2. Przestŕpstwo - konspekt

PRZESTĘPSTWO KOŚCIELNE W OGÓLNOŚCI

l. Definicja przestępstwa kościelnego

Definicja przestępstwa może być formułowana z punktu widzenia:

- materialnego i

- formalnego.

Definicja materialna czynu przestępnego akcentuje jego szkodliwość dla życia społecznego. Elementem materialnym przestępstwa kościelnego jest przeszkoda, jaką stwarza ono wiernym w ich dążeniu do wspólnego dobra duchowego nadprzyrodzonego, czyli do zbawienia.

Definicja konstruowana z punktu widzenia formalnego akcentuje fakt, iż przestępstwem jest naruszenie normy prawnej opatrzonej sankcją karną.

KPK z 1983 r. w kan. 1321 § 1 zaakcentowany został element formalny przestępstwa:

„Nie można nikogo karać, jeśli popełnione przez niego zewnętrzne naruszenie ustawy lub nakazu nie jest ciężko poczytalne na skutek winy umyślnej albo nieumyślnej”.

Pełniejsze określenie przestępstwa kościelnego prawodawca kodeksowy pozostawia nauce prawa. Określenie to powinno obejmować wszystkie istotne elementy przestępstwa. Zatem mając na uwadze kan. 1321 i naukę prawa można podać następującą definicję: „Przestępstwo jest zewnętrznym naruszeniem ustawy lub nakazu poważnie poczytalnym na skutek winy umyślnej lub nieumyślnej.”

Trzeba przeanalizować trzy kwestie, żeby stwierdzić czy w danym wypadku zostało popełnione przestępstwo:

- czy powstała szkoda publiczna na skutek zewnętrznego naruszenia porządku publicznego bronionego przez prawo;

- czy zostało dokonane z winy umyślnej;

- czy chodzi o naruszenie normy lub nakazu opatrzonego sankcją karną.

2. Elementy przestępstwa

2.1. Elementy obiektywne

- element materialny

- element formalny

Element obiektywny materialny to szkodliwość czynu dla wspólnoty kościelnej. Każde przestępstwo kościelne jest grzechem ciężkim, powoduje więc nieporządek duchowy delikwenta, osłabia jego więź ze wspólnotą kościelną. Nie każdy jednak grzech ciężki jest przestępstwem, ale tylko taki, który zostaje ujawniony na zewnątrz, a tym samym przynosi szkodę całej wspólnocie, a zwłaszcza gdy powoduje zgorszenie.

Element obiektywny formalny to zewnętrzne naruszenie normy prawnej lub nakazu obwarowanego sankcją karną. Element ten składa się z dwóch momentów:

Po pierwsze zewnętrzne naruszenie normy prawnej lub nakazu pochodzącego od przełożonego kościelnego posiadającego jurysdykcję w zakresie zewnętrznym.

Naruszenie to jest „zewnętrzne”, gdy zostaje ujawnione w zachowaniu się lub słowach sprawcy, chociażby nie zostało rozgłoszone, np. poglądy sprzeczne z dogmatem wiary stają się przestępstwem kościelnym, gdy zostaną wypowiedziane lub utrwalone na piśmie, chociażby nie zostały opublikowane.

Po drugie naruszenie normy prawnej lub nakazu opatrzonego sankcją kanoniczną. Współczesne kodeksy karne powszechnie respektują zasadę legalizmu, według której tylko ten czyn jest przestępstwem, który był zabroniony przez normę prawną opatrzoną sankcją ustanowioną przed jego popełnieniem. Ta zasada została zachowana w KPK w kan. 1399, a nawet jeszcze rozszerzona.

KPK, kan. 1399: „Poza wypadkami przewidzianymi w tej lub w innych ustawach, zewnętrzne naruszenie prawa Bożego lub kanonicznego, tylko wtedy może być ukarane sprawiedliwa karą, gdy domaga się tego szczególna ciężkość przekroczenia i przynagla konieczność zapobieżenia zgorszeniom lub ich naprawienia”.

Zgodnie z tą zasadą, przełożony kościelny może wymierzyć słuszną sankcję za naruszenie prawa Bożego lub kanonicznego w tych wypadkach, w których domaga się tego specjalna ciężkość naruszenia prawa lub nagli konieczność zapobieżenia lub naprawienia zgorszenia. Na podstawie tych nadzwyczajnych uprawnień nie można jednak wymierzyć kary dymisji ze stanu duchownego.

KPK, kan.1317: „Kary należy o tyle ustanawiać, o ile są rzeczywiście konieczne do lepszego zachowania dyscypliny kościelnej. Kara zaś wydalenia ze stanu duchownego nie może być ustanowiona ustawą partykularną”.

2.2. Element subiektywny

Elementem subiektywnym przestępstwa jest poczytalność przestępcy.

Poczytywać komuś coś znaczy uznawać go za sprawcę danej rzeczy. Poczytanie jest więc sądem praktycznym, za pomocą którego jakieś konkretne działanie przypisuje się określonemu podmiotowi jako jego sprawcy. Jest to, inaczej mówiąc, uznanie związku przyczynowego między konkretnym działaniem a daną osobą ludzką.

Poczytalność należy odróżnić od odpowiedzialności. Odpowiedzialność jest pojęciem szerszym aniżeli poczytalność. Odpowiedzialność karna obejmuje relację, jaka zachodzi między sprawcą czynu zasługującego na karę a władzą społeczną. Jest to konieczność poniesienia konsekwencji wobec kompetentnej władzy za czyn społecznie szkodliwy.

Odpowiedzialność karna w Kościele następuje względem określonych organów władzy kościelnej i z natury rzeczy suponuje zaistnienie poczytalności fizycznej, psychicznej, moralnej i prawnej.

Źródłem poczytalności karnej jest wina po stronie sprawcy działania przestępczego.

KPK wyróżnia dwa rodzaje winy:

- wina umyślna

- wina nieumyślna.

KPK, kan. 1321 § 1: „Nie można nikogo karać, jeśli popełnione przez niego zewnętrzne naruszenie ustawy lub nakazu nie jest ciężko poczytalne na skutek winy umyślnej albo nieumyślnej”.

Pierwsze źródło poczytalności karnej - wina umyślna

Pojęcie winy umyślnej

Według kan. 1321 § 2 nowego KPK wina umyślna polega na umyślnym naruszeniu prawa lub nakazu. Istotnym elementem winy umyślnej jest intencja, czyli zamiar pogwałcenia prawa.

KPK, kan. 1321 § 2: „Kara ustanowiona ustawą lub nakazem wiąże tego, kto rozmyślnie przekroczył ustawę lub nakaz; kto zaś uczynił to wskutek zaniedbania należytej staranności, nie jest karany, chyba że ustawa lub nakaz inaczej zastrzega”.

Dwa elementy są konieczne do zaistnienia zamiaru pogwałcenia prawa:

ze strony umysłu jest nim uprzednio poznanie normy prawnej, przeciwko której skierowane jest działanie czy też zaniechanie działania sprawcy;

ze strony woli wymagana jest wolność w wyborze środków działania i wolność w działaniu.

Niezbędnym warunkiem wolnego działania musi być świadomość, że samo działanie lub skutki z niego wynikające są zabronione przez prawo. Istotnym momentem winy umyślnej jest jednak pozytywny akt woli, czyli swobodnie podjęty zamiar dokonania czynu sprzecznego z prawem, niezależnie od innych motywów, np. korzyści, przyjemności. Nie znaczy to, że sprawca czynu musi myśleć i posługiwać się językiem ustawy w podejmowaniu decyzji co do działania. Wystarczy, że w jego świadomości zarysowane jest wyobrażenie o czynie, które można podciągnąć pod określenia użyte w naruszonej przez niego normie prawnej. Nie jest konieczna wiedza o sankcji karnej, ale wystarczy świadomość, iż czyn planowany (lub przynajmniej jego skutki) jest zabroniony przez prawo.

Ze względu na to, jaki jest związek między skutkiem szkodliwym czynu przestępczego a celem zamierzonym przez delikwenta, wyróżnia się:

* zamiar bezpośredni

* zamiar pośredni

* zamiar ewentualny.

Zamiar bezpośredni występuje wówczas, gdy sprawca pozytywnym aktem woli zmierza do popełnienia przestępstwa. Ten właśnie zamiar ma na uwadze prawodawca kodeksowy wskazując w kan.1321 § l, iż popełnia przestępstwo ten, kto rozmyślnie przekroczył prawo lub nakaz.

Zamiar pośredni był znany w dawnym prawie kanonicznym. Zamiar taki ma miejsce wtedy, gdy z popełnienia zabronionego czynu wynika kilka skutków, a sprawca przestępstwa podjął zamiar dokonania go dla osiągnięcia jednego z nich; odpowiedzialność ponosi jednak również za inne złe skutki, które z dokonanego czynu mogły wyniknąć. Tego rodzaju zamiar pośredni nie jest objęty w określeniu winy umyślnej podanym w kan. 1321 § 2.

Zamiar ewentualny znany jest w prawie karnym świeckim; ma miejsce wtedy, gdy ktoś podejmuje działanie zabronione przez prawo, jakkolwiek nie jest pewien, czy jest ono zabronione, ale w świadomości swej godzi się na dokonanie tego działania, chociaż byłoby zabronione. W prawie kanonicznym zamiar ewentualny objęty jest przez pojęcie winy nieumyślnej. Na przykład, gdy ktoś zawiera małżeństwo z osobą, której pierwsze małżeństwo jeszcze trwa, chociaż nie wie tego na pewno, ale na tę ewentualność się zgadza, ten z punktu widzenia prawa świeckiego popełnia przestępstwo bigamii z winy umyślnej. Natomiast z punktu widzenia prawa kanonicznego ma w tym wypadku miejsce wina nieumyślna z powodu ciężko zawinionego błędu.

Drugie źródło poczytalności karnej - wina nieumyślna

Prawodawca zobowiązuje członków społeczności do zachowania norm prawnych. W tym celu zobowiązuje ich również do zachowania należytej staranności tak ze strony poznawczej, jak i wolitywnej. Niezachowanie tej staranności może być źródłem poczytalności karnej.

Źródłem tego rodzaju winy może być:

a. ciężko zawiniona ignorancja lub błąd

b. ciężko zawinione zaniedbanie w zapobieżeniu szkodliwym skutkom, wynikającym z podjętego działania

Ignorancja może dotyczyć obowiązującego prawa lub faktu:

ignorancja prawa jest to brak wiedzy dotyczącej istnienia, natury lub właściwego znaczenia normy prawnej. Z ignorancją utożsamiany bywa błąd, czyli fałszywa wiedza co do prawa.

ignorancja dotycząca faktu to brak wiedzy lub wiedza fałszywa (błąd) co do tego, iż dany fakt jest desygnatem naruszonej normy prawnej.

Źródłem winy nieumyślnej może być tylko ignorancja ciężko zawiniona.

Drugim źródłem winy nieumyślnej jest ciężko zawiniony brak należytej staranności w przeciwdziałaniu możliwości powstania skutku sprzecznego z prawem.

Zjawisko to ma miejsce wtedy, gdy działający przewidział możliwość powstania skutku sprzecznego z prawem i mógł przeszkodzić jego zaistnieniu przy zachowaniu należytej staranności w działaniu. Jednakże z powodu np. lekkomyślności czy lenistwa nie przeszkodził jego powstaniu przez zaniedbanie podjęcia środków, które podjąć był zobowiązany. Przy określaniu wymaganego stopnia staranności, którą ktoś powinien zachować, stosuje się kryteria względne, tzn. bierze się pod uwagę obowiązek ciążący na działającym, całokształt okoliczności oraz możliwość spełnienia tego obowiązku w konkretnych warunkach. Łatwiej jest rozpoznać zaniedbanie staranności, do jakiej działający był zobowiązany z racji spełnianego urzędu, np. z racji sprawowanego urzędu proboszcza, z racji przynależności do pewnej grupy osób. Do tych osób stosuje się wymagania specjalne. Stąd też większej staranności wymaga się od sędziego kościelnego lub proboszcza albo od przełożonych w Kościele.

Karalność przestępstw umyślnych i nieumyślnych

W kan. 1321 § 2 nowego KPK prawodawca stawia wyraźnie trzy zasady w tej kwestii:

Zasada ogólna: nie można nikogo karać, jeżeli popełnione przez daną osobę przestępstwo nie jest ciężko poczytalne z winy umyślnej lub nieumyślnej. Odrzucona jest więc definitywnie karalność za czyny niezawinione. Przy tym wina po stronie delikwenta, jeżeli ma być podstawą do wymierzenia mu kary, nie może być tylko lekka, ale musi być ciężka. Kiedy będzie ciężka?

Odpowiedzialności karnej podlega w Kościele ten, kto z winy umyślnej lub nieumyślnej dokonał zewnętrznego naruszenia normy prawnej lub nakazu.

Sprawca nie podlega odpowiedzialności karnej za działania popełnione z winy nieumyślnej, chyba że ustawa lub nakaz wyraźnie inaczej zastrzega.

Znaczy to, iż naruszenie normy prawnej popełnione z winy nieumyślnej podlega karze tylko w tych wypadkach, w których wyraźnie zostało zastrzeżone w ustawie lub nakazie karnym.

Na przykład:

KPK, kan. 1389 § 2: „Kto zaś wskutek zawinionego zaniedbania podejmuje lub pomija bezprawnie z czyjąś szkodą akt władzy kościelnej, posługi albo zadania, powinien być sprawiedliwie ukarany”.

KPK, kan. 1326 § 1: „Sędzia może ukarać surowiej niż przewiduje to ustawa lub nakaz:

3. przestępcę, który w wypadku kary ustanowionej za przestępstwo zawinione nieumyślnie, przewidział skutek, a jednak nie podjął takich środków ostrożności dla jego uniknięcia, które by podjął każdy sumienny człowiek”.

Czy czyn popełniony z winy nieumyślnej jest przestępstwem?

Czyn zewnętrzny, bezprawny, społecznie szkodliwy i zawiniony w formie winy nieumyślnej jest kwalifikowany jako przestępstwo, chociaż sprawca nie podlega karze, kiedy ustawodawca wyraźnie nie przewiduje jego karalności. W KPK prawodawca przestępstwa nieumyślne uznaje więc za przestępstwa, lecz z reguły nie chce ich karać. Świadczy to o łagodności i łaskawości ustawodawcy kościelnego.

Z drugiej jednak strony komentatorzy twierdzą, że norma kan. 1321 § 2 (Kara ustanowiona ustawą lub nakazem wiąże tego, kto rozmyślnie przekroczył ustawę lub nakaz; kto zaś uczynił to wskutek zaniedbania należytej staranności, nie jest karany, chyba że ustawa lub nakaz inaczej zastrzega.) nie jest zbyt zachęcająca do przestrzegania norm staranności w dziedzinie prawa karnego, gdyż działanie lub zaniechanie wynikające z ciężko zawinionego niedbalstwa, braku ostrożności lub z lekkomyślności i tak z zasady nie będzie karane, pomimo tego, że przestępstwo faktycznie zostało popełnione.

3. Domniemanie poczytalności

Prawo kanoniczne zachowuje tę zasadę i tym różni się od ustawodawstwa świeckiego. Współczesne państwowe kodeksy karne przyjmują bowiem domniemanie przeciwne, według którego nikogo nie należy uważać za winnego popełnienia przestępstwa, dopóki nie zostanie mu udowodniona wina w postępowaniu procesowym.

Dlatego też w nowym KPK zrezygnowano z domniemania winy umyślnej, które miało miejsce w KPK/1917. W miejsce domniemania winy umyślnej prawodawca wprowadził domniemanie poczytalności.

KPK, kan. 1321 § 3: „Gdy nastąpiło zewnętrzne przekroczenie, domniemywa się poczytalność, chyba że co innego by się okazało“.

Zasadniczy problem, jaki wyłania się z przepisu kan. 1321 § 3, dotyczy treści domniemania.

Niektórzy kanoniści - wychodząc z założenia, że źródłem poczytalności jest wina umyślna lub wina nieumyślna - są zdania, że zakres domniemania w obecnym Kodeksie został poszerzony w stosunku do poprzedniego Kodeksu o winę nieumyślną. Innymi słowy, domniemanie poczytalności obejmuje obydwa rodzaje winy: umyślną i nieumyślną, tzn. w porównaniu z KPK/1917 obowiązujące prawo poszerza zakres domniemania i stanowi wyraz zaostrzenia dyscypliny karnej.

Inni kanoniści: Domniemanie w kan. 1321 § 3 oparte jest na przesłance, że człowiek jest odpowiedzialny za swoje czyny, ponieważ podejmuje je dobrowolnie. Innymi słowy, domniemanie poczytalności prawodawca oparł na obserwacji życia, z której wynika, że w normalnych warunkach człowiek rozumny postępuje w sposób świadomy i wolny. Domniemanie poczytalności nie przesądza ani o winie umyślnej, ani też nie wskazuje na winę nieumyślną. Zatem prawodawca w KPK/1983 zrezygnował z ustawowego domniemania o określonym rodzaju winy w przypadku, gdy nastąpiło zewnętrzne naruszenie ustawy lub nakazu karnego.

W KPK/1917 istniało domniemanie prawne, że naruszający ustawę karną działa z winą umyślną dopóki brak winy nie został udowodniony. Obowiązujący KPK/1983 przyjął natomiast zasadę, że domniemanie poczytalności ustępuje nie tylko przed dowodem przeciwnym, ale również wtedy, gdy okaże się coś innego.

Domniemanie poczytalności w KPK/1983 ustępuje po prostu, gdy oskarżony wskaże na podstawy podważające pewność domniemania co do poczytalności czynu przestępnego. Domniemanie poczytalności czynu przestępnego jest niewystarczające dla sędziego kościelnego, aby mógł on wydać wyrok skazujący. Sędzia wydając wyrok musi mieć pewność moralną co do winy oskarżonego, jej rodzaju i stopnia. Natomiast samo domniemanie poczytalności nie daje mu w tej materii jednoznacznych rozstrzygnięć. Potwierdza to wyraźnie przepis kan. 1717 § 1, który wymaga, aby ordynariusz lub inny sędzia śledczy już w dochodzeniu wstępnym zbadał poczytalność osoby obwinionej o popełnienie przestępstwa. Ponadto biorąc pod uwagę fakt, że zasada domniemania poczytalności ustępuje, gdy zaistniałe okoliczności poddają w wątpliwość poczytalność czynu karalnego, należy stwierdzić, iż powyższa presumpcja jest wystarczająca do wszczęcia postępowania karnego, ale nie do wymierzenia kary. Prowadzi to do wniosku, że aczkolwiek presumpcja poczytalności daleka jest jeszcze od domniemania niewinności oskarżonego (dopóki winy mu się nie udowodni), to jednak odwraca dynamikę dowodzenia w sprawach karnych, jaką przyjmował KPK/1917.

A zatem nie należy się tym domniemaniem posługiwać, jeżeli z okoliczności okazało się „cokolwiek innego”, a więc wtedy, gdy zaistniała okoliczność zmniejszająca lub wykluczająca poczytalność. Znaczy to, że sędzia przed wymierzeniem kary ma obowiązek zbadać całokształt okoliczności popełnienia przestępstwa nie tylko od strony obiektywnej, ale też subiektywnej, a zwłaszcza zwrócić uwagę na to, czy nie ma okoliczności zmniejszającej lub wykluczającej winę umyślną lub też nieumyślną. Gdyby z okoliczności tych wynikało coś przeciwnego zastosowaniu domniemania poczytalności, nie powinien wymierzać kary. Na podstawie domniemania można dokonać wymiaru kary dopiero wtedy, gdy z okoliczności nie wynika zdanie przeciwne.

4. Podział przestępstw kościelnych

W KPK/1917 sam prawodawca podawał jasny i wyraźny podział przestępstw kościelnych. W KPK/1983 podział ten został pominięty. Nie znaczy to, że nie ma już różnych rodzajów przestępstw. Problematyka ich podziału została jednak pozostawiona nauce prawa.

1. Ze względu na rozgłoszenie przestępstwa kościelne dzieli się na:

- publiczne

- tajne

Podział ten jest specyficzny dla prawa kanonicznego. Nadal nie stracił on swej aktualności mimo zmiany warunków życia społeczeństw.

Przestępstwo jest publiczne, gdy fakt jego popełnienia został rozgłoszony w danym środowisku lub przynajmniej istnieje możliwość jego rozgłoszenia, a mianowicie, gdy zostało popełnione w takich okolicznościach, iż łatwo może, a nawet powinno być rozgłoszone.

Przestępstwo jest tajne, gdy nie jest publiczne. Przestępstwo jest tajne materialnie, jeśli sam czyn przestępczy nie jest znany, a formalnie - jeśli nie jest znana tylko jego poczytalność, np. ludzie wiedzą, że X zabił Y, ale mniemają, że zabił go we własnej obronie.

2. Ze względu na stopień pewności prawnej co do działania przestępczego dzieli się przestępstwa na:

- notoryczne

- nienotoryczne

Notorycznym jest przestępstwo wtedy, gdy jego popełnienie jest tak jawne, czyli pewne, iż żadną okolicznością nie da się ukryć ani usprawiedliwić.

Notoryczność przestępcza może być:

- prawna

- faktyczna

Notoryczność prawna może mieć miejsce wtedy, gdy nastąpiło wydanie wyroku przez kompetentny trybunał, który to wyrok przeszedł w stan rzeczy osądzonej. W dawnym prawie notoryczność faktyczną rodził fakt przyznania się delikwenta przed sądem. W nowym KPK jednak samo przyznanie się nie stanowi podstawy do wydania wyroku.

Przestępstwo jest notoryczne faktycznie, gdy jest publicznie znane, np. z dokumentów kościelnych, bez względu na to, czy zostało rozgłoszone czy w takich okolicznościach popełnione, iż żadną okolicznością nie da się ukryć ani usprawiedliwić tak strony obiektywnej, jak i subiektywnej czynu.

Nienotoryczne jest przestępstwo, jeśli nie ma pewności prawnej co do jego popełnienia.

3. Ze względu na autorytet władzy karzącej wyróżnia się:

- przestępstwo czysto kościelne, gdy przez dane działanie nastąpiło naruszenie tylko normy prawa kanonicznego;

- przestępstwo czysto świeckie, gdy przez dane działanie nastąpiło naruszenie normy karnej tylko prawa świeckiego;

- przestępstwo mieszane, czyli takie, które jednocześnie narusza prawo karne obowiązujące w Kościele i w danej społeczności państwowej.

4. Ze względu na zachowanie się człowieka naruszającego prawo wyróżnia się:

- przestępstwo popełnione przez wykonanie działania zabronionego, np. podanie komuś trucizny

- przestępstwo popełnione przez zaniechanie wykonania działania nakazanego, np. nie podanie choremu lekarstwa przez osobę sprawującą opiekę

Wyszukiwarka