1 PEDAGOGIKA RESOCJALIZACYJNA JAKO DYSCYPLINA NAUKOWA O CHARAKTERZE TEORETYCZNYM I PRAKTYCZNYM.
Pedagogika resocjalizacyjna jest dyscypliną teoretyczną i praktyczną, zajmującą się projektowaniem czynności wychowawczych w odniesieniu do osób z zaburzeniami w procesie socjalizacji, tj. osób, które z rozmaitych powodów wykazują objawy niedostosowania i wykolejenia społecznego ( L. Pytka).
L. Pytka uważa, że pedagogika resocjalizacyjna zajmuje się nie tylko opisem i wyjaśnianiem określonych procesów zachodzących między wychowywanym a wychowującym w procesie wychowania, ale przede wszystkim modyfikacją tych parametrów osobowościowych czy tych zachowań, które są określone jako niekorzystne, szkodliwe, wadliwe, patologiczne, czy też zgubne dla jednostki czy społeczeństwa. Jej praktycznym celem jest dokonywanie zmian, czyli modyfikacja rzeczywistości wychowawczej dzięki znajomości twierdzeń o charakterze opisowo - wyjaśniającym, które czerpie z teorii wychowania.
2 PODSTAWOWE ZADANIA PEDAGOGIKI RESOCJALIZACYJNEJ.
Do podstawowych zadań pedagogiki resocjalizacyjnej należy:
ustalenie nadrzędnych etapowych i operacyjnych celów wychowania resocjalizującego;
określenie wyjściowego stanu osobowości postaw i manifestacji zachowania osób wychowujących oraz psychospołecznych determinantów tych stanów;
ustalenie wyjściowej sytuacji wychowawczej w jakiej znajdują się osoby wychowywane i wychowujące;
konstruowanie teoretycznych i praktycznych modeli optymalnego oddziaływania opiekuńczego, wychowawczego i terapeutycznego w odniesieniu do osób mających trudności ze społecznym funkcjonowaniem.
3DZIAŁY PEDAGOGIKI RESOCJALIZACYJNEJ - TELEOLOGIA WYCHOWANIA, TEORIA WYCHOWANIA, METODYKA WYCHOWANIA.
teleologie wychowania ( z gr. teleos - osiągający cel na dużą odległość; logos - nauka, pogląd ). Teleologia w pedagogice resocjalizacyjnej zajmuje się więc wyznaczaniem celów działalności wychowawczej zgodnie z wcześniej przyjętymi wartościami; (co osiągnąć, jakie są cele).
teoria wychowania, która bada sposoby i warunki wywoływania zmian w psychice człowieka, czyli określa w jaki sposób osiągnąć zamierzone cele, jakie wykorzystać zależności między zmiennymi, tz. związków przyczynowo - skutkowych występujących w toku rozwoju człowieka;
metodyka wychowania nazywana również technologią wychowania, która określa jakimi środkami osiągnąć zamierzone cele, jak powinny być formułowane zalecenia umożliwiające dobór optymalnych środków ich realizacji przy wykorzystaniu wyjaśnionych przez teorię wychowania zależności między zmiennymi;
5. PROCES SOCJALIZACJI I WYCHOWANIA A PRZYSTOSOWANIE SPOŁECZNE.
Wychowanie rozumiemy jako proces celowego i świadomego kształtowania ludzkich zachowań, postaw, ról społecznych czy osobowości zgodnie z wcześniej założonym ideałem pedagogicznym - modelem człowieka, którego chcemy ukształtować w toku wychowania.
Socjalizacja ukazuje proces powstawania i rozwoju osobowości zachodzący we wzajemnej zależności ze społecznie przekazywanym środowiskiem socjalnym i materialnym.
Socjalizacja jest to proces wchodzenia lub wrastania w kulturę, polega na poznawaniu i przyjmowaniu przez jednostkę tradycji i wzorców kulturowych wyznaczających sposób jej zachowania się. Wynikiem tego procesu jest upodobnienie się jednostki do środowiska społecznego oraz wytworzenie związanych z tym nawyków, przyzwyczajeń i postaw.
Socjalizacja jako proces wrastania w kulturę dokonuje się przez przyswajanie przez jednostkę określonych ról społecznych wyznaczonych przez grupę. Czasami socjalizację określa się jako proces oddziaływania grupy na jednostkę. Wynikiem socjalizacji jest uspołecznienie, które generalnie występuje na 3 poziomach: niskim, średnim lub wysokim, w zależności od zachowania jednostki, tj. zgodnego lub niezgodnego z obowiązującymi w grupie normami społecznymi. W wyniku procesu socjalizacji jednostka staje się w różnym stopniu przysposobiona do pełnienia różnych ról społecznych.
Charakteryzując jednostki przystosowane społecznie można stwierdzić, że dobre przystosowanie przejawia się w realistycznym spojrzeniu na siebie i otoczenie, w zrozumieniu własnych niedoskonałości, w szukaniu właściwych form rozładowania napięć emocjonalnych, w doskonaleniu umiejętności rozwiązywania konfliktów.
Złe przystosowanie objawia się natomiast w niezadowoleniu z siebie, spostrzeganiu siebie jako osoby nieszczęśliwej, osłabieniu aktywności intelektualnej i społecznej, a pojawieniu się w ich miejsce mechanizmów obronnych, nieadekwatności występowania reakcji i jej siły, w braku współdziałania w trakcie realizacji zadań grupowych.
6. DEFINICJE NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO
M. Grzegorzewska stwierdziła, że niedostosowanie społeczne to brak podatności dzieci i młodzieży na normalne, stosowane powszechnie metody wychowawcze, co skłania instytucje i rodziców do poszukiwania specjalnych metod wychowawczych i medyczno - psychologicznych.
Jan Konopnicki uważał, że niedostosowanie społeczne to złożone zjawisko psychologiczno - społeczne wyrażające się w zachowaniu przysparzającym wiele kłopotów i trudności jednostce i jej otoczeniu, w ślad za czym idzie subiektywnie przeżywane przez jednostkę poczucie cierpienia. Zdaniem Konopnickiego w pojęciu niedostosowanie społeczne można odnaleźć kontekst nawiązujący do krzywdy dziecka nazwanego „trudnym” nie ze swej winy, lecz za sprawą indolencji wychowawczej lub oczywistych błędów rodziców, wychowawców i nauczycieli.
Janina Doroszewska stwierdziła, że nieprzystosowanie społeczne to rodzaj zaburzeń w zachowaniu, spowodowanych negatywnymi warunkami środowiskowymi, bądź zaburzeniami równowagi procesów ośrodkowego układu nerwowego.
Lesław Pytka - termin nieprzystosowanie społeczne wiąże z takimi zachowaniami, które pozostają w jaskrawej sprzeczności z powszechnie uznawanymi normami i oczekiwaniami społecznymi. Są to więc wszelkiego rodzaju negatywne i nieadekwatne reakcje jednostki na wymogi i na nakazy wynikające z przypisanych jej konstruktywnych ról społecznych.
B. Urban terminem niedostosowanie społeczne używa zamiennie z pojęciem zaburzenia w zachowaniu, gdyż uważa, że obydwa terminy odnoszą się do przypadków naruszania społecznych norm, ze względu na trwałe przeżywanie przez dziecko niekorzystnych stanów wewnętrznych, czyli zaburzenia emocjonalne. Twierdzi on, że nieprzystosowanie można rozpatrywać na płaszczyźnie psychologicznej. Zaburzenie emocjonalne wywołało niekorzystnym działaniem czynników organicznych lub traumatycznych pochodzenia środowiskowego, które stanowią tz. pierwszą fazę i na płaszczyźnie socjologicznej przewijające się wyrażaniem wrogości prowadzącym nieuchronnie do łamania form społecznych i prawnych, czyli do zaburzeń w zachowaniu (druga faza).
L. Pytka pogrupował powyższe definicje w cztery zasadnicze bloki:
definicje objawowe, w których nieprzystosowanie społeczne określa się poprzez odwołanie się do jego podstawowych i specyficznych objawów albo elementarnych wskaźników o charakterze behawioralnym;
definicje teoretyczne, w których oprócz charakterystyki symptomatologicznej angażuje się pewne pojęcia teoretyczne wynikające z ogólnej teorii przystosowania lub normatywnego funkcjonowania jednostki (motywacja, postawy, role społeczne, normy, standardy, sumienie).
definicje operacyjne, w których wskazuje się nie tylko na symptomy danego zjawiska (nieprzystosowanie), ale sposoby jego pomiaru odsyłając jednocześnie do konkretnego narzędzia pomiarowego (test, skala, kwestionariusz).
definicje utylitarne (zdroworozsądkowe) administracyjne, ujmujące nieprzystosowanie społeczne od strony pewnej bezradności środowisk wychowawczych wobec jednostki sprawiającej mu trudności wychowawcze oraz niedostosowanie tego środowiska do potrzeb i aspiracji a także poziomu rozwoju dziecka, wobec którego należy zastosować specjalne metody i środki.
7 STADIA I TYPOLOGIE NIEPRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO.
Stadia nieprzystosowania społecznego wg Czapówa:
stadium pierwsze - charakteryzuje się wystąpieniem u jednostki poczucia odtrącenia, czyli niezaspokojenia potrzeb zależności emocjonalnej. Reakcją może być agresja antyspołeczna, reakcje negatywne, buntownicze, narastająca wrogość wobec rodziców i społeczeństwa jako całości. Występują niekontrolowane reakcje emocjonalne i brak koncentracji uwagi. Jednostka łatwo się nudzi rozpoczętymi czynnościami i nie przejawia dostatecznej cierpliwości do ich ukończenia.
stadium drugie - wyraża się utrwalaniem wrogich reakcji wobec osób socjalizująco znaczących i autorytetów. Typowym przejawem tego stadium jest odrzucanie wszelkich form ekspresji wyrażających więź uczuciową z innymi ludźmi. Jednostka zaczyna zaspokajać podstawowe potrzeby społeczne i emocjonalne poza domem rodzinnym. Pojawiają się wówczas pierwsze symptomy standardowego wykolejenia społecznego, takie jak: alkoholizowanie się, ucieczki z domu, wagarowanie, wybryki seksualne itp.
stadium trzecie - wiąże się z autonomizowaniem się działalności antyspołecznej (antagonistyczno - destruktywnej), która zaczyna stanowić samoistne źródło przyjemności i satysfakcji dla jednostki nieprzystosowanej społecznie. Osoby wchodzące w to stadium dążą do nawiązania kontaktów z gangami i grupami o charakterze chuligańskim, zabawowym lub wręcz przestępczym.
Typologia.
Typologia wg Czapówa.
Cz. Czapów wyróżnił trzy zasadnicze typy wykolejenia społecznego ze względu na trzy różne czynniki etiologiczne:
zwichniętą socjalizację - prowadzącą do manifestowania nieprzystosowania społecznego w różnorodnych formach. Jednak czynnik dominujący i warunkujący jest ten sam, a mianowicie: niedostatki w zakresie socjalizacji dziecka (nieodpowiednia opieka rodzicielska lub jej brak, odtrącenie emocjonalne, zaniedbanie społeczne i pedagogiczne).
demoralizację - pojawiającą się wówczas, gdy dziecko prawidłowo zsocjalizowane dostaje się pod wpływy innej obyczajowości i kultury niż ta, w jakiej było wychowanie (emigracja ze wsi do miasta, z jednego kraju do drugiego). Proces demoralizacji wiąże się zwykle z przewartościowaniem wartości tradycyjnych na rzecz nowych, do których jednostka w pełni nie potrafi się dostosować.
socjalizację podkulturową - odmiana nieprzystosowania społecznego z uwagi na związek jednostki z wartościami i normami podkultury pozostającej w opozycji do kultury szerszej zbiorowości społecznej (np. społeczeństwa jako całości). Socjalizacja dziecka przebiega prawidłowo z punktu widzenia poprawności funkcjonowania mechanizmów psychologicznych. Popada ono jednak w konflikt z normami ogólnospołecznymi z powodu identyfikacji z własną podstawową grupą respektującą normy podkulturowe, chuligańskie, złodziejskie czy w ogólności przestępcze.
Typologia wg Sullivana i Granta.
Klasyfikacja amerykańska nawiązuje do charakterystycznych form dewiatywnego zachowania się jednostek nieprzystosowanych społecznie - wyróżniając trzy klasy:
aspołeczni - to jednostki dostrzegające inne osoby jako teren potencjalnej eksploatacji. Nie są w stanie przewidzieć zachowań innych osób wobec siebie, dlatego w sytuacji niepewności lub nawet lekkiego zagrożenia reagują złością i agresją antyspołeczną. Innymi osobami interesują się jedynie w sensie instrumentalnym, jako przeszkodami lub ułatwieniami w realizacji własnych egoistycznych celów. Działają dość impulsywnie, dlatego nie są w stanie w pełni kontrolować efektów własnego zachowania.
konformiści - są jednostkami, które na frustrację własnych potrzeb reagują nadmierną służalczością w stosunku do osób je frustrujących, przy założeniu, iż są to osoby znaczące. Takie zachowanie spełnia funkcje czysto instrumentalne, gdyż jednostka próbuje manipulować swym konformizmem w celu uzyskania doraźnych korzyści i nagród poprzez utajnienie wewnętrznego sprzeciwu. Natomiast w sytuacji braku kontroli zewnętrznej postępuje zgodnie z własnymi przekonaniami i upodobaniami.
neurotycy - są jednostkami, które w wyniku zabiegów socjalizacyjnych zinternalizowały już pewien zbiór wartości nakazujących im postępowanie zgodnie z ich treścią, tzn. akceptowane społecznie. Jednak przeżywają nieustanny lęk, iż nie sprostają tym wartościom i normom, co prowadzi do poczucia niemocy i bezradności i dlatego jako reakcja na tę sytuację indolencji pojawiają się zachowania nieakceptowane społecznie.
8 PRZYCZYNY NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO.
A.Czynniki biopsychiczne
1) Organiczne(uszkodzenia tkanki mózgowej ,ośrodkowego układu nerwowego,
uszkodzenia funkcji układu wydzielania wewnętrznego)
a) charakteropatia b) upośledzenia umysłowe stopnia lekkiego c) inne upośledzenia wewnętrzne o charakterze przewlekłym,które mogą pośrednio wpłynąć na wystąpienie niedostosowania społecznego.
2) Czynnościowe (etiologia nie do końca poznana)
a) psychopatia b) nerwice i neurozy c) choroby psychiczne(schizofrenia, paranoja, psychoza depresyjno-maniakalna) d) padaczkowe stany pomroczne
Osoby takie charakteryzują zmiany w zakresie uczuć wyższych, myślenia, świadomości,
intelektu, woli, działania i dlatego znajdują się w grupie o wysokim zagrożeniu wystąpienia opisywanego zjawiska.
B. Czynniki socjokulturowe
1) Środowisko rodzinne a) niezaspokajanie podstawowych potrzeb biologicznych i psychospołecznych dziecka : · niski status ekonomiczny rodziny, · przewlekłe choroby rodziców lub opiekunów(również psychiczne), · patologie w rodzinie(przemoc, alkoholizm itp.), · rozkład rodziny, · bezdomność, · sieroctwo
b) negatywne wpływy lub wzorce środowiskowe : · system stosowanych kar i nagród wobec dziecka, · kontakt dziecka ze środowiskiem i podkulturą przestępczą,
· brak u dziecka poczucia bezpieczeństwa, troski i uczucia ze strony rodziców, · konflikty międzypokoleniowe
2) Środowisko szkolne a) niepowodzenia szkolne, b) brak zrozumienia ze strony nauczyciela, c) sytuacje konfliktowe w szkole, d) niewspółmierne wymagania do możliwości rozwojowych ucznia, e) schorzenia dziecka, takie jak: dysleksja, dysgrafia, wady wymowy również mogą pośrednio przyczynić się do wystąpienia niedostosowania
3) Negatywny wpływ mediów a) przemoc i agresja w środkach masowego przekazu(również w grach komputerowych, bajkach dla dzieci oraz w niektórych zabawkach)
b) bezproduktywne wykorzystywanie czasu spędzanego przed telewizorem,komputerem zubaża rozwojowo c) ogólnodostępne programy,filmy,strony internetowe gdzie brak jest cenzury co do kazywanych treści(seks,subkultury satanistyczne, sekty i wiele innych wypaczających światopogląd dzieci i młodzieży)
9 POMIAR POZIOMU NIEPRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO.
Skala nieprzystosowania społecznego służy do wstępnego pomiaru nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży szkolnej oraz określenia nasilenia stopnia niekorzystnych czynników działających w życiu dziecka, sprzyjających wadliwemu przystosowaniu społecznemu.
Skala nieprzystosowania społecznego jest odmianą skali szacunkowej, porządkującej informacje o dziecku uzyskane od osób dobrze je znających. Każdej części skali przypisuje się odrębnych informatorów. Opisana technika składa się z 6 części - instrukcji oraz arkusza zbiorczego:
I część mierzy nieprzystosowanie dziecka do wymagań życia rodzinnego, a informacji na temat zachowania dziecka udzielają rodzice lub opiekunowie.
II część mierzy nieprzystosowanie dziecka do wymagań życia w grupie rówieśniczej. Informacji udzielają koledzy badanego.
III część mierzy nieprzystosowanie dziecka do wymagań szkolnych - informacji udzielają wychowawcy klasowi.
IV część mierzy nasilenie zachowań antyspołecznych dziecka zaobserwowanych przez wychowawców, którzy są zarazem informatorami.
V część mierzy stopień skumulowania niekorzystnych czynników biopsychicznych u dziecka - informacji udziela wychowawca i rodzice.
VI część mierzy stopień skumulowania niekorzystnych czynników socjokulturowych, które naznaczają jednostkę jako dewiacyjną - informator wówczas czerpie informacje z wywiadu środowiskowego oraz dostępnych indywidualnych akt osobowych dziecka.
Podstawą do określenia poziomu nieprzystosowania społecznego jest suma punktów uzyskana przez dziecko. Im większa liczba punktów, tym większe prawdopodobieństwo, że dane dziecko jest nieprzystosowane społecznie.
Po przeprowadzeniu badan i podliczeniu wyników w stosunku do osoby uzyskującej wysoką punktację należy przeprowadzić pogłębione badanie psychologiczne ukierunkowane na podłoże zachowania tej sfery, w której występują zaburzenia.
Badania skalą może przeprowadzić osoba odpowiednio przeszkolona, przygotowana.
10.RESOCJALIZACJA W INSTYTUCJACH RESOCJALIZUJĄCYCH O CHARAKTERZE ZAMKNIĘTYM.
Do instytucji resocjalizujących o charakterze zamkniętym należą:
zakład karny
zakład poprawczy
Resocjalizacja w zakładach zamkniętych ma na celu wzbudzenie w jednostce woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego. Do osiągnięcia tego celu prowadzi się zindywidualizowane oddziaływanie na skazanych. W oddziaływaniu na skazanych uwzględnia się pracę, zwłaszcza sprzyjającą zdobywaniu określonych kwalifikacji zawodowych, nauczanie, zajęcia kulturalno - oświatowe i sportowe, podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym oraz środki terapeutyczne.
11.RESOCJALIZACJA W ŚRODOWISKU OTWARTYM.
Do instytucji resocjalizujących o charakterze otwartym należą:
kuratorski ośrodek pracy z młodzieżą - których zadaniem jest wdrażanie uczestników do przestrzegania zasad współżycia społecznego i porządku publicznego oraz kształtowanie właściwego stosunku do nauki i pracy a także budzenia zainteresowania i rozwijania uzdolnień itd. Jednym słowem działalność tych ośrodków obejmuje takie funkcje, jak: wychowanie, opieka i psychoterapia.
rodzina zastępcza jest to forma opieki nad dzieckiem pozbawionym jej ze strony rodziców.
kurator sądowy pełni głównie funkcje wychowawcze i resocjalizacyjne. Jego zadanie polega tu na eliminowaniu zaburzeń procesu socjalizacji nieletniego przez ingerencję w życie rodziny, środowiska szkolnego, rówieśniczego. W przypadku nadzoru nad sposobem wykonywania obowiązków rodzicielskich sprowadza się do bycia doradcą rodziny, a nawet organizatorem jej życia. Nadzór kuratorski ma tu na celu profilaktykę. Najbardziej popularną metodą pracy kuratorów jest metoda indywidualnych przypadków.
inne organizacje społeczne
12. STRATEGIE, METODY I TECHNIKI WYCHOWANIA RESOCJALIZUJĄCEGO.
Strategie wychowania: - indywidualna - grupowa.
Metody wychowania: indywidualna i grupowa
Indywidualne metody wychowawcze : -Metoda nagradzania -Metoda karania -Metoda modelowania -Metoda perswazji -Metoda zadaniowa
Metody oddziaływań grupowych: -Metoda organizowania działalności zespołowej -Metoda organizowania działalności samorządowej
Techniki oddziaływań wychowawczych: - socjotechnika - psychotechnika - kulturotechnika.
Pedagogikę resocjalizacyjną określamy jako dyscyplinę teoretyczną dlatego, że w procesie rozwoju historycznego wypracowała pewien zespół twierdzeń teoretycznych (zależności o stosunkowo wysokim szczeblu ogólności).
Pedagogika resocjalizacyjna jako dyscyplina praktyczna formułuje zalecenia, czyli opracowywanie, uzasadnianie i wdrażanie projektów określonych zmian w procesie kształtowania człowieka i jego środowiska wychowawczego.
2