólnego, ani z konstrukcją poematu, ani powieści poetyckiej. Od strony artystycznej Dokończenie jest zbliżone do medytacji poetyckiej, przypomina melancholijnym, nastrojowo prowadzonym tematem - poezję opisowo-refleksyjną. Ukazana tu zostaje bezludna i dzika kampania rzymska po zachodzie słońca. W takiej scenerii rozgrywa się walka dobra i zła, grzechu i poprawności, zbawienia i potępienia. Dopiero blaski świtu rozwiewają resztki mgły otaczającej bohaterów. Jasność przeraża szatana, kładzie kres złu, budzi z otumanienia ciemnością. Z cieniem nocy odchodzi również myśl medytującego poety: i weszło słońce nad ostatkami Romy - i nie było komu powiedzieć, gdzie się podziały ślady myśli mojej - ale ja wiem, że ona trwa i że ona żyje!
Czas i przestrzeń w dramacie:
Irydion ma dwa plany: historyczny i współczesny, dlatego wyróżniamy dwa czasy:
czas odtworzonych wypadków przeszłości, które konstytuują przebieg wydarzeń w dramacie
czas aktualnych sytuacji, na które te wypadki przeszłości rzucają światło, determinując poczynania bohaterów i organizując projekcję kolejnych wydarzeń
Wstęp i Dokończenie dzieją się jakby współcześnie, wysuwając się na pierwsze miejsce, jako medytacja historiozoficzna poety. Sam dramat staje się czymś na kształt historycznej anegdoty, przykładu lub historycznego pretekstu. Nie można Irydiona określać mianem dramatu ze wstępem i epilogiem. Wszystkie części są niezbędne dla właściwego zrozumienia czasu w dramacie.
Ogólną atmosferę, na tle której rozgrywa się akcja, opisał Krasiński we Wstępie i objaśnił ją w przypisach. Przedstawił siły polityczne i społeczne: arystokrację, lud, senat, wojsko, prowincje - wprowadził realia ówczesnej epoki. Są one też wplecione w akcję dramatu. Dla zachowania kolorytu historycznego zamieścił poeta w utworze wzmianki o ówczesnej filozofii i literaturze. Rzymski charakter dramatowi nadają także szczegóły antyczne, topograficzne, archeologiczne.
Funkcje i znaczenie dialogu w dramacie:
Irydion to pole politycznej rozgrywki, prawie wszyscy grają tu określone role, przybierają maski. Dialogi prowadzone są tak, jakby otoczenie roiło się od podsłuchujących. Każde padające słowo jest przemyślane i wywarzone. Utwór pełen jest dialogów, gestów, intryg - jako sposobów politycznego działania. Irydion jest tu superintrygantem. W jego rękach powoli zaczynają się gromadzić wszystkie nici, a on zaczyna nimi pociągać przekształcając współbohaterów w marionetki. Irydion walczy z tymi, co chcą go zabić, ale zarazem w dialogu zbija ich argumenty.
W Irydionie wyróżnić można trzy zasadnicze typy dramatu :
1. Tragedia klasyczna - Rzym Heliogabala to temat klasycznej tragedii o zabarwieniu antyfeudalnym. Irydion - postać niemal posągowa, typowy stoik, pozbawiony jest wyraźnego rysunku psychologicznego. Bezbarwna w swej miłości Elsinoe wyraża swe uczucia podobnie jak antyczne heroiny. Heliogabal jako dworski tyran pozbawiony jest demonizmu. Aleksander odgrywa dość schematyczną rolę łaskawego władcy.
Partia klasyczna dramatu pełna jest statyki, dialogów o charakterze opisowo - informacyjnym, masek, niedomówień i przejrzystych aluzji. O klasyczności utworu świadczą także sprawozdania gońców. Na rzecz klasyczności przemawia język, bogaty w różnorodne figury stylistyczne, np. apostrofy, retoryczne antytezy.
2. Teatr szekspirowsko - romantyczny - ( szekspirowski dramat polityczno - psychologiczny). Należy do niej chrześcijańsko - katakumbowa część dzieła, wzbogacona o wątek miłosnych perypetii pary bohaterów. Jest to teatr wielkich namiętności i konfliktów moralno - politycznych epoki. Dochodzą do głosu gigantyczne ludzkie pasje, idee, racje i temperamenty. Struktura ta stanowi również fundament ponadczasowej paraleli politycznej, oddającej rewolucyjne wrzenie dziewiętnastowiecznej Europy i zamaskowane intencje poety.
3. Teatr misteryjny - (misterium romantyczne, oparte na założeniach średniowiecznego dramatu misteryjnego). Życie Irydiona zostaje podporządkowane dwóm nadziemskim potęgom: szatanowi uosobionemu w Masynissie i Opatrzności, roztaczającej dyskretną opiekę nad nieszczęśliwym fanatykiem grzesznej idei zemsty. Dramat przeistacza się w misterium, w którym rządzą takie prawa jak w średniowiecznych utworach religijnych. Odbywa się walka o duszę Irydiona między Kornelia - aniołem i Masynissą - diabłem. Dobre i złe duchy walczą o duszę człowieka, podobnie jak w finale Fausta. W starciu argumentacji szatańskiej (zemsta i nienawiść) z argumentacją anielską (miłość do Grecji i wierność ojcu) Irydion zostaje ocalony. Poddany jednak być musi próbie czyśćcowej. Otrzymuje posłannictwo udania się na północ, na ziemię mogił i krzyżów, która będzie miejscem jego pokuty i ostatecznego zbawienia.
Bibliografia:
I. Ręczkowski, Wstęp do wyd.: Z. Krasiński, Irydion, Ossolineum, 1989
2. T. Sinko, Wstęp do wyd.: Z. Krasiński, Irydion, BN, S.I, nr42 Kraków 1925
T. Sinko, Wstęp do wyd.: Z. Krasiński, Irydion,wyd.3, Kraków 1925, s. XVIII, Biblioteka Narodowa, S. I,
nr 42.