Jednostki sui generis - przypadki szczególne

Oprócz państw i organizacji międzynarodowych praktyka międzynarodowa uznaje podmiotowość prawno-międzynarodową, także niektórych uczestników stosunków międzynarodowych, którzy posiadają zdolność prawną, zdolność do czynności prawnych i są uznawane przez państwa - są to jednostki sui generis (łac. swego rodzaju). Szczególnymi przypadkami jednostek sui generis są: Stolica Apostolska, Suwerenny Zakon Kawalerów Maltańskich, powstańcy i strony walczące, ruchy narodowowyzwoleńcze, a także międzynarodowe spółki publiczne i korporacje międzynarodowe, które są kandydatami do miana podmiotów prawa międzynarodowego.

1. Stolica Apostolska

Stolica Apostolska jest specyficznym podmiotem prawa międzynarodowego. W płaszczyźnie prawa międzynarodowego przez Stolicę Apostolską rozumieć należy w szczególności Biskupa Rzymu jako zwierzchnią władzę w Kościele Katolickim. Praktycznie od samego początku swojego istnienia posiada podmiotowość prawno-międzynarodową, potwierdza to uznanie jej przez coraz większą liczbę państw, na przestrzeni wieków oraz zdolności do czynności prawnych (zawieranie umów, utrzymywanie stosunków dyplomatycznych etc.).

Od 756 do 1870 roku (z przerwami) Stolica Apostolska dysponowała, także podstawą terytorialną - Państwem Kościelnym, które zostało utworzone przez króla franków Pepina Małego w środkowej Italii. W 1870 roku, kiedy doszło do zjednoczenia Włoch, terytoria Państwa Kościelnego zostały włączone do państwa włoskiego. Na prawie 60 lat Stolica Apostolska została pozbawiona suwerenności terytorialnej i stała się nieterytorialną jednostką sui generis. Zgodnie z przyjętą w 1871 roku tzn. ustawą gwarancyjną papież miał otrzymać immunitet osobisty oraz prawo rezydencji w pałacach apostolskich Watykanu, Lateranu i willi Castel Gandolfo razem z immunitetem nietykalności tych miejsc. Ustawa ta przyznawała, także przywileje dyplomatyczne i ustaliła coroczną dotację dla Stolicy Apostolskiej, która miała stanowić rodzaj odszkodowania za utracone terytorium Państwa Kościelnego. Ustawa gwarancyjna, była jednostronnym aktem prawnym Włoch i nie przyznawała papieżowi suwerenności terytorialnej i jurysdykcyjnej - Stolica Apostolska została potraktowana jako podmiot prawa wewnętrznego. Ponadto ustawa gwarancyjna uniemożliwiała odwołanie się do innych państw w razie jej naruszania i mogła być zmieniona w każdej chwili uchwałą parlamentu. Papież Pius IX w odpowiedzi na tą ustawę ogłosił się „więźniem Watykanu” i nie zgodził się na utratę Państwa Kościelnego, swoje stanowisko argumentując tym, że Stolica Apostolska nie może być w żaden sposób zależna od świeckich władz państwowych.

Mimo utraty terytorium, Stolica Apostolska zachowała swoją podmiotowość prawną, która opierała się na tradycji i powszechnym uznaniu zwierzchnictwa duchowego papieża nad Kościołem Katolickim. Temu okresowi towarzyszyły kontrowersje, ponieważ liczne były głosy, wskazujące, że wraz z utratą terytorium Stolica Apostolska utraciła swoją podmiotowość prawnomiędzynarodową. Przykładem może być stanowisko liberałów belgijskich, którzy domagali się zakończenia stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską, tłumacząc, że papież przestał być świeckim suwerenem. Przedstawicielstwo zostało utrzymane ze względu na to, że większość Belgów była katolikami. Podobny wniosek złożono we francuskim Zgromadzeniu Narodowym. Francja zdecydowała się zakończyć stosunki dyplomatyczne ze Stolica Apostolską w 1904 i ponownie po kilkuletnim ich przywróceniu w 1925 roku.

Dopiero w 1929 roku na mocy jednego z traktatów laterańskich, które zostały podpisane przez Stolicę Apostolską i Włochy, powstało państwo Watykan (Stato Della Citta del Vaticano), które znalazło się pod wyłączną suwerennością Stolicy Apostolskiej. Traktat Laterański, wyposażając Stolicę Apostolską w atrybuty państwowości, stworzył jej możliwość dodatkowego niejako występowania w stosunkach międzynarodowych w postaci Państwa-Miasta Watykan. Watykan i Stolica Apostolska są powiązane osobą panującego czyli papieża, oraz mają wspólne organy i cele, mimo tego występują w stosunkach międzynarodowych osobno. Watykan występuje w stosunkach o charakterze technicznym i administracyjnym np. jest członkiem Międzynarodowego Związku Telekomunikacyjnego i Powszechnego Związku Pocztowego oraz jest stroną konwencji o ochronie dóbr kulturalnych roku 1954. Natomiast Stolica Apostolska występuje w pozostałych stosunkach, to ona podpisuje konkordaty, umowy międzynarodowe, korzysta z prawa legacji biernej i czynnej, jest członkiem organizacji międzynarodowych m.in. OBWE. Nigdy nie doszło do równoległego funkcjonowania Stolicy Apostolskiej na arenie międzynarodowej. Mimo dwoistości podmiotowości większość znawców prawa międzynarodowego uważa, że należy mówić o jednym podmiocie, Stolicy Apostolskiej, który ma uregulowaną możliwość występowania w stosunkach międzynarodowych, także jako Watykan.

2. Suwerenny Zakon Kawalerów Maltańskich

(pełna nazwa: Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalików Świętego Jana Jerozolimskiego zwany Rodyjskim i Maltańskim - joannici, szpitalnicy)

Zakon powstał podczas wypraw krzyżowych z bractwa medycznego ok. 1113 roku. Zadaniem zakonu była obrona Królestwa Jerozolimskiego i przybywających tam pielgrzymów przed Turkami. Joannici domagali się uznania swojej suwerenności przez ówczesną społeczność międzynarodową, z uwagi na posiadanie własnych sił zbrojnych, prowadzenie wojen obronny i niezależność od władz świeckich. Kiedy w 1291 roku doszło do upadku Królestwa Jerozolimskiego, rycerze udali się na Cypr, a następnie w 1309 roku razem z Wenecjanami zajęli wyspę Rodos, która dotychczas była siedzibą korsarzy, formalnie zaś należała do Bizancjum - od tej chwili byli nazywani kawalerami rodyjskimi. Na Rodos joannici założyli własne państwo i w konsekwencji uzyskali uznanie międzynarodowe, ponieważ zakon stał się siłą terytorialną. Rodos stała się republiką zarządzaną przez Wielkiego Mistrza, zwierzchnika zakonu, oraz Radę, posiadało poddanych (przede wszystkim Greków), biło własną monetę, utrzymywało stosunki dyplomatyczne z liczną grupą państw. Zakon był, także liczącą się siłą morską, która służyła przede wszystkim do obrony chrześcijańskich statków na Morzu Śródziemnym.

W XV i XVI w. Rodos była kilkakrotnie atakowana przez wojska osmańskie, aż w 1522 roku Zakon uległ sile wojsk sułtana tureckiego i musiał opuścić wyspę. Joannici przez kilka lat zmieniali miejsce swojego pobytu, aż w 1530 roku osiedli na Malcie i od tej pory są nazywani kawalerami maltańskimi. W chwili obejmowania władzy na Malcie Zakon posiadał już podmiotowość prawną. Przyjmuje się, że datuje się ona od połowy XII wieku, czyli od czasu powstania Zakonu. Kawalerowie maltańscy władali Maltą do 1798 roku, jako lennicy cesarza habsburskiego Karola V, który ofiarował im wyspę. Potęga Zakonu zaczęła słabnąć w XVIII wieku, kiedy w państwach protestanckich przejmowano jego majątek, a także na skutek Rewolucji Francuskiej i wojen napoleońskich. To właśnie Napoleon prowadząc swoje wojska do Egiptu w 1798 roku dokonał oblężenia Malty i odebrał wyspę Zakonowi. Kiedy Zakon został pozbawiony swojego terytorium, zaczęto kwestionować jego podmiotowość, twierdząc, że nie ma już potrzeby, aby organizacja, której głównym zadaniem była obrona chrześcijaństwa przed islamem wciąż istniała. Maltańczycy otrzymali niespodziewanie pomoc od Rosji, której ówczesny car Paweł I zaproponował im przeniesienie siedziby do Sankt-Petersburgu. Później siedzibami Zakonu stały się Mesyna i Katania.

Zakon pozbawiony terytorium i siły wojskowej, stał się wyłącznie organizacją humanitarną i osiadł w Rzymie w 1834 roku, gdzie posiada symboliczne terytorium - Villa Malta na Awentynie oraz willę przy Via Condotti 68. Współcześnie do Zakonu należy ok. 10 tys. członków, zrzeszonych w różnych krajach, także w Polsce (Związek Polskich Kawalerów Maltańskich liczy 138 członków). Zakon wydaje paszporty, dokumenty tożsamości, bije własne monety (1 Skud = 12 Tarów = 240 Granów), drukuje własne znaczki pocztowe, posiada odrębne rejestracje samochodowe (napis SMOM i numer), posiada własną Ustawę Zasadniczą, odrębny system prawa oraz autonomiczne władze ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze. Włoski Sąd Kasacyjny uznał w1935 roku międzynarodową podmiotowość prawną Zakonu, stwierdzając, że „współczesna teoria podmiotów prawa międzynarodowego uznaje wiele tworów zbiorowych, których skład jest niezależny od narodowości poszczególnych ich członków, a ich działania swym uniwersalizmem wykraczają poza granice terytorialne pojedynczego państwa”. Zgodnie z tym orzeczeniem włoski rząd traktuje instytucje Zakonu jako należące do innego państwa. Zakon utrzymuje stosunki dyplomatyczne z ok. stoma państwami i organizacjami międzynarodowymi, zawiera umowy międzynarodowe, uczestniczył w konferencji czerwonokrzyskiej w 1869 roku, jest członkiem Międzynarodowego Komitetu Medycyny i Farmacji Wojskowej.

Korzystając zatem ze zdolności do działań prawnych Suwerenny Zakon Kawalerów Maltańskich jest podmiotem prawa międzynarodowego, którego podmiotowość ma historycznie ukształtowany charakter jako dawnego suwerena terytorialnego, a obecnie czerpie swą siłę przede wszystkim z suwerenności Zakonu uznawanej przez Stolicę Apostolską. Stolica Apostolska wyraża zgodę na niektóre dykcje Zakonu, zatwierdza jego Kartę Konstytucyjną oraz wybór Wielkiego Mistrza.

3. Powstańcy i strony walczące

Powstańcy i strony walczące to grupy, których celem jest oderwanie części terytorium suwerennego państwa. Zgodnie z prawem międzynarodowym podmioty te w określonych warunkach mogą zwierać umowy międzynarodowe z ważnym skutkiem prawnym. Warunki te to przede wszystkim: wykonywanie władzy na danym terenie, posiadanie sił zbrojnych, prowadzenie działań zbrojnych zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego (jeżeli zasady te będą łamane, grupę uznaje się za organizację terrorystyczną).

O tym, czy dana grupa może zostać nazwana powstańcami lub stroną walczącą, rozstrzyga tzw. uznanie międzynarodowe. W przypadku uznania za stronę walczącą, najważniejszym elementem jest wymóg sprawowania efektywnego władztwa nad pewnym terytorium w czasie działań wojennych. Muszą istnieć centralne ograny polityczne i wojskowe oraz działania powstańcze muszą przyjąć formę zorganizowanych działań wojennych. Wymagania w stosunku do powstańców są mniej rygorystyczne niż wobec stron walczących. Powstańcami są grupy walczące, które nie spełniają wszystkich wymogów stawianych stronom walczącym, wystarczy tylko, aby działania zbrojne były odpowiednio zorganizowane, miały odpowiedni rozmiar i duży zasięg. Ważne jest również, aby przeciwko powstańcom występowały regularne siły danego państwa.

Podmiotowość powstańców i stron walczących jest czasowa, ponieważ, kiedy prowadzona walka, doprowadzi do powstania nowego państwa, wtedy ono stanie się podmiotem prawa międzynarodowego. Natomiast kiedy powstanie zostanie stłumione, automatycznie podmiotowość powstańców wygasa.

4. Ruchy narodowowyzwoleńcze

Ruchy narodowowyzwoleńcze to grupy, których celem jest odzyskanie niepodległości przez terytorium niesamodzielne, realizują go na drodze działań zbrojnych lub działań o charakterze pokojowym. Kwestia ruchów narodowowyzwoleńczych w prawie międzynarodowym pojawiła się wraz z rozwojem prawa do samostanowienia i prawa odnoszącego się do terytoriów niesamodzielnych.

Przykładem ruchu narodowowyzwoleńczego może być Organizacja Wyzwolenia Palestyny (OWP), która została uznania przez liczną grupę państw i tym samym zyskała bierne i czynne prawo legacji. W 1974 roku OWP otrzymała status obserwatora przy Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ). Kiedy przywódcy OWP i Izraela podpisali w 1993 roku deklarację dotyczącą tymczasowych zasad autonomii palestyńskiej, sytuacja organizacji znacząco się wzmocniła. OWP została uznana za reprezentanta narodu palestyńskiego. Powstanie Autonomii Palestyńskiej odczytywane jest na ogół jako zaistnienie państwa in statu nascendi (na etapie narodzin).

Innym przykładem może być Indonezja. Jej rząd w 1945 roku proklamował niepodległość, natomiast Holandia czyli dotychczasowy suweren Indonezji uznał jej powstanie dopiero w 1949 roku. W ciągu tych czterech lat Indonezja zawierała już umowy międzynarodowe.

Kolejnym przykładem mogą być Indie, który Brytyjczycy przyznali niepodległość w 1947 roku, natomiast zostały one przyjęte do ONZ już w 1945 roku.

5. Międzynarodowe spółki publiczne

Podmiotami międzynarodowymi tego rodzaju mogą być wielonarodowe przedsiębiorstwa lub spółki międzynarodowe kryjące się pod wieloma różnymi nazwami. Przykładem takiego podmiotu, może być powstały w 1973 roku INTELSAT, spółka międzyrządowa, której celem było utworzenie komercyjnego, globalnego systemu telekomunikacji, który miał wykorzystywać łączność satelitarną. Innym przykładem może być Eurofirma, która została utworzona przez czternaście państw europejskich i która miała zajmować się wynajmem sprzętu agendom kolejnictwa w tych państwach. Kwestia ich podmiotowości prawnej zależeć będzie od zróżnicowania istoty podmiotu prawa lokalnego i podmiotu prawa międzynarodowego. Wszystko zależy od tego jak wiele uprawnień zostanie przypisanych danemu podmiotowi i równocześnie od wyłączenia go spod prawa lokalnego. Jeżeli będą odpowiednie może mówić o podmiocie prawa międzynarodowego, ale wymaga się bardzo wnikliwego rozpatrzenia okoliczności.

6. Korporacje ponadnarodowe

Korporacje ponadnarodowe to prywatne przedsiębiorstwa, które obejmują kilka podmiotów prawnych. Są one kandydatami do miana podmiotów prawa międzynarodowego. Obecnie podejmowane są próby stworzenia kodeksu zasad, które cechują te podmioty na arenie międzynarodowej, ale jeszcze nie udało się tego dokonać. Gdyby powstał taki zbiór zasad, określający prawa i obowiązki korporacji ponadnarodowych, można by uznać je za podmioty prawa międzynarodowego.

Bibliografia:

1. R. Bierzanek i J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 1999

2. J. Gilas, Prawo międzynarodowe, Toruń 1995

3. A. Łazowski i A. Zawadzka, Prawo Międzynarodowe Publiczne, Warszawa 2003

4. M. N. Shaw, Prawo Międzynarodowe, Warszawa 2000

5. R. Zenderowski, Stosunki Międzynarodowe: uczestnicy - ich miejsce i rola w systemie międzynarodowym, Warszawa 2005

6. R. Zenderowski, Stosunki Międzynarodowe: vademecum, Wrocław 2005

R. Zenderowski, Stosunki międzynarodowe: uczestnicy - ich miejsce i rola w systemie międzynarodowym, Warszawa 2005 s. 64

R.Bierzanek i J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 1999 s. 140

R. Zenderowski, Stosunki międzynarodowe: uczestnicy - ich miejsce i rola w systemie międzynarodowym, Warszawa 2005 s. 70

M.N. Shaw, Prawo Międzynarodowe, Warszawa 2000 s.150

J. Gilas, Prawo międzynarodowe, Toruń 1995 s. 123

R. Zenderowski, Stosunki międzynarodowe: uczestnicy - ich miejsce i rola w systemie międzynarodowym, Warszawa 2000 s. 75

R. Zenderowski, Stosunki Międzynarodowe: uczestnicy - ich miejsce i rola w systemie międzynarodowym, Warszawa 2005 s. 75

M.N.Shaw, Prawo międzynarodowe, Warszawa 2000 s. 153

3

---