BRAK NAZWY, studia


Katarzyna Sobczak

Marta Sawicka

Przyczyny i skutki załamania socjalistycznego systemu gospodarczego w Polsce

Na ukształtowanie się stosunków społeczno-ekonomicznych i politycznych w Polsce po drugiej wojnie światowej wpłynął tok zdarzeń politycznych i układ sił militarnych, a w szczególności wynikający z nich wpływ ZSRR na formowanie się systemu w Polsce.

W pierwszych powojennych latach unikano bezpośredniego naśladownictwa radzieckich wzorców gospodarczych, wręcz deklarowano „demokratyczny”, a nie socjalistyczny charakter państwa. W latach 1949-1950 nastąpiła zasadnicza przebudowa systemu gospodarczego Polski według modelu sowieckiego. Aparat państwowy i gospodarczy, jego wszystkie ogniwa, podporządkowano aparatowi partyjnemu, który uzyskał pełną kontrolę zarówno nad działalnością gospodarczą, jak i społeczną. Proces przebudowy struktur państwowych i systemu społeczno-gospodarczego zamknęło uchwalenie w lipcu 1952 roku konstytucji. Rzeczpospolita Polska została przemianowana na Polską Rzeczpospolitą Ludową.

Wśród przyczyn chronicznej niewydolności i ostatecznego załamania systemu gospodarki państwowo-monopolistycznej istniejącego do 1989 roku bez wątpienia można zaliczyć poniższe czynniki:

Tak nieefektywna gospodarka musiała doprowadzić do upadku systemu nie tylko w Polsce, ale praktycznie na całym świecie.

  1. Charakterystyka doktrynalno-strukturalna systemu

System gospodarczy PRL, będący niezbyt zmienioną kopią systemu gospodarczego ZSRR, charakteryzują założenia doktrynalne wśród których na uwagę zasługują cztery podstawowe zasady:

    1. Zasada społecznej własności

Była kluczowym elementem systemu ustrojowego i praktycznie polegała na ograniczaniu możliwości posiadania pewnych kategorii dóbr. Zablokowano również możliwość dyskusji na temat zmniejszania znaczenia sektora państwowej własności.

    1. Zasada planowania centralnego

Zasadę tą promowano jako opozycyjną wobec chaosu jakoby panującego w gospodarce rynkowej. Zasada ta miała przekonywać o możliwości sterowania z centrali procesami gospodarczymi, skutkiem czego miało być wyeliminowanie zjawiska cykliczności, bezrobocia, marnotrawstwa wywołanego „żywiołowością procesów” gospodarczych charakterystycznych dla systemu kapitalistycznego

    1. Zasada podziału według jakości i ilości pracy

Zasada ta miała dawać wyraz zasadzie sprawiedliwości w podziale dóbr( „od każdego według jego zdolności, każdemu według jego pracy”). Oparta była na marksistowskiej teorii wartości mówiącej, że tylko praca tworzy wartość. Zasada ta zawierała ukryte założenie gospodarki socjalistycznej o niedopuszczalności otrzymywania dochodów z innych źródeł niż z pracy najemnej w sektorze uspołecznionym. System blokował funkcjonowanie zasad prawnych umożliwiających powstanie oficjalnego rynku papierów wartościowych ( skutkiem- brak giełdy), a także kształtował wysokość płac tak, aby nie dopuszczać do wytworzenia się w większej liczbie gospodarstw domowych trwałej nadwyżki nad poziomem bieżących wydatków konsumpcyjnych.

    1. Zasada celu gospodarki socjalistycznej

Zasada ta opierała się na stwierdzeniu, że „celem gospodarowania w socjalizmie jest maksymalne zaspokojenie potrzeb społecznych” opozycyjnym do kapitalistycznej zasady „ celem gospodarowania jest maksymalizowanie zysku”. W gospodarce socjalistycznej przedsiębiorstwa miały maksymalizować wartość użytkową, każdy przyrost produkcji uznawany był za bardzo korzystny. Jednak faktycznym celem systemu było utrwalenie centralistycznego systemu sprawowania władzy przez samomianującą się grupę społeczną. Cel systemu miał więc bardziej polityczny niż ekonomiczny charakter.

Cechy strukturalne systemu socjalistycznego:

    1. W gospodarce rolnej, mimo wielu ograniczeń, prywatna własność ziemi była dominująca.

    2. Szacowana pod koniec lat siedemdziesiątych własność prywatna poza rolnictwem, czyli niepaństwowe podmioty gospodarcze zatrudniały ok. 3% ogólnej liczby zatrudnionych poza rolnictwem

    3. Podstawową forma pozarolniczej własności środków produkcji w Polsce była tzw. Własność drobnotowarowa ( małe warsztaty czy firmy handlowe, w których pracował właściciel ewentualnie z rodziną) oraz własność drobnokapitalistyczna ( zakłady pracy ustawowo zatrudniające nie więcej niż 50 osób na jedna zmianę- w praktyce 1-2 osoby). Rozwój tych form był hamowany z racji istnienia systemu reglamentacji zaopatrzenia we wszystkie istotne czynniki produkcji. Uzyskane z prywatnej przedsiębiorczości nadzwyczajne zyski nie mogły być zamieniane na kapitał produkcyjny. Było to wykluczone zarówno w doktrynie, jak i w praktyce stosowania prawa.

    1. Zasada społecznej własności środków produkcji wymuszała stworzenie ogarniającej cały sektor państwowy struktury organizacyjnej. Stworzono wieloszczeblową organizację gospodarki. Najniższym szczeblem były zgrupowania przedsiębiorstw. Wyższym szczeblem były ministerstwa branżowe, najwyższym Prezydium Rządu

  1. Aby struktura organizacyjna gospodarki miała możliwość scentralizowanego sterowania całością procesów gospodarczych w kraju wykluczono samodzielność decyzyjna przedsiębiorstw na wszystkich istotnych płaszczyznach ich działalności.

  2. Dominowały duże i bardzo duże przedsiębiorstwa, w których urzędnicy wyższego szczebla chcąc ułatwić sobie wykonywanie zadań, dążyli do zmniejszenia liczby i zwiększenia skali działania poszczególnych, podległych im przedsiębiorstw.

  3. Cechami charakterystycznymi wynikającymi ze struktury wielkości przedsiębiorstw były: niska motywacja do pracy, brak chęci innowacji, sztywność struktury organizacyjnej, co w konsekwencji wpływało na nieefektywność procesów gospodarowania w takiej strukturze

  1. Charakterystyczna dominacja wyrobów przemysłu surowcowego i ciężkiego.

2.Próby reform i załamania gospodarki

W historii gospodarczej PRL można wyróżnić kilka okresów reformowania gospodarki , w których zamierzenia reformatorskie miały usystematyzowany i skodyfikowany charakter. Pierwsza taka całościowa, choć jeszcze nieśmiała próba reformy miała miejsce w 1957 roku po zaburzeniach społecznych określanych skrótowo mianem „ polskiego października”. Drugą próbę reform podjęto w latach 1971- 1973 po zamieszkach robotniczych na Wybrzeżu w grudniu 1970 roku. Trzecie podejście do reformy gospodarczej miało miejsce w pierwszej połowie lat 80- tych zainspirowane , a nawet wymuszone działaniami „ Solidarności” w latach 1980- 81. W wszystkie te próby reformowania systemu gospodarczego miały tę samą genezę: kryzys gospodarczy powodujący gwałtowny spadek stopy życiowej ludności i powstały na tym tle bunt robotniczy.

Po poznańskim czerwcu jesienią 1956 r. przez cała Polskę przeszła fala wieców, dyskusji i manifestacji. Objęła ona środowiska robotnicze i inteligenckie. W październiku 1956 funkcję I sekretarza KC PZPR objął Władysław Gomułka. Uzyskał on poparcie prawie całego społeczeństwa, które z jego osobą wiązało nadzieje na reformy w życiu publicznym. Środowisko ekonomistów opracowało projekty zmian w mechanizmach funkcjonowania gospodarki, w systemie planowania i zarządzania. Powołano w związku z tym Radę Ekonomiczną, która podjęła prace nad oceną sytuacji gospodarczej i koncepcjami reform. Proponowano zwiększenie samodzielności przedsiębiorstw, wprowadzenie mechanizmów rynkowych oraz decentralizację planowania. Niestety w 1957 r. nastąpiło wyhamowanie procesów destalinizacji i przekształceń społeczno- politycznych. Opracowane przez Radę Ekonomiczną tezy nie uzyskały akceptacji politycznej.

Natomiast ważnym rezultatem wydarzeń 1956 r. okazała się trwała rezygnacja z forsowania w Polsce polityki kolektywizacji rolnictwa . Znaczna część spółdzielni rozwiązała się sama. Koncepcje reform w latach 1956- 1957 były pierwszym w krajach realnego socjalizmu publicznym zakwestionowaniem sowieckiego modelu gospodarki. Rozwój reform w Polsce został również nastawiony n zmniejszenie dysproporcji strukturalnych. Na poprawę zaopatrzenia rynku przyczyniło się również wykorzystanie części zdolności produkcyjnych przemysłu zbrojeniowego do produkcji artykułów konsumpcyjnych. Powstała szansa modyfikacji strategii dalszego uprzemysłowienia kraju przez przyspieszenie rozwoju gałęzi przetwórczych oraz wzrost produkcji na rynek i na eksport. Niestety szansy tej nie wykorzystano. Pod koniec lat pięćdziesiątych kierownictwo partii narzuciło powrót do tradycyjnej doktryny industrializacji przez rozbudowę gałęzi kapitałochłonnych: górnictwa, przemysłu ciężkiego, przemysłu budowy wielkich maszyn. W strategii rozwoju zaczęła dominować orientacja surowcowa. W latach sześćdziesiątych gospodarka polska nie była w dobrym stanie po przez inwestowaniem kapitałochłonnym, co spowodowało podjęcie prób kolejnych reform. Wprowadzono próbę intensywnego i selektywnego rozwoju. Polityka ekonomiczna państwa miała maksymalnie wspierać rozwój gałęzi zaliczanych do grupy „a” ( branża będąca nośnikiem postępu), umiarkowanie zasilać gałęzie grupy „b” ( te które wymagają rozbudowy) i ograniczać dynamikę gałęzi grupy „c” ( gałęzie uciążliwe dla gospodarki). Jednak tak pomyślana polityka strukturalna nie znalazła zastosowania w praktyce.

Strajk robotników z Wybrzeża w grudniu 1970 przyczynił się do działania rządu na rzecz uspokojenia nastrojów. Odwołano podwyżki cen. Zapowiedziano unowocześnienie systemu i kierowania państwem i gospodarką. Powołano komisję partyjno- rządową do przygotowania odpowiednich projektów. Komisja zaproponowała, aby główną rolę w gospodarce odgrywały wielkie organizacje gospodarcze, czyli zjednoczenia, kombinaty i inne związki zakładów i przedsiębiorstw. Warto wspomnieć o tym , że w polityce gospodarczej sięgnięto do zewnętrznych źródeł zasilania, tj. kredytów zagranicznych. Nie rezygnując z dalszej rozbudowy hutnictwa i przemysłu ciężkiego. Dzięki kredytom zagranicznym dochód narodowy do podziału rósł szybciej niż dochód wytworzony, co pozwalało przez pewien czas na powiększenie inwestycji i konsumpcji. Początek lat 70- tych wiązał się z ożywieniem gospodarki, przy jednoczesnym pewnym wzroście dochodów realnych ludności i utrzymaniu względnej równowagi rynkowej. Jeżeli chodzi o rolnictwo to zdecydowano się na zniesienie kontyngentów dostaw obowiązkowych. Zwiększyły się przy tym w pewnym stopniu nakłady inwestycyjne na rozwój rolnictwa i gałęzi przemysłu pracujących na jego potrzeby. Strategia korzystania z kredytów zagranicznych mogła mieć szanse powodzenia tylko pod warunkiem zasadniczej zmiany metod gospodarowania , a do tego system był niezdolny. W rzeczywistości rozszerzenie zakresu inwestycji doprowadziło do ogromnego rozproszenia wykonawstwa inwestycyjnego i jeszcze większego wydłużenia okresu realizacji inwestycji . To spowodowało, że w 1975 r. załamała się równowaga na rynku artykułów żywnościowych, rząd próbował zaradzić tej sytuacji po przez podwyżkę cen żywności. Spotkało się to z ostrymi protestami. Po tych wydarzeniach osłabione zostały powiązania poziome w gospodarce w wymiarze terytorialnym, przyczyniła się do tego zmiana podziału administracyjnego państwa i jego struktury administracyjnej, likwidując powiaty i podwajając liczbę województw, a także osłabiona została polityka regionalna. Rozwój regionalny przebiegał przy wielkich opóźnieniach w dziedzinie infrastruktury ekonomicznej i społecznej oraz rosnących zagrożeniach dal środowiska naturalnego. W 1979 roku gospodarka polska weszła w stan ostrego kryzysu pogłębiającego się z miesiąca na miesiąc. Rozpoczął się okres strajków i wielkich napięć polityczno- społecznych przy jednoczesnym spadku produkcji, wzroście zadłużenia zagranicznego i pogorszeniu życia ludności.

W lecie cały niemal kraj objęła fala protestów robotniczych o niespotykanej sile. Rząd został zmuszony do podjęcia pertraktacji. W ich trakcie po raz pierwszy doszło do negocjowania także problemów polityki ekonomicznej. We wrześniu 1981 r. Sejm PRL uchwalił dwie ważne ustawy: o przedsiębiorstwach państwowych i o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego. Przyjęto zasadę ekonomiczno- społecznej podmiotowości przedsiębiorstw państwowych i uregulowano sposób realizacji idei samorządności w przedsiębiorstwach państwowych, ustalając zadania i uprawnienia organów samorządu załóg tychże przedsiębiorstw. W 1982 r. kontynuowano reformy mimo stanu wojennego. Uchwalono pakiet ustaw dotyczących regulacji prawnej systemu gospodarczego. Wprowadzono zasadę równoległości planowania w przedsiębiorstwach, organach terytorialnych i na szczeblu rządu, przy zapewnieniu spójności systemu przez oddziaływanie za pomocą instrumentów typu ekonomiczno- finansowego. W ustawie znalazło się też założenie, że w zmodyfikowanym systemie gospodarczym ma działać mechanizm rynkowy.

Na załamanie się gospodarki na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych złożył się zespół przyczyn i czynników natury politycznej, społecznej i ekonomicznej, ale przyczyną główną był związany ściśle z systemem rządów komunistycznych arbitralny system sprawowania władzy w PRL, wzorowany na modelu stalinowskim. Umożliwiał on utrzymywanie biurokratyczno - nakazowych metod kierowania działalnością gospodarczą, dławił inicjatywę i przedsiębiorczość jednostek. Potwierdziły się formułowane od wielu lat opinie o nieefektywności systemu gospodarczego krajów tzw. Realnego socjalizmu, ujawniło się jego zupełne bankructwo.

3. Strategia i procesy transformacji systemu gospodarczego w Polsce.

Sytuacja gospodarcza w Polsce w przełomowym roku 1989 była określana jako dramatyczna. Depresja i rozkład nakazowo- rozdzielczych mechanizmów doprowadziły do głębokich naruszeń równowagi: ogólnego niedostatku podaży towarów w stosunku do strumienia pieniądza w I półroczu 1989 roku rozpoczął się spadek produkcji przemysłowej oraz nasiliły się procesy inflacyjne. Formowana przez ponad 40 lat struktura produkcji nie odpowiadała społecznym potrzebom ani nie była zdolna do równoważenie efektywnego popytu. Niedobór towarów był powszechny. W takich warunkach poczynania władz zmierzały do stabilizacji gospodarki. Podstawowe kierunki zamierzonego programu podano do publicznej wiadomości w październiku 1989 roku. Pierwsze konkretne posunięcia polityki monetarnej przyjęto w grudniu- dla zmniejszenia nacisku pieniądza na rynek towarowy wyemitowano wówczas pierwszą serię krótkoterminowych (trzymiesięcznych) obligacji oprocentowanych według miesięcznej stopy inflacji, wówczas nie dającej się przewidzieć w stopniu wystarczająco dokładnym. Do najważniejszych elementów polityki pieniężnej wprowadzonych od 1 stycznia 1990 roku należy zaliczyć: powszechne uwolnienie cen zdecydowanej większości dóbr i usług przy jednoczesnym radykalnym podniesieniu cen urzędowych podstawowych nośników energii oraz ruchomą, miesięczną stopę oprocentowania kredytów- stopa kredytu refinansowanego Narodowego Banku Polskiego została ustalona na poziomie 36% w skali miesiąca, przy jednoczesnej zapowiedzi, że będzie ona z kolejnym miesiącem ustalana na coraz niższym poziomie.

W kraju nie było wystarczającej liczby samodzielnie istniejących przedsiębiorstw. Rolę źródła konkurencji cenowej i asortymentowej w tej sytuacji mogły początkowo odegrać jedynie przedsiębiorstwa zagraniczne. Wkrótce potem, dzięki wprowadzeniu swobody działalności gospodarczej i swobody w zakresie prowadzenia handlu zagranicznego, zaczęły powstawać tysiące małych firm, głównie w sferze handlu i usług. Równowaga na rynku towarów żywnościowych mogła być osiągnięta stosunkowo szybko, ponieważ dostawcy żywności w podstawowej swej części działali już od dłuższego czasu jako niezależni producenci. W bardzo szybkim czasie, już od sierpnia 1989 r., czyli od dnia zlikwidowania kartkowego systemu podziału żywności i wprowadzenia pełnej swobody cen, zaczęli intensywnie konkurować o pieniądze klientów, oferując mięso i inne produkty żywnościowe na spontanicznie powstających bazarach. Przedsiębiorstwa państwowe, przyzwyczajone do braku bariery popytu, zareagowały na zmianę warunków gospodarowania w sposób tradycyjny- to znaczy przeniosły podwyżki kosztów kredytów i podwyżki cen energii na ceny. Dzięki bazarom i powstającym przedsiębiorstwom handlowym po raz pierwszy od kilkudziesięciu lat towar czekał na klienta, a klienci nie musieli stać w oczekiwaniu na towar w długich kolejkach.

Proces transformacji systemu gospodarczego w podstawowym sensie wiąże się z koniecznością dokonania radykalnych przekształceń we wszystkich przedstawionych tam wymiarach- to znaczy, wiąże się m.in. z koniecznością przebudowy struktury własności, struktury organizacyjnej gospodarki oraz struktury wielkości przedsiębiorstw.

Za główny kierunek ustrojowych przeobrażeń gospodarki polskiej uznano przekształcenia własnościowe. W lipcu 1990 r. Sejm uchwalił ustawę o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych i powołał Ministerstwo Przekształceń Własnościowych. 30 listopada zainicjowano proces prywatyzacji, ogłaszając sprzedaż akcji 5 wielkich przedsiębiorstw państwowych. Oznaczało to , że rozpoczęła się zasadnicza przebudowa ustroju społeczno- gospodarczego: przechodzenie od gospodarki kolektywistycznej do gospodarki, w której dominuje własność prywatna. Sprzedając te akcje zakładano, że nie wystąpi problem braku wystarczających zasobów kapitałowych ludności( brak kadr przygotowanych do kierowania przedsiębiorstwami w warunkach otoczenia konkurencyjnego) , ponieważ akcje zostaną wykupione przez posiadaczy obligacji. Decyzja zastosowania tego wariantu prywatyzacji umożliwiła z jednej strony uruchomienie giełdy papierów wartościowych w kwietniu 1991 roku, ograniczyła jednak wielkość funduszy pozostających w rękach ludności, które potencjalnie mogłyby zostać wykorzystane do zakładania nowych przedsiębiorstw prywatnych i tym samym zmniejszyła dynamikę zmian innych aspektów struktury gospodarki.

Struktura organizacyjna gospodarki miała być przebudowana dzięki programowi stabilizacyjnemu, do którego realizacji rząd przystąpił na początku 1990 roku. Podstawowym celem działań przewidzianych w ramach programu miało być osiągnięcie równowagi, zlikwidowanie charakterystycznego dla gospodarki socjalistycznego stanu „ssania” (nadwyżki popytu nad podażą), zdławienie inflacji. Do osiągnięcia tych celów zastosowano narzędzia polityki pieniężnej, wspomagane działaniami w sferze cenowo- dochodowej, a służące ograniczaniu popytu. Przystąpiono do energicznego egzekwowania dochodów budżetu państwa i redukcji jego wydatków, podniesiono wysokość stopy procentowej do poziomu wskaźnika inflacji i dokonano wydatnego zmniejszenia kwot kredytów przyznawanych na preferencyjnych warunkach. W celu zahamowania wzrostu płac zastosowano wysokie opodatkowanie przyrostu wynagrodzeń przekraczającego określone normy. Jednocześnie przeprowadzono dewaluację waluty krajowej w stosunku do walut wymienialnych, umożliwiając wprowadzenie wewnętrznej wymienialności złotego i stabilizacje kursu walutowego.

Jeżeli chodzi o zmianę struktury wielkości przedsiębiorstw to zmiana ta odbywała się w omawianym okresie dwutorowo: wiele dotychczasowych przedsiębiorstw wielo zakładowych podzieliło się na samodzielne jednostki, jednocześnie powstawało wiele nowych, samodzielnych, prywatnych przedsiębiorstw, głownie w handlu detalicznym, budownictwie i usługach. W procesie prywatyzacji wiele przedsiębiorstw pozbywało się zakładowych ośrodków wypoczynkowych czy innych zakładów pomocniczych, co również przyczyniało się do zwiększenia udziału przedsiębiorstw małych i średnich w ogólnej liczbie przedsiębiorstw kraju.

Oceny przebiegu procesów transformacji w Polsce są zróżnicowane: bardzo pozytywne, podkreślające uzyskane na drodze wprowadzania systemu rynkowego i prywatyzacji sukcesy, jak i zawierające skrajnie ostrą krytykę, przypisującą zastosowanym metodom i kierunkom przekształceń cechy działań destrukcyjnych w stosunku do polskiego gospodarki. Wydaje się, że spory w tych sprawach nie prędko się zakończą. Nie zapominajmy też, że proces transformacji ustrojowo- systemowej w Polsce również nie jest jeszcze zakończony.

Bibliografia

Ćwikliński H., Polityka gospodarcza, Gdańsk 1997

Winiarski B., Polityka gospodarcza, Warszawa 2004

Kurowski S., Polityka gospodarcza PRL, Warszawa 1990

Kuziński S., Polityka gospodarcza: realia, dylematy, propozycje, Warszawa 1987

B. Winiarski, Polityka gospodarcza, Warszawa 2004, s. 182-189

H. Ćwikliński , Polityka gospodarcza, Gdańsk 1997, s. 190

Ibidem, s. 179-184.

Ibidem, s. 184-188.

S. Kurowski, Polityka gospodarcza PRL, Warszawa 1990, s. 303 - 304

B.Winiarski, Polityka gospodarcza, Warszawa 2004,s. 189- 192

Ibidem, s. 192- 195

Ibidem, s.195- 200

S. Kurowski, Polityka gospodarcza PRL, Warszawa 1990, s. 335- 339

H. Ćwikliński, Polityka gospodarcza, Gdańsk 1997, s. 192- 194

B. Winiarski, Polityka gospodarcza, Warszawa 2004, s. 201- 207

1


Wyszukiwarka