Stanisław Burkot, Kontemplacja i pasja życia - Jarosław Iwaszkiewicz

[w:] Prozaicy dwudziestolecia międzywojennego. Sylwetki, red. B. Faron

Jarosław Iwaszkiewicz urodził się 20 lutego 1894 r. we wsi Kalnik koło Kijowa. Jego ojciec brał udział w powstaniu styczniowym, był nauczycielem w domu barona Karola Taubego, potem buchalterem w cukrowniach w Sitkowicach i w Kalniku. Matka (z domu Piątkowska) wychowywała się w rodzinie Karola Taubego jako krewna jego żony.

W 1902 r. po śmierci ojca Iwaszkiewicz przeniósł się z matką do Warszawy. W 1904 r. wrócili na Ukrainę, do Elizawetgradu (dziś Kirowograd), gdzie Iwaszkiewicz chodził do gimnazjum. W 1909 r. przeniósł się do gimnazjum w Kijowie, które ukończył w 1912.

W latach 1912-18 studiował prawo w Kijowie i uczęszczał do szkoły muzycznej oraz konserwatorium. Przyjaźnił się ze Stefanem Knabe, Mikołajem Niedźwiedzkim i Rosjaninem Jerzym Mikłucho-Makłajem, którego stryj był podróżnikiem i badaczem przyrody Nowej Gwinei. Ich portrety zamieszczał w swoich utworach. Przyjaźnił się też z Karolem Szymanowskim, z którym był spowinowacony przez rodzinę Taubego.

W 1915 r. w Kijowie Iwaszkiewicz ogłosił swój pierwszy wiersz Lilith w czasopiśmie „Pióro”. Nawiązał współpracę z teatrem Studio Stanisławy Wysockiej.

W Kijowie spotkał się z twórczością Oskara Wilde'a, Rimbauda, muzyką Bacha i Beethovena, z kulturą Wschodu - te elementy widać w jego późniejszej twórczości.

Wakacje 1909-20 spędzał często jako nauczyciel w dworach szlacheckich (pisze o tym w Książce moich wspomnień).

Jesienią 1918 r. przeniósł się do Warszawy, gdzie związał się z grupą Skamander i kawiarnią Pikador. Nawiązał współpracę ze „Zdrojem”, organem ekspresjonistów. Od 1920 do 1923 r. pracował w redakcji „Kuriera Polskiego”. W latach 1923-25 był sekretarzem marszałka sejmu Macieja Rataja. Przyjaźnił się z Tuwimem, Lechoniem, Wierzyńskim i Horzycą.

W 1925 r. odbył pierwszą wycieczkę do Paryża. Odtąd często podróżował. W latach 1927-32 pracował w wydziale prasowym Ministerstwa Spraw Zagranicznych, a w latach 1932-36 pełnił funkcję sekretarza poselstwa w Kopenhadze i w Brukseli.

W 1928 r. zamieszkał w Stawisku w Podkowie Leśnej pod Warszawą i tam spędził II wojnę światową, uczestnicząc w tajnej pracy kulturalnej.

Po wojnie pracował w redakcji „Życia Literackiego” (poznańskiego), w „Nowinach Literackich” i w „Twórczości” (od 1955 r.). Pełnił też funkcje społeczne: prezesa Związku Literatów Polskich, przewodniczącego Polskiego Komitetu Obrońców Pokoju, posła na Sejm. Otrzymał m.in. Order Sztandaru Pracy I klasy i Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.

Jarosław Iwaszkiewicz zmarł 2 maca 1980 r.

***

Z pisarzy debiutujących w XX-leciu tylko Stanisław Piętak, Jalu Kurek i Jarosław Iwaszkiewicz pozostali wierni poezji i prozie równocześnie. Wielu problemów zawartych w opowiadaniach i powieściach Iwaszkiewicza nie da się wyjaśnić bez odwołań do jego poezji. To poezja była czynnikiem pierwotnym, to ona oddziaływała na prozę.

W okresie debiutu pisarza powstało wiele prób prozy poetyckiej, uporządkowanej rytmicznie, np. Zenobia Palmura, Legendy i Demeter, Wieczór u Abdona, Ucieczka do Bagdadu.

Cechy prozy inspirowane poezją:

• szczególna rola obrazu

• osobisty punkt widzenia, dzięki któremu autor przekazuje swoje rozumienie świata - nie przez jego komentowanie, ale przez typ własnej wrażliwości na całość bodźców (jak w liryce bezpośredniej i pośredniej)

• proza związana jest z biografią autora, eksponuje pierwiastek osobisty przez posługiwanie się narracją w 1. osobie (~ formy gawędy)

• w utworach z narratorem bezosobowym obecność autorskiego „ja” przejawia się w samym doborze obrazów, w powracających motywach, w koncepcji losu człowieka, w sensie filozoficznym

• wiersz Odwiedziny miejsc ulubionych w młodości zawiera motyw heraklitowego panta rhei, które rodzi nieunikniony smutek - to naczelny motyw prozy autora, m.in. w Pannach z Wilka

• połączenie czynnika osobistego, lirycznego z epicką pasją poznawania i utrwalania świata

Proza Iwaszkiewicz poszukuje nowych rozwiązań odwiecznego dylematu literatury epickiej - konieczności fikcji i potrzeby autentyzmu. Iwaszkiewicz notuje nie tylko to, co przeżywał, ale i jak przeżywał. Osobisty ton prozy zbliża go do Prousta i Gide'a.

***

Rozwój twórczości powieściowej i nowelistycznej

Młodzieńcze utwory - silne związki z poezją. Wiele pokrewnych rozwiązań stylistycznych, powtarzanie motywów i tematów, np. w Ucieczce do Bagdadu (powstała na Ukrainie, drukowana w czasopiśmie „Naród” w 1920 r.), w Hilarym, synu buchaltera (1923).

• Hilary... wiąże świat przedstawiony z osobistym życiem pisarza w Warszawie, ale szczegóły uległy literackiej transformacji; autobiografizm widać w licznych dygresjach, które prezentują bezpośrednio przeżycia autora

• z Proustem i Gidem łączy go eksponowanie czynnika autobiograficznego i manifestacyjnie obwieszczana zasada „szczerości”

• Hilary... nawiązuje też do Słowackiego, którego kult przejęło pokolenie Iwaszkiewicza po Młodej Polsce

Tom opowiadań Legendy i Demeter:

• manifestacja tych samych postaw, jakie zapisały się w poezji: w Oktostychach, Kasydach i w Dionizjach

• ślady ekspresjonistycznych powiązań ze „Zdrojem” w sferze stylistycznej; kontrastują z próbami prozy nastrojowej, wyraźnie odstającej od tradycji modernizmu

Powieść Księżyc wschodzi (1925):

• czynnik autobiograficzny spełnia nowe funkcje

• powieść oparta jest na nurcie wspomnień, ukazuje środowisko przyjaciół z okresu kijowskiego

• celem jest analiza własnej osobowości w chwili jej kształtowania się, określenie dróg ideowych, jakimi kroczyło całe pokolenie

• powoli powstaje nowa stylistyka, wyzwolona od nadmiernej ilości ozdób, prosta, wierna zmysłom - węchowi, wzrokowi, dotykowi

• powieść zamyka pewien etap doświadczeń warsztatowych, ale jeszcze nie otwiera nowego

Powieść Zmowa mężczyzn (1930):

• kontynuuje zwrot ku zwykłości, codzienności

• bohater, Władek Sawicki, świadomie został pozbawiony wszelkich cech niezwykłości (dotąd postaci wywodziły się ze świata artystów, można było się domyślać ich bogatego życia wewnętrznego i wrażliwości na piękno)

• rozrasta się nie jak dotąd dociekliwość w głąb własnej osobowości czy motyw refleksji nad dojrzewaniem własnej psychiki, ale rejestracja różnych zjawisk życia, reguł losu ludzkiego

• umierająca Alinka formułuje sens filozoficzny powieści: „Po co ja żyłam? (...) co znaczy takie życie jak moje?”

• nieodłączną częścią ludzkiego życia jest niepokój, cierpienie i wielkie rozczarowanie

• powieść otwiera nowy etap doświadczeń w literaturze XX-lecia - rozgoryczenia i niepokoju, penetracji życia społecznego, która stała się źródłem literatury oskarżycielskiej i pesymistycznej (Kruczkowski, Wasilewska, Nałkowska, Uniłowski, Gombrowicz, Schulz)

• pytania postawione w powieści stały się przewodnimi motywami całej twórczości Iwaszkiewicza przed 1939 r.

W Pannach z Wilka pojawia się nowa reguła dla tego wielkiego niepokoju - przepływ czasu, przemijanie. Konsekwencją było zainteresowanie historią, m.in. w Czerwonych tarczach, w Bitwie na równinie Sedgemoor i Matce Joannie od Aniołów.

• poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o sens ludzkiego istnienia i działania

• dotąd powieść historyczna zmierzała do zapisywania i utrwalania kultury materialnej i duchowej przodków (Scott), ale ta prawda historyczna nie jest ostatecznym celem Iwaszkiewicza; historia jako suma czynów wielu jednostek miała wykazać jakąś prawidłowość ludzkiego działania, odpowiedzieć na dręczące pytania

• Henryk Sandomierski z Czerwonych tarcz posiada niepokój człowieka XX, a nie XII wieku - niewiarę w skuteczność ludzkiego działania, świadomość przemijania wszystkiego, co staje się źródłem metafizycznego lęku

• bezskuteczne są wysiłki Wiktora Rubena, by odnaleźć siebie sprzed 15 lat, bezskuteczne działanie Anny z Bitwy na równinie..., bezskuteczne poświęcenie ks. Suryna w Matce Joannie...

• postaci w utworach historycznych kreowane są według przeświadczenia, że ludzie wszystkich czasów mają ten sam los, a więc stawiają sobie te same pytania

• Iwaszkiewicz pranie nie archaizuje, czasem używa pojedynczych dawnych słów lub zmienia nieco szyk zdania

• utwory historyczne nie akcentują różnic między społeczeństwami, ale niezmienną tożsamośc losu ludzkiego

Ostatnia powieść przed II wojną światową to Pasje błędomierskie (1938):

• dociekliwość drobiazgowo odtwarzająca charakterystyczne rysy epoki + dążność demaskatorska, skłonność do satyry społecznej

• próba sformułowania pozytywnego programu - praca nauczycielska hrabianki Róży na głębokiej prowincji, chęć nawiązania kontaktu z ludem przez Ottona Krobowskiego (to tylko mity społeczne)

• autor odkrywa opozycje społeczne między światem mieszczańskim, arystokratycznym a światem ludzi prostych, wartości szuka w tym drugim (mity młodopolskie)

Opowiadania napisane przed wojną, ale wydane już po jej zakończeniu to: Gody jesienne (1918), Wieczór u Abdona (1922), Poziomka (1925), Nowa miłość (1925), Przy moście (1926).

Cechy opowiadań Iwaszkiewicza:

• wspólna poetyka - temat, samo zdarzenie, jądro układu fabularnego nie zostaje nigdy silniej wyeksponowane

• operowanie nastrojem, ale nie przez zmiany tonacji czy komplikowanie kompozycji (w Brzezinie od samego początku znamy zakończenie)

• determinujący wszystko motyw nadrzędny stanowi oś kompozycyjną utworu; zdarzenie czy ich ciąg składający się na fabułę nie stanowi wartości sam dal siebie, ale jest środkiem w opowiadaniu

• w Młynie nad Utratą zacisze wsi i jej codzienna egzystencja podporządkowana została wielkiemu, metafizycznemu niepokojowi ludzi, którzy szukają sensu swej egzystencji w dyskusji o poezji i sztuce, w dociekania religijnych lub w miłości

• bardzo ważne jest zakończenie, którego rolę podkreśla autor przez zagęszczenie obrazów do tego stopnia, że świat rzeczy i przedmiotów, ludzkie gesty czy słowa stają się symbolami (np. w Młynie nad Utratą, Zmowie mężczyzn, Brzezinie) lub przez powtórzenie jakiegoś ogniwa fabularnego, motywu czy obrazu w finale (np. w Róży, Zygfrydzie czy Przy moście), często przez śmierć głównego bohatera (np. w Róży, Zygfrydzie, Brzezinie, Nauczycielu, Młynie nad Utratą czy Słońcu w kuchni)

• zakończenie nie jest wynikiem wcześniejszego ciągu fabuły, nie ma motywacji logicznej, jaka jest np. u Prusa; o jego nadejściu decyduje przypadek, katastroficzne fatum

II wojna światowa i czasy tuż po niej wprowadzają nową tematykę, nowe doświadczenia społeczne i polityczne. Dwa opowiadania opublikowano tuż po wojnie - Stara cegielnia (powst. 1943) i Młyn nad Lutynią:

• ludzie wysiłki nie mają praktycznego znaczenia, ale liczą się w sferze moralnej (jak w Bitwie na równinie Sedgemoor i Matce Joannie...), co nadaje życiu pewien wyższy sens humanistyczny

• zmiana typu bohatera - wartości humanistyczne dostrzegł autor w ludziach prostych

Iwaszkiewicz kontynuuje dawne motywy twórczości w Nowelach włoskich (wyd. 1947):

• Koronki weneckie I (powst. 1941) kontynuują refleksję nad przemijaniem, nietrwałością wszelkich form

• Koronki weneckie II i Voci di Roma podejmują temat wspomnień czasów własnej młodości

• tło włoskie podkreśla dramat przemijania

• tajemnica ludzkiej natury objawia się w niezliczonej ilości konstrukcji psychicznych, w zawikłaniach życia wewnętrznego, gł. w cyklu utworów o miłości (Kongres we Florencji, Powrót Prozerpiny, Hotel Minerwa, Stracona noc)

Po wojnie Iwaszkiewicz wydał też dzieła chybione pod względem artystycznym: Cmentarz w Toporowie (1947), Ucieczka Felka Okonia (1953), powieść dla młodzieży Wycieczka do Sandomierza (1953), różną wartość mają opowiadania z tomu Opowieści zasłyszane (1954) - wyróżniają się Opowiadanie brazylijskie i Kwartet Mendelssohna.

Pojawia się temat odpowiedzialności za własne czyny (w Kwartecie..., Młynie nad Kamionną powst. 1950, Opowiadaniu szwajcarskim z tomu Tatarak 1960, Wzlocie 1959 i Kościele w Skaryszewie z tomu O psach, kotach i diabłach 1968) - wojna wywiera decydujący wpływ na losy bohaterów.

Dawne motywy pojawiają się też w:

• opowiadania z tomu Tatarak: Jadwinia, Wiewiórka, Dzień listopadowy, Tatarak; powieść Kochankowie z Marony - cierpienie, miłość i śmierć wyznaczają bieg ludzkich spraw (jak w Młynie nad Utratą czy Brzezinie)

• opowiadanie Dzień sierpniowy z tomu Tatarak; opowiadanie Heydenreich (1964; o dowódcy jednego z oddziałów partyzanckich w powstaniu 1863 r.); Cienie - nurt wspomnieniowy (zalążek Sławy i chwały)

Iwaszkiewicz był wierny własnym, wcześniej wypracowanym rozwiązaniom artystycznym (np. opowiadanie Wzlot, polemika z Upadkiem Camusa, kontynuuje technikę monologu wypowiedzianego).

Sława i chwała to powieść, która łączy w sobie wszystkie dotychczasowe motywy twórczości:

• nurt wspomnień

• wdarcie się w życie młodych ludzi wielkich wydarzeń politycznych

• suma doświadczeń społecznych i politycznych jednej generacji - między I a II wojną światową

• wielka afirmacja życia - mimo że dzieje Janusza Myszyńskiego kończą się zwątpieniem w sensowność ludzkiego działania, w nowej sytuacji, jaka powstała po II wojnie, rozpaczliwy gest bohatera, który stał się powodem jego śmierci, był próbą obrony godności własnej

• zamiar epicki - chęć odtworzenia losów całego społeczeństwa na przestrzeni przeszło trzydziestu lat (jak w Panu Tadeuszu, Lalce, Nad Niemnem czy Nocach i dniach)

• specyficzny ton intymnego, prywatnego charakteru tego, co opowiada

• wielki, syntetyczny obraz ludzkich doświadczeń w pewnej epoce, skłonność do obiektywizacji + dążność do zapisu własnych doznań i przeżyć autora

• europejska perspektywa, wprowadzona dzięki licznym podróżom bohaterów, zapobiega izolowaniu naszych dziejów od sytuacji politycznej w pozostałych krajach Europy

** E.Z.**

TWÓRCZOŚĆ JAROSŁAWA IWASZKIEWICZA

Poezja

Oktostychy - 1919

Dionizje - 1922

Kasydy zakończone siedmioma wierszami (proza poetycka i wiersze) - 1925

Księga dnia i księga nocy. Poezje - 1929

Powrót do Europy - 1931

Lato 1932 - 1933

Inne życie - 1938

Wiersze wybrane - 1946

Ody olimpijskie - 1948

Warkocz jesieni i inne wiersze - 1954

Ciemne ścieżki - 1957

Dzieła. Wiersze - 1958

Jutro żniwa - 1963

Krągły rok - 1967

Powieści, nowele i opowiadania

Zenobia Palmura (powieść poetycka) - 1920

Legendy i Demeter - 1921

zawartość: Legenda o św. Merkurym Smoleńskim, Legenda o Baszcie św. Bazylego, Legenda o św. Balbinie Nieznanej, Gody jesienne, Demeter

Hilary, syn buchaltera (powieść) - 1923

Siedem bogatych miast nieśmiertelnego Kościeja (proza poetycka) - 1924

Księżyc wschodzi (powieść) - 1925

Pejzaże sentymentalne (opowiadania i felietony) - 1926

zawartość: Przedmowa, Czytanie Sienkiewicza, Morze, Pod Howerlą, Jak się po Polsce jeździ samochodem, Dojazd do Zakopanego, Wieczór wigilijny, Wiosna w Paryżu, Śnieg, Odwiedziny u Karola Ludwika Philippe, List o piesku naczelnika stacji Conegliano, Niebo, Muzyka gór, Sandomierz, Wiosna i wojny 1918, Poziomka, Ojczyzna Peyrola i Misillona, Ranek w Bois de Boulogne, Nocleg w górach

Zmowa mężczyzn (powieść0 - 1930

Panny z Wilka (opowiadania) - 1932

zawartość: Panny z Wilka, Brzezina

Czerwone tarcze (powieść) - 1934

Młyn nad Utratą (opowiadania) - 1936

zawartość: Nauczyciel, Młyn nad Utratą

Dwa opowiadania - 1938

zawartość: Słońce w kuchni, Anna Grazzi

Pasje błędomierskie (powieść) - 1938

Stara cegielnia. Młyn nad Lutynią (opowiadania) - 1946

Nowa miłość i inne opowiadania - 1946

zawartość: Nowa miłość, Róża, Zygfryd, Bitwa na równinie Sedgemoor, Matka Joanna od Aniołów

Nowele włoskie - 1947

zawartość: Koronki weneckie I, Koronki weneckie II, Kongres we Florencji, Voci di Roma, Hotel Minerwa, Powrót Prozerpiny, Stracona noc

Wycieczka do Sandomierza (powieść dla młodzieży) - 1953

Ucieczka Felka Okonia (opowiadania) - 1954

Opowiadania. 1918-1953, t. I-II - 1954

zawierają oprócz wcześniej drukowanych: Przy moście, Śniadanie u Teodora, Ikar, Światła małego miasta, Cmentarz w Toporowie, Młyn nad Kamionną

Opowieści zasłyszane - 1954

zawartość: Opowiadanie prowansalskie, Opowiadanie argentyńskie, Borsuk, Kwartet Mendelssohna, Opowiadanie z krainy Papuasów, Opowiadanie brazylijskie

Dzieła. Proza poetycka; Dzieła. Powieści, t. I-II; Dzieła. Opowiadania, t. I-II - 1958

Tatarak i inne opowiadania - 1960

zawartość: Dziewczyna i gołębie, Dzień sierpniowy, Opowiadanie szwajcarskie, Tatarak, Jadwiga (Dzień kwietniowy), Wiewiórka, Dzień listopadowy

Kochankowie z Marony (powieść) - 1961

Sława i chwała (powieść), t. I - 1956; t. II - 1958; t. III - 1962

Heydenreich. Cienie (opowiadania) - 1964

O psach, kotach i diabłach (opowiadania) - 1968

zawartość: Opowiadanie z psem, Opowiadanie z kotem, Wzlot, Kościół w Skaryszewie

Dramaty

Kochankowie z Werony. Tragedia romantyczna w trzech aktach - 1929

Lato w Nohant. Komedia w trzech aktach - 1937

Maskarada. Melodramat w czterech aktach - 1939

Odbudowa Błędomierza. Sztuka w trzech aktach - 1951

Dzieła. Dramaty - 1958

Wspomnienia

Książka o Sycylii - 1956

Książka moich wspomnień - 1957

Gniazdo łabędzi. Szkice z Danii - 1962

7

---