3. Kształcenie zintegrowane w polskim systemie oświatowym.
W polskim systemie oświatowym kształcenie zintegrowane stanowi pierwszy etap kształcenia ogólnego. Obejmuje ono integralne nauczanie i wychowywanie dzieci w młodszym wieku szkolnym.
Okres nauczania początkowego jest szczególnie ważnym etapem w rozwoju dziecka. W tym bowiem okresie dziecko przebywa drogę rozwoju od dzieciństwa po początek dorastania. „Edukacja na poziomie początkowym ma istotny wpływ na los edukacyjny człowieka dorosłego. Proces edukacji ma charakter ciągły, od najwcześniejszych lat życia, aż po fazę końcową. Ewolucja osobowości dorosłego jest w znacznej mierze kierowana przez poziom wykształcenia uzyskanego w dzieciństwie, przez idee, przyzwyczajenia, odniesienia.”
Określone etapy w rozwoju dziecka nie są formalnymi strukturami. Dość często nie zależą od wieku jako takiego, lecz od konkretnych treści, jakie dziecko opanowuje w procesie własnego rozwoju. Tak więc dziecko w zakresie różnych treści może znajdować się na różnych etapach rozwoju. Każde dziecko ma bowiem indywidualną drogę własnego rozwoju.
Maria Przetacznikowa, powołując się na opracowania S. Szumana i M. Żebrowskiej, przyjmuje następujące etapy rozwojowe :
Niemowlęctwo (0 - 1 ;pierwszy rok życia);
Wiek poniemowlęcy (1 - 3 lat);
Wiek przedszkolny (3 - 7 lat);
Młodszy wiek szkolny (7 - 11 lat);
Wiek dorastania (12 - 17 lat);
Wiek młodzieńczy (18 - 23 / 25 lat).
W różnych etapach rozwoju dziecka można wyróżnić pewne sympatyczne formy aktywności. Wśród wielu symptomatycznych form na uwagę w szczególności zasługują następujące : podstawową aktywności dziecka są jego własne doświadczenia; aktywność dziecka ma charakter czynnościowy, sytuacyjny; myślenie dziecka ma charakter praktyczny, konkretno - obrazowy; uwaga ma charakter mimowolny, uwarunkowany aktualną sytuacją; procesy pobudzenia dominują nad procesami hamowania; w rozwoju fizycznym występuje zjawisko stałego „głodu ruchu”.
W pracy pedagogicznej z dzieckiem w młodszym wieku szkolnym można wyróżnić pewne preferencje, uzasadniające odrębność edukacji początkowej. Słowa Stefana Wołoszyna wypowiedziane kilkanaście lat temu nie straciły na aktualności,
pisze on, że nauczanie początkowe, „ to nauczanie propedeutyczne, a więc nie ma charakteru wykształcenia samowystarczalnego, lecz pełni głównie funkcje kształcenia wprowadzającego i usprawniającego do dalszej nauki. Jest podbudową czy fundamentem, na którym dopiero można budować gmach wykształcenia przygotowującego do bezpośredniego użytecznego udziału w życiu. Z tego punktu widzenia im lepszą sprawność umysłową osiągnie dziecko na szczeblu nauczania początkowego, tym lepiej nauczanie to spełnia swoje zadania. Rozwijanie procesów myślenia dostatecznie różnorodnych i dostatecznie samodzielnych, budzenie żywych zainteresowań intelektualnych jako podstawy aktywności poznawczej, kształcenie umiejętności wyrażania swoich myśli w słowach i rozumieniu myśli cudzych jako niezbędnego warunku komunikowania i przyswajania sobie wiedzy; kształcenie spostrzegawczości, zdolności do obserwacji, rozwijanie wyobraźni oraz kształcenie umiejętności wyrażania się w różnych formach plastycznych - oto są podstawowe zadania, które stoją przed nauczaniem początkowym, jako nauczaniem propedeutycznym, usprawniającym do skutecznego kształcenia na szczeblach wyższych”.
Istotną właściwością edukacji początkowej jest jej „ wprowadzający” charakter. Nie sprawdza się on w istocie rzeczy wyłącznie do przygotowania dziecka do dalszego kształtowania na szczeblach wyższych, ale ma na względzie nade wszystko poznanie przez dziecko, w toku własnej aktywności, sposobów czy technik pracy umysłowej. To pozwoli oczywiście zdobywać dziecku wiedzę na szczeblach wyższych, ale nie jest to nadrzędną wartością edukacji wczesnoszkolnej wynikającą ze zjawiska propedeutyczności. Pierwszym elementem określającym swoistość edukacji początkowej jest jej propedeutyczny charakter.
Proces zaspokajania naturalnej ciekawości świata rozpoczyna się od obserwacji, od gromadzenia spostrzeżeń przy wykorzystaniu możliwie wszystkich zmysłów, a następnie w toku działalności dzieci na „materiale konkretnym”, czy też przy wykorzystaniu zrozumiałych dla dziecka symboli, doprowadzających dziecko do formułowania uogólnień czy wniosków. Symtomatycznymi formami aktywności edukacyjnej jest obserwacja obiektów czy „rzeczy” występujących w otoczeniu
dziecka oraz aktywna działalność własna dziecka. Powinność edukacyjna nauczyciela
dotyczy w szczególności gromadzenia odpowiedniego dla dziecka „środowiska informacyjnego”, wspieranie i pomaganie dziecku w prowadzeniu obserwacji oraz w aktywnym uczestniczeniu w procesie selekcjonowania dopływających do niego informacji, ich porównywania, operowania nimi i formułowania konkluzji.
Dziecko w młodszym wieku szkolnym postrzega świat całościowo, wyodrębniając z niego także i elementy. Poznanie całościowe dominuje jednak nad częścią. Całościowy charakter edukacji wczesnoszkolnej znajduje swoje odzwierciedlenie w poglądach wielu pedagogów.
Stefan Wołoszyn stwierdza, że nauczanie początkowe ma do wypełnienia wobec dziecka funkcje samoistne, jest ponadto swoistą całością. Pisze : „Nauczanie początkowe nie tylko uczy dziecko czytać, pisać i rachować, a więc wyposaża je w podstawowe umiejętności cywilizowanego człowieka, lecz także przyswaja dziecku konkretną elementarną wiedzę o świecie i przyrodzie, oświeca je i wprowadza - głównie przez nauczanie języka ojczystego oraz na przykładzie najbliższego regionu i własnego kraju - w kulturę ludzką, w elementy historii, pracy i sztuki człowieka. Nauczanie początkowe poszerza i pogłębia znacznie zakres oddziaływania wychowawczego nie tylko w porównaniu z oddziaływaniem rodziny [...], lecz przede wszystkim w porównaniu z oddziaływaniem i zadaniami wychowawczymi przedszkola. Stawiając dziecko wobec konkretnych zadań i obowiązków, wymagając równocześnie określonego zdyscyplinowania i współżycia w zespole, kształci pożądane społecznie cechy charakteru i sposoby postępowania. Jednocześnie, roztaczając opieką nad zdrowiem dziecka, usprawniając je motorycznie i przyswajając mu racjonalne formy ruchu zdrowotnego oraz kształcąc smak estetyczny i rozwijając dziecięce zdolności ekspresji artystycznej, spełnia nauczanie początkowe określoną, ważną rolę we wszechstronnym rozwoju osobowości dziecka”.
Edukacja początkowa ma charakter całościowy (ukazuje uczniom świat całościowo, a nie poprzez wiedzę przedmiotową) i to jest jej kolejna swoistość. Tę właściwość edukacji początkowej dostrzegano od dawna określając ją jako: „naukę poglądową”, „naukę o rzeczach”, „nauczanie łączne”, „nauczanie całościowe”, czy też „nauczanie zintegrowane”.
Współczesna idea integracji nawiązuje genetycznie do tzw. „nauczania całościowego”. Samo pojęcie nauczanie całościowe jest związane z nazwiskiem B. Otto, Który nazwał w ten sposób codzienne wspólne spotkania wszystkich uczniów i nauczycieli prowadzonej przez siebie szkoły w celu wspólnych rozmów. U ich podstaw legło stwierdzenie, że „świat stoi przed nami otworem jako całość i my jako całość próbujemy go ogarnąć”. W późniejszym okresie znaczenie terminu nauczanie całościowe uległo pewnej zmianie i zaczęło się odnosić do wszystkich koncepcji opartych na idei poznawania świata jako całości, a obecnie nazywanych nauczaniem zintegrowanym.
Szczególny wpływ na teorię i praktykę współczesnej edukacji początkowej, jak i koncepcji integracji, miały następujące koncepcje: metoda ośrodków zainteresowań Owidiusza Decroly'ego (1871 - 1931), nauczanie łączne Karola Linkego (1884 - 1938), pedagogika Marii Montessori (1870 - 1952) oraz techniki Celestyna Freineta (1896 - 1966). Do rozwoju teoretycznych podstaw kształcenia zintegrowanego szczególnie wiele wniosły badania, które prowadzili: S. Hessen (1959), H. Aebli (1959), J. Piaget (1966). W Polsce wiele miejsca poświęcili integracji, między innymi: J. Walczyna (1968), M. Cackowska (1994), M. Jakowiecka (1995)
R. Więckowski (1995), H. Sowińska (1996), E. Misiorna (1997).
Założenia teoretyczne integralnej edukacji wczesnoszkolnej wypracowała. J. Walczyna, pionier integracji. Przedstawiła ona cztery powiązane ze sobą elementy: nauczanie, uczenie się, wychowanie i samowychowanie. Integracja w jej ujęciu odniesiona jest głównie do treści , „do zintegrowanego nauczania i wychowania”.
W celu naszkicowania obrazu integracji w edukacji wczesnoszkolnej przedstawię interpretację pojęcia „integracja” w ujęciu różnych autorów. Pojęcie integracji jest we współczesnej edukacji pojęciem kontrowersyjnym, znanym w terminologii pedagogiki, socjologii, prakseologii, polityki, organizacji i zarządzania. Termin „integracja” oznacza zespalanie różnych elementów całości, scalanie, proces tworzenia się całości z części. Pochodzi z języka łacińskiego: integratio - uzupełnianie
od integer - całkowity. „Mianem integracji określa się procesy zespolenia, scalania, spajania, tworzenia całości z części bądź skutki tego procesu.” „Integracja to sposób nauczania mający na celu pokazywanie związków między wszystkimi kierunkami, czy zakresami edukacji oraz ukazywanie nauki jako całości. Tak więc, integracja to łączenie elementów w całość, ale całość ta nie jest sumą elementów, ale nową jakością.” Przez integrację rozumieć należy swoisty typ czynności i scalania różnorakich działań dydaktycznych i wychowawczych w jednolitą całość, gwarantującą optymalną realizację celów dydaktyczno - wychowawczych.
Integracja w edukacji początkowej „to propozycja pracy z dzieckiem, zorientowana na dziecko jako podmiot i indywidualność.” Istotą tej koncepcji jest:
Postrzeganie dziecka jako niepowtarzalnej całości.
Respektowanie różnic wynikających z indywidualnego „wyposażenia dziecka”.
Poszanowanie indywidualności dziecka, tzn. jego potrzeb rozwojowych, zdolności, zainteresowań, indywidualnych doświadczeń.
Respektowanie indywidualnego tempa rozwoju dziecka, „odmienności” jego drogi rozwojowej, specyficznej dla niego logiko rozwoju.
Uwzględnianie „miejsca” w rozwoju dziecka, a więc jak daleko jest ono pod względem wymagań stawianych mu przez nauczyciela (wymagań edukacyjnych czy zadań rozwojowych).
Nabywanie kompetencji przez aktywne działanie, uczenie się wszystkimi zmysłami.
Stwarzanie dziecku maksymalnie sprzyjających warunków do ujawnienia swojego potencjału rozwojowego i to w różnych obszarach aktywności.
Istota integracji edukacji początkowej to: „ułatwianie uczniom klas początkowych dostrzegania lub odkrywania związków między treściami jednego lub wielu zakresów edukacji początkowej oraz między doświadczeniami szkolnymi i pozaszkolnymi - w celu tworzenia przez same dzieci w swoich umysłach spójnego obrazu poznawanego fragmentu rzeczywistości językowej, matematycznej, społecznej,
przyrodniczej i innej, przejawiania do niej odpowiedniego stosunku emocjonalnego.”
Edukacja początkowa rozumiana jako całość jest zgodna ze spojrzeniem małego dziecka na otaczający świat. Ukazywanie faktów i zjawisk nie w izolacji, lecz w powiązaniu, uczy dziecko właściwego patrzenia na otaczającą je rzeczywistość, kształtuje w jego umyśle scalony obraz świata. Uświadomienie, że istnieje ogromna różnorodność i złożoność świata, a jednocześnie jego jedność, rozwija aktywność, myślenie, zainteresowanie dziecka i przybliża mu jego relacje ze środowiskiem.
Można więc powiedzieć, że integracja dokonuje się w samym dziecku, które poznaje, doświadcza, przeżywa „scaloną” rzeczywistość. Przyswajanie przez dziecko kompetencji nie dokonuje się w ten sposób, iż uczy się ono oddzielnie pojęć, reakcji emocjonalnych, czy systemów wartości. Wszystko to składa się na całościowo pojmowane doświadczenie organizujące się we wewnętrzne struktury psychiczne. W koncepcji nauczania zintegrowanego nastawionego na uruchamianie całych struktur wewnętrznych w psychice dziecka, konieczne jest przewidywanie takich rozwiązań, aby już w toku czynności uczenia się następowała integracja różnych elementów sytuacji i związanych z nimi form aktywności.
Kształcenie zintegrowane to taka organizacja procesów edukacyjnych, która polega na stwarzaniu warunków do wszechstronnej działalności podporządkowanej określonym zadaniom integrującym w sobie różne treści skupione we wspólnym bloku tematycznym. Integracja polega tu na łączeniu celów, treści, form realizacyjnych, różnych dziedzin i form aktywności uczniów i nauczyciela w ramach wspólnych jednostek tematycznych. Integracja dotyczy więc programu, jak również dydaktyki i wychowania. Przejawia się w łączeniu celów, treści oraz metod kształcenia.
W edukacji początkowej należy stosować metody wspierania aktywności edukacyjnej dziecka. Metoda z j. greckiego mĕthodos (czyli droga sposób badania) to systematycznie stosowany sposób postępowania prowadzący do złożonego wyniku. Na dany sposób postępowania składają się czynności myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej kolejności.
Metody ze względu na sposób wspierania aktywności edukacyjnej dziecka możemy podzielić na dwie grupy : na metody informacyjne i metody heurystyczne. Nauczyciel
przekazujący dzieciom określone informacje do zapamiętania wspiera aktywność edukacyjną dzieci za pomocą metod informacyjnych. Jeżeli w toku kontaktu pedagogicznego z dziećmi wskazuje pewną nieokreśloność w rzeczywistości poznawanej, wymagającą aktywnego i samodzielnego wysiłku dla jej eliminacji, wówczas następuje proces wspierania aktywności edukacyjnej dzieci za pomocą metod heurystycznych.
Charakterystykę metod wspierania aktywności edukacyjnej dzieci przedstawia schemat nr 1.
Schemat nr 1.
Źródło : Ryszard Więckowski - Pedagogika wczesnoszkolna.
Warszawa. W S i P. 1998, s 234
Wśród kategorii metod informacyjnych wyróżniamy, biorąc pod uwagę sposób przekazywania uczniom wiedzy, metodę wyjaśniania, narracji i opisu.
Informowanie, jako metoda wspierania aktywności edukacyjnej, to zwięzły sposób przekazania uczniom określonej wiedzy rzeczowej z myślą o stopniowym wychodzeniu dzieci „poza dostarczone informacje”. Przekaz informacji może odbywać się przy wykorzystaniu wyjaśniania, narracji i opisu.
Wyjaśnienie jest próbą formułowania odpowiedzi na pytania typu : dlaczego ? Co stałoby się gdyby ? Co należy zrobić, aby ? Wyjaśnienie to nade wszystko wskazywanie wielorakich uwarunkowań określonych faktów. Może być ono ilustrowane lub werbalne.
Informowanie dzieci za pomocą narracji polega najogólniej na przedstawieniu danego tematu w sposób żywy, barwny. Oparte jest ono na określonej akcji, która rozwija się w czasie. Jest to typowe opowiadanie nauczyciela o zdarzeniach, dziejących się w czasie. Informowanie dzieci przy wykorzystaniu opisu, zaznajamia je z nie znanymi im osobami, rzeczami, zjawiskami przyrody. W procesie opisu można posłużyć się samym opisem lub też można wykorzystać okazy naturalne.
Wśród kategorii metod heurystycznych wyróżniamy - metodę problemową, dyskusji i dialogu. Metody heurystyczne, tworzą swoiste sytuacje nieokreślone, nieznane dzieciom, budzą swoisty niepokój poznawczy, powodują swoisty dysonans poznawczy. W swej naturze mają na względzie przede wszystkim inspirowanie twórczych i niekonwencjonalnych działań edukacyjnych dzieci.
Podstawową metodą, należącą do kategorii metod heurystycznych, jest metoda problemowa. Dzieci znajdują się w pewnej sytuacji, której nie wszystkie elementy są im wiadome, to wspiera i stymuluje aktywność edukacyjną dzieci. Naturą metod problemowych jest określona sytuacja dydaktyczna, zawierająca pewne niewiadome, czy też nieokreśloność, na tle treści dzieciom już znanych.
Następną z metod jest dyskusja która polega na wzajemnej wymianie myśli między poszczególnymi uczniami zmierzającej do odkrycia jakiejś prawdy lub prawideł działania w danym zakresie. Inicjuje ją nauczyciel, formułując określony problem, który wymaga rozwiązania.
Swoistą odmianą metody dyskusji jest metoda dialogu, jest to po prostu rozmowa co najmniej dwóch osób. Wszyscy uczestnicy rozmowy czy uczestniczący w dialogu są równoprawnymi partnerami. Nauczyciel nie kieruje, ale wspólnie z dziećmi próbuje poznawać otaczającą rzeczywistość czy też odkrywać nowe jej aspekty. Dzieci muszą umieć prowadzić dialog, rozmowę z innymi dziećmi oraz nauczycielem. Metoda dialogu sprzyja nie tylko rozwojowi zainteresowań i aktywności poznawczej, ale także rozwija kulturę prowadzenia rozmowy. Jest to ogromnie ważna umiejętność.
Istotą kształcenia zintegrowanego jest nabywanie kompetencji przez aktywne działanie, uczenie się wszystkimi zmysłami, czyli doświadczanie „tu i teraz” świata i ludzi. Za punkt wyjścia przyjmuje się założenie, iż dziecko w młodszym wieku
szkolnym zdobywa wiedzę o świecie i sobie samym drogą od doświadczenia do
refleksji własnych, czyli od wiedzy samodzielnie zdobywanej, do przyjmowania
wiedzy gotowej wprost od nauczyciela lub pośrednio z książek. Podstawę zmian w zachowaniu jednostki stanowi jego własna zdolność do wzrostu i rozwoju, zdolność uczenia się na podstawie własnych posiadanych doświadczeń. Zatem nie można nikogo zmieniać, nie można nikomu przekazywać gotowych doświadczeń, czyli recept na życie. Natomiast należy stwarzać atmosferę sprzyjającą rozwojowi dziecka, konstruktywnym zmianom w jego zachowaniu, w jego osobowości. Jedną z prawidłowości takiej edukacji jest nie przeszkadzanie rozwojowi dziecka, ale wspomaganie i wspieranie jego rozwoju, zachęcanie dziecka do działania.
Kształcenie zintegrowane, poprzez uczynienie dziecka (przede wszystkim jego logiki rozwoju, jego uzdolnień, potrzeb, możliwości, zainteresowań) podmiotem edukacji, kreśli nowe oblicze szkoły. Szkoły, w której samo dziecko i jego rozwój wyznacza oferty edukacyjne, a nauczyciel będąc blisko dziecka, wsłuchany w dziecko, proponuje jako „przewodnik” różne drogi rozwojowe, korespondujące z potrzebami otaczającej rzeczywistości, a zarazem odpowiadającej na jej wyzwania.
B. Jaworska: Teoretyczne podstawy edukacji wczesnoszkolnej. Płock. Wyd. Naukowe „NOVUM”. 1999, s.7
Por. M. Przetacznikowa : Rozwój psychiczny dzieci i młodzieży. Warszawa. P Z W S. 1967
Por. R. Więckowski : Pedagogika wczesnoszkolna. Warszawa. W S i P. 1998
S. Wołoszyn : Nauczanie początkowe oraz metodyka w rozwoju historycznym dawniej i dzisiaj [W:] Metodyka
pierwszych lat nauczania. Red. A. Maćkowiak i S. Wołoszyn. Warszawa. „Wspólna Sprawa.” 1959, s 5 - 6
Por. R. Więckowski : Swoistość edukacji wczesnoszkolnej, jej istota, podstawowe problemy [W:] Teoretyczne
odniesienia i praktyczne rozwiązania w pedagogice wczesnoszkolnej. Red. S. Palka. Katowice. Wyd. „Śląsk”.
1994
Por. R. Więckowski: Pedagogika wczesnoszkolna. Warszawa. W S i P. 1998
4 R. Więckowski : Organizacja edukacji wczesnoszkolnej. „Życie Szkoły” nr 6/1998, s.323 - 328
Por. R. Więckowski : Pedagogika wczesnoszkolna. Warszawa. W S i P. 1998
S. Wołoszyn : Nauczanie początkowe oraz metodyka w rozwoju historycznym dawniej i dzisiaj [W:] Metodyka
pierwszych lat nauczania. Red. A. Maćkowiak i S. Wołoszyn. Warszawa. „Wspólna Sprawa”. 1959, s 6
3 Por. P. Kowolik: Integracja nauczania i wychowania w edukacji wczesnoszkolnej[W:] Wychowanie i
nauczanie zintegrowane w klasach początkowych. Red. M. T. Michalewska, H. Moroz. Katowice. Wyd. U. Ś.
1997
T. Głuchowska: Powrót do integracji w edukacji wczesnoszkolnej. „Edukacja i Dialog” nr 9/1998, s.56 - 59
Tamże, s.57
R. Więckowski: Pedagogiczna interpretacja współczesnej koncepcji integracji. „Życie Szkoły” nr 2/2000,
67-75
S. Szwabowski: Nauczanie zintegrowane w klasach I - III. „Wychowawca” nr 5/1999, s.8 - 9
Por. J. Walczyna: Integracja nauczania początkowego. Wrocław - Warszawa - Kraków. Wyd. Ossolineum
1968
Słownik wyrazów obcych. Warszawa. 1972, s.309
K. Duraj - Nowakowa: Integrowanie edukacji wczesnoszkolnej: modernizacja teorii i praktyki. Kraków. Wyd.
„IMPULS”. 1998, s. 180
R. Więckowski: Geneza współczesnej koncepcji integracji edukacji wczesnoszkolnej. „Ruch Pedagogiczny”
nr 1 - 2/1999, s.91 - 98
Por. P. Kowolik: Integracja nauczania i wychowania w edukacji wczesnoszkolnej[W:] Wychowanie i
nauczanie zintegrowane w klasach początkowych. Red. M. T. Michalewska, H. Moroz. Wyd. U. Ś. 1997
E. Misiorna: Integracja w edukacji wczesnoszkolnej. Wojewódzki Ośrodek Metodyczny. Poznań. 1997, s.16
Tamże, s.17
J. Kujawiński: Zasada systematyczności w integralnej edukacji wczesnoszkolnej. „Życie Szkoły” nr 10/1996,
s..580 - 583
K. Duraj - Nowakowa: Specyfika i czynniki integrowania edukacji początkowej. „Wychowanie na co dzień”
nr 12/2000, s. 3 - 6
Por. E. Misiorna: Kształcenie zintegrowane u progu reformy[W:] Zintegrowana edukacja w klasach I - III.
Red. E. Misiorna, E. Ziętkiewicz. Wojewódzki Ośrodek Metodyczny. Poznań. 1999
Por. H. Sowińska: Integracja w pracy z dziećmi w wieku wczesnoszkolnym. Poznań. Polski Dom Wyd.
„Ławica”. 1996
I. Tarkowska: Respektowanie indywidualnych różnic w koncepcji kształcenia integralnego. „Życie Szkoły”
nr 8/1999, s.563 - 566
W. Okoń : Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa. Wyd. „Żak”. 1996, s 174.
R. Więckowski : Teoretyczne podstawy edukacji wczesnoszkolnej. „Ruch Pedagogiczny” nr 1/2000, s.113-114
R. Więckowski : Metody wspierania aktywności edukacyjnej dzieci. „Życie Szkoły” nr 8/1992, s.
Por. J. Kujawiński : Metody edukacyjne nauczania i wspierania w klasach początkowych: edukacja
wczesnoszkolna sprzyjająca doświadczeniu podmiotowości i współpodmiotowości uczniów i nauczycieli.
Poznań. Wyd. Naukowe U.A.M. 1998
A. Rosiak: Metody aktywizujące w nauczaniu zintegrowanym. „Nauczanie Początkowe” nr 3, 2000/2001, s.69
31
Metody
Informacyjne
Heurystyczne
Wyjaśnienie
Narracja
Opis
Ilustrowane
Werbalne
Ilustrowana
Werbalna
Z wykorzystaniem obrazów naturalnych
Z wykorzystaniem modeli
Problemowe
Dyskusji
Dialogu
Wyszukiwarka