RYSUNEK W POZNANIU DZIECKA
Rysunek to potocznie zarys , obrys czegoś , podobizna , przeobrażenie. Najczęściej wykonywany jest ręcznie , chociaż niektórzy posługują się przy rysowaniu linijką.
Można rysować z pamięci , wyobraźni lub przedstawiać realny świat.
Jest to najprostsza a zarazem najbardziej pierwotna forma ekspresji twórczej człowieka.
Z analizy rysunków możemy dowiedzieć się jak na przestrzeni wieków przeobraził się świat .
Autorzy informują nas o bytności , pracy , o codziennych zwyczajach , pięknie natury , o tajemniczych zwyczajach , zabawie , wypoczynku itp.
Rysowanie to też wyższy stopień dziecięcej zabawy. Wymaga nie tylko udziału wyobraźni ale uczy myśleć i przewidywać .
Twórczością plastyczną człowieka interesują się od dawna psycholodzy i pedagodzy. Prowadzą oni analizy i porównania wytworów.
Możemy postawić pytanie czym jest dla tych osób działanie plastyczne ?. Odpowiedzi może być wiele. Rysowanie , malowanie , rzeźbienie lub inne techniki plastyczne dają możliwość uzewnętrznienia swoich marzeń , pragnień , a także lęków , obaw . Jest działaniem w której świat wyobrażeniowy miesza się z rzeczywistością.
Psycholodzy i pedagodzy badający rozwój rysunkowy dziecka wydzielili kilka faz w zależności od wieku :
bazgroty ( 2 - 4 lata)
przedschematyczny ( 4 - 7 lat )
schematyczny ( ekspresja inspirowana 7 - 9 lat )
początkowy realizm ( 9 - 12 lat )
Należy pamiętać , że nie wszystkie dzieci przechodzą z jednego stadium do drugiego dokładnie w tym samym czasie. Wszystko cokolwiek będzie narysowane , będzie się różniło w zależności od autora - jego wieku , świadomości oraz wiedzy o otoczeniu . W zależności od płci zaznacza się zróżnicowanie tematyki.
WYKORZYSTANIE RYSUNKU W DIAGNOZIE
Rysunek stosowany był najpierw jako test inteligencji. Zauważono , że rysunek wskazuje nie tylko na poziom rozwoju umysłowego , ale jest projekcją widzenia samego siebie i innych.. Powstawały projekcyjne tematy rysunkowe : „Rysunek drzewa” , „ Dom - drzewo- człowiek”, „ Postać ludzka”.
Każdy rysunek możemy poddać analizie formalnej i treściowej . Analiza treściowa informuje nas , jakie sytuacje wyzwalają u pacjenta lęk , poczucie zagrożenia, radość , poczucie bezpieczeństwa itp. Od strony formalnej możemy analizować kolory , poziom staranności rysunku , dynamikę kreski. Dynamika kreski przydatna nam jest w diagnozowaniu osobowości . Osoba która kreśli linie swych rysunków mocno , gwałtownie , często jest nadpobudliwa , zaś zahamowana kreśli linie ledwo widoczne , słabe , niewyraźne. Przykładowo : kolor czerwony , oranż i żółć - nałożone w postaci dominujących plam pozwala wnioskować o wysokim poziomie agresji, czerń - lęk ( jest to symbol według PIRAMID BARWNYCH PFISTER- WEISA) . Pacjenci neurotyczni mało starannie wykonują swoje prace . Spowodowane to jest silnym napięciem psychicznym .
Badanie z wykorzystaniem rysunku jest łatwe . Należy jednak zachować potrzebne warunki dotyczące nawiązaniu kontaktu, rozmowy z badanym i przygotowania potrzebnych pomocy.
W diagnozie z wykorzystaniem rysunku można wyróżnić kilka faz:
NAWIĄZANIE KONTAKTU - należy dążyć do tego ,aby pozyskać zaufanie pacjenta i wprowadzić korzystny do badania nastrój.
INSTRUKCJA - prosimy badanego o narysowanie . Polecenia mają być proste i zwięzłe np. „Narysuj człowieka” , „ Wyobraź sobie i narysuj rodzinę” . Wyjaśniamy przy tym że się rysuje wszystko, co się chce związane z danym tematem .
POMOCE DO BADAŃ - to kartka papieru , kredki , ołówek . Badany siedzi wygodnie przy stole biurku tak aby mógł swobodnie rysować.
OBSERWACJA W CZASIE RYSOWANIA - należy prowadzić ją dyskretnie . Trzeba wzięć pod uwagę :
kolejność rysowania postaci ( rysunek rodziny )
czas poświecony danej osobie , przedmiocie itp.
szczególną staranność przy niektórych elementach rysunku
rozmieszczenie na kartce
komentarze słowne i uwagi podczas rysowania , a także bezsłowne objawy emocji np. westchnienia , uśmiech
dobór kolorów ( w przypadku rysowania kredkami)
e) ROZMOWA O RYSUNKU - badany sam najlepiej objaśni to co narysował .Rozmowę podtrzymujemy pytaniami , nie powinno to jednak mieć charakteru kwestionariusza lecz swobodnej wymiany zdań.
W literaturze wyróżnia się dwa typy rysunku : - sensoryczny (emocjonalny) - linie są krzywe zaokrąglone , dynamiczne a postacie na rysunku ujęte są w jakimś działaniu i interakcjach ,
- racjonalny - linie proste i sztywne , postacie są nieruchome i wyizolowane , nieraz stereotypowo reprodukowane , często z dbałością o szczegóły .
Analiza samego sposobu rysowania dużo mówi o badanym . Zwrócić należy uwagę na rozmach i siłę kreski. Kreska „rozmachowa” , długa , powstająca od jednego pociągnięcia , zajmująca znaczną część kartki mówi o energii , odwadze i łatwości uzewnętrzniania swoich tendencji . Przecinanie kreska krótka , wahająca się dłuższa złożona z krótkich elementów , wskazuje na zahamowania.
Silny nacisk kredki na papier mówi o silnym napięciu , odwadze czasem gwałtowności. Przy nieproporcjonalnej sile - można sądzić o brutalności. Słaby nacisk kredki mówi
o nieśmiałości , łagodności czasem nerwicy i wysokim niepokoju .
SYMBOLIKA BARW
Kolory użyte w rysunku mówią o emocjonalności badanego. Możemy przypisywać im znaczenie podobne ,jak barwom przedstawionym w teście Luschera i analizować znaczenie kolorów , którymi narysowane są poszczególne osoby , przedmioty.
Orientacyjne znaczenie barw wg testu Luschera :(Braun- Gałkowska ,1985)
Szara
Jest neutralna : ani jasna , ani ciemna , wyprana z wszelkich tendencji psychologicznych . Osoby ją wybierające nie chcą się angażować, podlegać wzruszeniom, są ostrożni, umiarkowani, chcą by się nimi opiekowano.
Niebieska
Jest to kolor nieba w nocy , kiedy słabnie wszelka aktywność . Oznacza spokój , wrażliwość , pragnienie miłości , zacisznego i uporządkowanego środowiska , potrzebę uczucia , harmonii.
Zielona
Mówi o zdecydowaniu , o tendencji do konserwatyzmu, trwałości i byciu niezależnym od wpływów zewnętrznych . Wyraża postawę obronna , przypisywanie znaczenia swojego „ja” i chęci utwierdzenia się.
Czerwona
Barwa krwi i intensywności . Wybierają ja ludzie zdobywczy , agresywni , aktywni. Mówi się o chęci pełni życia , działania , sukcesu , o sile woli i o pragnieniach seksualnych.
Żółta
Kolor światła dziennego i słońca . Mówi o spontaniczności , pogodnym rozluźnieniu, swobodzie , otwartości . osoby wybierające go szukają rozwiązań , które otwarłyby nowe możliwości im pozwoliły na zrealizowanie oczekiwań i nadziei.
Brązowa
Reprezentuje uczucia związane z ciałem , umiarkowanie. Osoby wybierające ją dążą do zakorzenienia i osiągnięcia poczucia bezpieczeństwa w prostym środowisku ( rodzinnym , zmysłowym) nie są indywidualistami.
Fioletowa
Barwa fioletowa jest mieszanina czerwonej i niebieskiej - wyrażających tendencje przeciwstawne . Symbolizuje niezdecydowanie , wahanie , gotowość do kontaktów niezobowiązujących.
Czarna
Barwa najciemniejsza , właściwie jest to negacja koloru - wyraża nicość , koniec , zaprzeczenie . Osoby , które ją wybierają poszukują sytuacji trudnych i wymagających . Odrzucają wszystko co mogłoby wpływać na ich punkt widzenia , sprzeciwiają się temu co nie jest zupełnie tak jak być powinno. Protestują z poczucia niedocenieni.
. SYMBOLIKA PRZESTRZENI
Rozmieszczenie rysunku bywa różnorodne. Najnormalniejsze jest wykorzystanie całej kartki . Rozplanowanie i zagospodarowanie kartki dostarcza wiele informacji dla badającego. Autorzy swoich prac przesuwają rysunek w prawo , w lewo , w górę , w dół lub zarysowują tylko część kartki. Przesuniecie istotnej części rysunku może wskazywać na określone tendencje. Można to przedstawić za pomocą schematycznego rysunku:
Rogi kartki zostały nazwane czterema żywiołami : woda, powietrze, ogień i ziemia. Woda symbolizuje początek życia . Rysowanie w tym rogu mówi o zajęciu się sobą, zatrzymaniu w rozwoju, regresji, chęci cofnięcia się do wcześniejszego etapu życia, który wydaje się bardziej szczęśliwy ( było się pod czujną i ciepła opieką). Powietrze jest niewidoczne, puste . Z ta przestrzenią wiąże się bierność życiowa, niechęć do angażowania się , brak odwagi do działania, postawa obserwatora. Ogień jest symbolem życia. Rysowanie w tej ćwiartce mówi o aktywności , sile projektów , nastawieniu na cel , zaangażowaniu. Ziemia symbolizuje ciężar , przytłoczona materie , porażkę, pogrzebane marzenia.
Rysowanie u góry kartki mówi o idealiźmie lub marzeniach , wyobraźni. Umieszczenie rysunku w środku kartki mówi , że osoba rysująca nie chce się ujawnić , nie chce się odsłonić. Przesuniecie rysunku w dół wskazuje na nerwice , depresje. Lewa strona mówi o przeszłości i bierności a prawa o przyszłości i aktywności .
W interpretacji ważne są również wolne przestrzenie ( części puste) , mówią one o problemach wypartych , stłumionych.
INTERPRETACJA RYSUNKU
Poniższe przykładowe omówienie znaków i symboli , stanowić może próbę interpretacji rysunku. Daje ogólne wyobrażenie o tworzeniu hipotez na temat badanego. Oster i Gould (2001) zaproponowali następującą interpretacje wybranych elementów rysunku.
OSOBA:
1) Ręce - służą do zmiany lub kontrolowania otaczającego środowiska
a) założone na piersiach - wrogość lub podejrzliwość
b) trzymane za plecami - pragnienie kontrolowania złości , niechęci do kontaktów personalnych
c) brak - nieprzystosowanie , bezradność
2) Stopy - poziom aktywności interpersonalnej
a) duże- dążenie do bezpieczeństwa lub męskości
b) małe - zależność , stłumione odczuwanie
c) brak - brak niezależności
3) Palce
długie i spiczaste - agresywność i wrogość
zaznaczone pętelkami lub pojedynczą kreską - pragnienie stłumienia agresywnych impulsów
4)Głowa
duża - zaabsorbowanie światem wyobraźni , koncentracja na aktywności umysłowej
mała - osobowość obsesyjno- kompulsywna, poczucie niższości intelektualnej
odwrócona tyłem - tendencje paranoidalne lub schizoidalne
5)Nogi
brak - stłumienie , lęk przed kastracją
różnice w wielkości - sprzeczne uczucia dotyczące niezależności
długie - dążenie do autonomii
krótkie - upośledzenie życia emocjonalnego
6)Usta
przesadnie podkreślone - niedojrzałość , agresywność oralna
bardzo duże - erotyzm oralny
7)Ramiona
nierówne - niestabilność emocjonalna
szerokie- zaabsorbowanie odczuwana potrzebą siły
kwadratowe- nadmierna defensywność , wrogość w stosunku do innych ludzi.
Inne elementy interpretacji osoby w rysunku(Oster, Gould, tamże)
I - Słabo zintegrowane części ciała - niska tolerancja frustracji i impulsywność
II - Zaczernienie pustych pól - niepokój ( im większy stopień zaczernienia , tym bardziej intensywny)
zaczernienie twarzy - poważnie zaburzony , negatywny wizerunek siebie
zaczernienie rąk - przejawy agresji
III- Nachylenie postaci przekraczającej 15 stopni - niestabilność brak równowagi psychicznej
IV- Niewielkie wymiary postaci - skrajny brak poczucia bezpieczeństwa, wycofanie , depresja, poczucie nieprzystosowania
V - Duże wymiary postaci - ekspansywność , słaba kontrola wewnętrzna
VI - Przeźroczyste elementy rysunku - niedojrzałość , impulsywność , skłonność do wyładowywania się
VII - Zęby - agresywność (oralna)
VII - Krótkie ręce - tendencje do wycofywania się , zwracania do wewnątrz , próby hamowania impulsów
IX - Długie ręce - pragnienie zdobywania lub gromadzenia , sięganie w kierunku innych
X - Długie dłonie - zachowanie „ acting-out” ( wyładowanie się)
XI - Brak dłoni - zakłopotanie , poczucie nieprzystosowania
XII- Brak rąk - poczucie winy z powodu odczuwalnej wrogości lub seksualności
XIII- Spoglądanie w bok - podejrzliwość i skłonności paranoidalne.
DOM
1) Szczegóły
a)Podstawowe ( dla normalnego rysunku ) - co najmniej jedne drzwi , jedno okno,
jedna ściana , dach komin
Dodatkowe (np. krzaki , kwiaty, ścieżka) - potrzeba dokładniejszego uporządkowania środowiska , która jest czasami związana z brakiem poczucia bezpieczeństwa lub pragnienia sprawowania kontroli w kontaktach interpersonalnych
2) Komin - symbol ciepłych , intymnych związków ; czasami związany z symboliką falliczną
Brak komina - brak ciepła w sferze psychicznej lub konflikty z ważną osobą płci męskiej
Przesadnie duży - nadmierne zainteresowanie sferą seksualną czy też możliwe tendencje ekshibicjonistyczne
Dużo dymu - wewnętrzne napięcie
3) Drzwi
Ponad podstawą domu bez schodów - niedostępność w kontaktach interpersonalnych
Brak drzwi -skrajne trudności w kontaktach z innymi ludźmi
Otwarte- silna potrzeba doświadczania ciepła od świata zewnętrznego
Bardzo duże - nadmierna zależność od innych
Z zamkiem lub zawiasami - defensywność
4) Płot wokół domu - potrzeba ochrony emocjonalnej
5) Rynny - podejrzliwość
6) Rysunek przylegający do dolnej krawędzi kartki - brak podstawowego poczucia bezpieczeństwa w życiu rodziny lub intymnym
7) Dom przedstawiony w perspektywie , widok z dołu - odrzucenie domu lub poczucie , że
osiągnięcie pożądanej sytuacji domowej jest niemożliwe
8) Dom przedstawiony w perspektywie , widok z góry - odrzucenie sytuacji domowej
9) Dach
Płaski (pojedyncza linia łącząca dwie ściany) - brak wyobraźni lub zahamowania
emocjonalne
Przesadnie duży - poszukiwanie satysfakcji w fantazjach
10) Okiennice
Zamknięte - skrajna defensywność i wycofanie
Otwarte - zdolność do przystosowania w kontaktach interpersonalnych
11) Ścieżka
Bardzo długa - ograniczona dostępność
Wąska w pobliżu domu , szeroka na końcu - osoba powierzchownie przyjazna
12) Ściany ( ich solidność) - bezpośrednio związana z siłą „ego”
13) Okno ( okna)
Brak okien - wrogość lub wycofanie
Tylko na parterze , na piętrze brak - rozziew miedzy rzeczywistością a fantazją
Z firankami - rezerwa , kontrolowanie siebie
d)Bez zasłon - zachowanie otwarte , bezpośrednie.
DRZEWO
1) Wyjątkowo duże drzewo - skłonność do agresji
2) Małe drzewko - poczucie niższości i braku znaczenia
3) Cienka kreska - poczucie nieprzystosowania , niezdecydowanie
4) Drzewko składające się tylko z dwóch linii oznaczających pień i z kółka wyobrażającego
koronę - impulsywność zmienność
5) Przesadnie podkreślenie pnia - niedojrzałość emocjonalna
6) Przesadnie podkreślenie korony - zahamowania emocjonalne, myślenie analityczne
7)Przesadnie podkreślenie korzeni - płytkie reakcje emocjonalne , ograniczona zdolność do rozumowania
8) Szrama , dziupla ,złamana gałąź - związek z urazem , tzn. wypadkiem , chorobą , gwałtem ( czas wydarzenia odpowiada położeniu znaku)
9) Brak linii przedstawiającej ziemię - podatność na stres
10) Zaznaczona linia ziemi , brak korzeni - tłumione emocje
11) Zaczernione płaszczyzny , bardzo ciemne lub mocno zaznaczone - defensywna wrogość lub zachowania agresywne
12) Cienka przerywana kreska - wyraźny niepokój
13) Dziupla- symbolika seksualna
a) Mała lub w kształcie rombu - skojarzenie z pochwą
Mała i okrągła przeżycia napastowania seksualnego lub wczesne doświadczenia seksualne
Mocno zaznaczony kontur - świadczy o większym wpływie urazu
Koncentryczne kręgi wewnątrz - zepchnięcie doświadczenia w przeszłość i „zaleczenie”
Zaczerniona - wstyd związany z doświadczeniem
Duża - zaabsorbowanie kwestią prokreacji
Z małym zwierzątkiem w środku - ambiwalencja dotycząca ojcostwa lub macierzyństwa
Naukowcy uwzględnili wiele rodzajów projekcji jak : motywacyjną i emocjonalną cech osobowości czy poznawczo- adaptacyjną.
Wytwór plastyczny dziecka rozpatrywany w takim kontekście staje się szczególną formą podglądu jego świata. Widoczne to jest podczas wykonywania rysunków tematycznych np. „Zaczarowana rodzina” - który prowokuje dziecko do wyrażenia trudności związanych z adaptacją w środowisku rodzinnym.
„Rysunek sny“(Boron 1997), „Smoka“(Aubin1970), „Samochodu”(Loney1971),
„Słońca” (Iten 1974), oraz rysunki dziadków , miasta , szkoły, szpitala. (D. Engelhart 1993)
Według M.Braun- Gałkowskiej - „Rysunek rodziny pozwala na zebranie bardzo wielu informacji o badanym i jego relacjach rodzinnych , dociera do motywów nieświadomych sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych”.
Rysunek projekcyjny pokazuje nam , jak dziecko organizuje swe doświadczenia i przedstawia ja na płaszczyźnie .
Tworzy w ten sposób swój własny świat i w procesie projekcji przenosi go na kartkę papieru. Materiał na którym rysuje staje się jak gdyby ekranem , na którym pacjent „wyświetla” to, co wie i co czuje.
Elementy wytworu plastycznego mogą być rozpatrywane jako możliwość kreowania wnętrza poprzez środek ekspresji, oraz jako forma terapeutyczna
w kontekście podświadomości.
Obok rysunków na określony temat pacjenci chętniej wykonują pracę na dowolny temat. Dostarczają oni wiele informacji o osobie badanej. Pomocne jest to często w odniesieniu do osób , które wzbraniają się przed rysowaniem . Najczęściej mają ochotę kreślić na kartce to co lubią , nie chcą się podporządkować instrukcji. Człowiek rysując swobodnie wyraża siebie w pewnym stopniu swoja osobę oraz sposób spostrzegania świata. Przy omawianiu tych rysunków , można wykorzystać wyżej wymienione znaki, symbole i interpretacje barw.