Zachowania agresywne wśród dzieci.
Kontakty interpersonalne są nieodłącznym elementem funkcjonowania jednostki w społeczności. Na grunt takich relacji międzyludzkich każdy wnosi własne postawy, oczekiwania, emocje, które nie jednokrotnie okazują się rozbieżne. Poprzez dobór odpowiednich zachowań człowiek próbuje regulować swoje stosunki z otoczeniem. Czyni to w sposób zgodny z przyjętymi normami bądź też przekracza je, jak w przypadku zachowań agresywnych.
Agresja jest wyraźna w rozmaitych formach, a o jej rodzaju decyduje dominacja określonego czynnika. Jeżeli zachowanie agresywne jest sposobem na osiągnięcie celu i pozwala na zaspokojenie potrzeb czy korzyści, badacze mówią o agresji instrumentalnej. Kiedy jednostka poprzez obserwacje otoczenia uczy się zachowań agresywnych i je powiela, wówczas mówimy o agresji naśladowczej. Ograniczenie swobody lub ograniczenie działań prowadzić może do tzw. agresji emocjonalnej, frustracyjnej, która będzie kierowana bezpośrednio na źródło frustracji lub zostanie przemieszczona. Spotykamy również agresje mającą na celu jedynie wykonanie aktu agresywnego, np. niszczenie; w psychologii traktuje się ją jako agresję spontaniczną. Pewne zachowania agresywne mogą być uwarunkowane tzw. syndromem „nuda-de-presja”. Bójki czy zachowania niszczycielskie pojawiają się jako wyraz odczuwalnej pustki wewnętrznej i „martwoty”. Jest to próba ucieczki od przykrych stanów emocjonalnych.
Najbardziej powszechny podział agresji ze względu na formy, w jakich
jest przejawiana, to podział na agresje słowną i agresje fizyczną.
Agresje fizyczną określa jako „jako atak na inna osobę, w którym atakujący
posługuje się określonymi częściami ciała lub narzędziami, zadając ból lub
wyrządzając szkody osobie będącej przedmiotem agresji'. Z kolei w agresji
słownej agresor, posługując się bodźcami werbalnymi szkodliwymi dla osoby
atakowanej, wywołuje u niej strach, poczucie krzywdy czy też odrzucenie
uczuciowe.
Dokonując przeglądu literatury odnajdujemy czynną i bierną formę
agresji. W przypadku agresji czynnej podejmowane są działania na szkodę
podmiotu agresji. W agresji biernej agresor natomiast, powstrzymując się od
określonych działań, powoduje niekorzystne konsekwencje dla osoby
atakowanej.
Analiza zachowań agresywnych, przeprowadzona na podstawie
obserwacji zachowań dzieci, pozwoliła także na wyodrębnienie agresji
bezpośredniej i pośredniej (na podstawie badań nad agresją chłopców w wieku
szkolnym). W pierwszym przypadku chodzi o bezpośrednie ataki na osoby lub
przedmioty będące źródłem frustracji, jak bicie, przewracanie, podstawianie
nogi, przezywanie, wyśmiewanie. W formie pośredniej zmierza do wyrządzenia
szkody w sposób okrężny - tak że ofiara często nie wie kto jest
agresorem. Może to być donosicielstwo, skarżenie, poniżanie kogoś „za jego
plecami”.
Powyższe zestawienie form agresji unaocznia, jak wiele z nich możemy
zabserwować w naszym otoczeniu. Wśród dzieci będą one przyjmować mniej
lub bardziej wyrazistą postać, jednak istota tkwi w samej powszechności
zachowań o charakterze agresywnym.
W okresie wczesnoszkolnym dziecko zaczyna wchodzić w coraz
szersze relacje społeczne. Jak dotąd otoczone najbliższymi osobami,
wspomagane było w zdobywaniu doświadczeń. Wejście w szkolną społeczność
stawia przed dzieckiem całkiem nowe zadania. Dotychczasowa aktywność miała
charakter spontaniczny; teraz wymagana jest większa kontrola swojego
zachowania i odpowiedzialność za swoje czyny. Miejsce zabawy zajmuje nauka
i praca. Na tym etapie dziecko jest szczególnie otwarte na nowe informacje, ale
nie potrafi jeszcze dokonać krytycznej ich selekcji. Ponadto kilkulatek wkracza
w życie zbiorowe klasy i pełni w nim określoną role. Bardziej interesuje się
obserwowanymi w otoczeniu zjawiskami natomiast nie interesuje go głębszy
sens tych zdarzeń. Dziecko w młodym wieku szkolnym przeżywa to co
aktualnie teraźniejsze, a nie wyobrażenia dotyczące przeszłości lub przyszłości.
Tak skłonność sprzyja ekspansji aktywności. Dziecko bez reszty angażuje się w
to co robi, lecz nie dokonuje oceny konsekwencji własnych czynów. Dotyczy to
tak typowych dla tego okresu zachowań agresywnych. Uczestnicząc w życiu
grupy dziecko ma okazje do sprawdzenia swojej wzrastającej siły i do uzyskania
przewagi.
Wchodząc w życie społeczne szkoły wiele nowych dla siebie sytuacji
zadań. Nowych a więc trudnych. Bezpośrednią reakcją na trudności jest często
reakcja agresywna.
Repertuar zachowań agresywnych u dzieci jest bardzo bogaty.
Niejednokrotnie można zaobserwować bójki u chłopców czy też kłótnie wśród
dziewczynek. W klasach początkowych agresja przybiera rozmaite formy.
Wśród nich bardzo typowe są zachowania skierowane przeciwko innej osobie.
Najczęstsza w tej grupie reakcji jest napastliwość fizyczna, wdawanie się w
bójki z innymi dziećmi. Inną bardzo typową formą jest napastliwość słowna,
polegająca na kłótniach, wymyślaniu przezwisk, wyśmiewaniu. Treścią takich
zachowań są też groźby i przekleństwa.
Najczęstszą formą zachowań agresywnych okazuję się jednak
napastliwość fizyczna. Drugą pod względem liczby zachowań jest napastliwość
słowna. Łączna liczba takich zachowań, wraz z innymi przejawami agresji (ale
nie mieszczącymi się w dwóch dominujących kategoriach) przekracza liczbę
badanych dzieci. Wynika to z faktu, iż w tej grupie są dzieci przejawiające
zarówno fizyczne jak i słowne formy agresji.
Wśród zachowań o charakterze agresji fizycznej najbardziej typowe są
bójki. Z rozmów przeprowadzonych z dziećmi wynika, że taka forma jest
skutkiem prowokacji ze strony innych dzieci. Na ataki w postaci zaczepek
słownych, przezwisk wyśmiewania czy na przykład podstawiania nóg
kilkuletnie dziecko odpowiada w ten sam sposób. Nie kontroluje w pełni swoich
reakcji, a narastająca złość znajduje ujście właśnie w bójkach.
Co więcej uzyskanie nagrody czyli przewagi doprowadzi do powielania tego
sposobu zachowań. W podobnych okolicznościach kiedy dziecko spotyka się z
atakiem ze strony rówieśnika, zastosuję tę samą metodę.
Przy agresji fizycznej objawiającej się biciem charakterystyczne są
również takie zachowania jak: przewracanie, popychanie czy kopanie. Znacznie
częściej występują one u chłopców.
Chłopcy cechują się wyższym poziomem agresji. Również dla chłopców
bardziej charakterystyczne są takie formy napastliwości fizycznej, jak
przewracanie czy kopanie.
Oto przykładowe wypowiedzi dzieci:
Biję się z bratem bo jak mu coś mówię to się ze mnie śmieje i to mnie denerwuje - ośmioletni chłopiec
Jak jeździłem na rowerze to się pobiliśmy bo mnie popchną i miałem zdarte kolano - 9-letni chłopiec
Jak ktoś mnie wywróci to mnie złości i go biję - 7-letni chłopiec
Z bratem pobije się bo chce oglądać telewizje i ja - 8-letni chłopiec
Widoczne jest iż chłopięca agresja bywa reakcją na atak innych dzieci jest odpowiedzią na agresję.
Wyniki takie mogą znaleźć wytłumaczenie w tym że chłopięca agresja znajduje większe przyzwolenie społeczne. Chłopcy, w mniejszym stopniu odczuwają opory przed agresją. Przyczyn możemy upatrywać między innymi w zachowaniach społecznych gdyż „zachowanie agresywne jest uznawanym składnikiem tradycyjnego zachowania męskiego”. U dziewcząt tego rodzaju są znacznie częściej karane a przez to hamowane. Co więcej właściwością dziewczynek jest ich większa wrażliwość i empatia, co wpływa na ich kontakty z rówieśnikami.
Przyzwalająca postawa dorosłych na agresję chłopców nie tylko nie zmniejsza częstotliwości takich zachowań, ale przyczynia się do ich wzrostu Niejednokrotnie też można się spotkać z opinią że „idealny chłopiec musi się bronić gdy jest atakowany”. Niewinna zabawa bardzo szybko może się przerodzić się w otwarty konflikt, kończący się zazwyczaj użyciem sił fizycznych. Jeżeli dziecko przejawia agresję w obecności osoby dorosłej, która reprezentuje bierną postawę, oznacza to dla dziecka przyzwolenie na taką aktywność. Brak reakcji może także utrwalić zachowania agresywne.
Na rozwój tego rodzaju zachowań duży wpływ ma identyfikacja z określonym wzorem postępowania. Ponieważ chłopcy zazwyczaj utożsamiają się z ojcami, właśnie ich sposoby postępowania będą powielane. Agresja jest ponadto wpisana w role społeczne odgrywane przez mężczyzn, dlatego właśnie przez nich będzie częściej przejawiana.
Istotna jest też wyzwalająca wartość agresji. Rozładowanie napięcia, na przykład poprzez pobicie rówieśnika czy młodszego kolegi, może przynieść ulgę. Dziecko przekona się, że takie zachowania uspokajają, co przyczyni się do powtarzania ich w każdej frustrującej sytuacji. Typowy m zjawiskiem, obok agresji fizycznej, jest agresja słowna. Już z samych definicji wynika, że repertuar bodźców werbalnych jest bogaty i może prowadzić do przykrych i szkodliwych konsekwencji dla osoby atakowanej. Agresja słowna przejawia się w formie obraźliwego przezywania, obrażania, wyśmiewania, przeklinania, grożenia, straszenia. Większość tych zachowań obserwowanych jest w typowych kłótniach dziecięcych. Są one najbardziej powszechną formą agresji słownej u dzieci w młodszym wieku szkolnym.
Same dzieci przyznają się do takich zachowań w następujący sposób;
Mój młodszy brat denerwuje mnie bo mnie nie słucha wtedy na niego krzyczę - 9-letnia dziewczynka
Jak mi się coś nie udaję to się złości przezywam brata - 7-letni chłopiec
Złoszczę się gdy brat pożycza coś bez pozwolenia i wtedy się kłócimy, nie odzywamy się - 8-letnia dziewczynka
Kłócimy się bo ktoś podpowiada że ktoś gdzieś jest, jak bawimy się w chowanego. Padają przykre słowa - 9-letnia dziewzynka.
Agresja słowna, nader często obserwowana wśród dzieci, miewa różne przyczyny. Kiedy dziecko napotyka trudności, narasta w nim poczucie frustracji na skutek niemożliwości poradzenia sobie z problemem. W takiej sytuacji może czuć się gorsze od rówieśników i obawia się odrzucenia. Ponieważ jest bardzo wrażliwe na jakąkolwiek krytykę otoczenia, wszystkie uwagi pod jego adresem będą rodziły w nim gniew. Narastającą złość prawdopodobnie spróbuje wyładować za pomocą krzyku czy przykrych dla otoczenia określeniach.
Agresja słowna w postaci przezwisk, groźby czy przekleństw może być odpowiedzią na ataki kolegów. Chcąc się bronić, dziecko zareaguje na agresję takim samym zachowaniem. Oto typowe wypowiedzi dzieci: On się przezywa, to ja też. Jak ktoś się ze mnie śmieje, to go przezywam.
Niektóre dzieci, gdy nie mogą poradzić sobie z atakami w formie złośliwości, zwracają się do osoby dorosłej.
Z wypowiedzi dzieci wynika tez, że czasem uciekają się do kłamstwa.
Dzieci kłamią w obawie przed karą i przynajmniej chwilowo zapewniają sobie poczucie bezpieczeństwa. Wiadomo już, że zachowania agresywne mogą być wywoływane zachowaniami lub wypowiedziami innych osób. Niektóre dzieci na ataki skierowane w ich stronę zareagują ucieczką, inne jednak- kontratakiem,
Zarówno słownym jak i fizycznym. Jeżeli bowiem, osoba jest przedmiotem ataku, to można przypuszczać, że doznaje na tym tle frustracji, która pobudza ją do agresji.
W obliczu trudnej dla dziecka sytuacji mogą pojawić się dwie skrajne formy reakcji: rezygnacja lub podejmowanie prób dotąd, aż cel zostanie osiągnięty. Przeszkodę we własnej aktywności dziecko może pokonywać również w inny sposób, a mianowicie zwracając się o pomoc. Wyjściem z sytuacji może być zmiana kierunku działania. Najczęstszą jednak reakcją na czynniki uniemożliwiające realizację zadania jest odczuwanie niezadowolenia, narastająca złość, co w jeszcze większym stopniu utrudnia działanie. Powstała frustracja w dużej mierze doprowadza do różnych form zachowań agresywnych.
Większość dzieci w sytuacjach subiektywnie trudnych reaguje ekstrapunitywnie. Kiedy realizacja zadania czy zaspokojenie potrzeby przekracza możliwości dziecka, narasta w nim gniew, niezadowolenie, a niekiedy smutek. Dzieci nie kryją, że takie emocje skłaniają do reakcji agresywnych kierowanych na zewnątrz.
Innym sposobem reagowania na czynniki zakłócające działanie jest rezygnacja; trudności te są przez część dzieci pokonywane poprzez zmianę aktywności, a więc wybór nowego celu. Rezygnują one wprawdzie z pierwotnego zamiaru, ale negatywne emocje powstałe w wyniku niepowodzenia zostają wygaszone dzięki podjęciu nowych czynności.
Kilkoro dzieci zamyka się w swoich pokojach; pragną one chwili dla siebie; chcą się uspokoić. Mówią: Zamykam się w pokoju i czekam, aż mi przejdzie...
Niektóre dzieci, zwłaszcza młodsze, nie mogąc pokonać trudności, zwracają się o pomoc do rodziców, nauczyciela czy rodzeństwa. Jednak wraz ze wzrostem umiejętności dziecko odczuwa coraz większą potrzebę osiągnięć. Szkoła i środowisko rodzinne stawiają przed nim nowe wymagania, którym musi sprostać. Jeżeli odnosi sukcesy, wzrasta samoocena. Jeżeli wysoko ocenia swoje możliwości, będzie wytrwale dążyło do celu.
U dziecka w młodszym wieku szkolnym jedną z dominujących potrzeb jest potrzeba aktywności. Chce poznawać otoczenie i dąży do skutecznego w nim działania. Sukcesy odnoszone przy realizacji celów, jakie dziecko samo sobie wyznacza, lub jakie narzuca mu otoczenie, są źródłem satysfakcji. Wpływa to na motywację dziecka, które będzie odtąd chętni podejmowało kolejne zadania. Dodatkowym elementem, tak widocznym w kontaktach kilkulatków, jest współzawodnictwo. Dążenie dziecka do bycia najlepszym wpływa na wzrost jego ambicji; staje się ono bardziej pracowite i chce osiągnąć złożone, trudniejsze cele. Ograniczone możliwości dziecka, czasem uniemożliwiające rozwiązanie problemu, mogą powodować różne reakcje, których dziecko 7-czy 8-letnie może jeszcze nie rozumieć. Sytuacje trudne niosą wiele sygnałów, które odbierane przez jednostkę wywołują ujemne emocje. Bardzo wiele badań wskazuje, że pod wpływem trudności dochodzi do zmian w zachowaniu człowieka. Z jednej strony zmiany te mogą podnieść aktywność jednostki, co w efekcie doprowadzi do likwidacji przeszkody i osiągnięcia celu. Z drugiej strony, pod wpływem trudności dochodzi do zmian destruktywnych w zachowaniu. Powodują one reakcje nie adekwatne do sytuacji; dezorganizują aktywność, przez co zmniejsza się prawdopodobieństwo osiągnięcia zamierzonego wyniku.
Każdy czynnik utrudniający realizację dążenia wywołuje negatywne emocje, powoduje złość, gniew, irytację. Uczucia takie prowadzić mogą do reakcji ekspresyjnych, wyładowczych i mają na celu i mają na celu wyrażenie wewnętrznego stanu. Reakcje takie, zwłaszcza u dzieci, będą niekontrolowane. Typową formą reagowania w takich okolicznościach będzie agresja, kierowana na podmiot hamujący działanie.
Literatura:
Frączek,Agresja u dzieci i młodzieży,Kielce 1996,Wydawnictwa Pedagogiczne ZNP.
Kobusińska,Co powinniśmy wiedzieć o agresji, [w] „Remedium” 1994 nr 4.
M. Tyszkowa,Aktywność i działalność dzieci i młodzieży, Warszawa 1977, WSiP.
J. Ranschburg, Lęk, gniew, agresja, Warszawa 1993, WSiP.
I. Roszkiewicz, Młodszy wiek szkolny, Warszawa 1993, WSiP.
Z. Skorny, Mechanizmy regulacyjne ludzkiego zachowania, Warszawa 1989, PWN.
mgr Wiesław Stański
7
7