Wychowanie w jego najbardziej humanitarnym wymiarze powinno rozbudzić, rozwijać i utrwalić w każdym dziecku zalążek uzdolnień, które posiada, by poprzez współdziałanie z innymi uczyło się kochać świat oraz działać w nim dla dobra i człowieka i świata.
Bożena Mozolewska, Dorota Zarzycka
Zachowanie dziecka nadpobudliwego
Proces wychowania i proces terapeutyczny są ściśle ze sobą powiązane. Poniżej przedstawimy krótką charakterystykę zaburzenia, jakim jest nadpobudliwość psychoruchowa. Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo to dzieci sprawiające otoczeniu najwięcej trudności wychowawczych ze względu na gwałtowne, często niepohamowane reakcje emocjonalne (płacz, krzyk, złość), ruchowe (bójki, niszczenie przedmiotów, pośpiech i chaotyczność w zachowaniu, znaczna ruchliwość i żywiołowość) i poznawcze (brak koncentracji na zadaniu, chaos myślowy, gonitwa myśli itp.) Bezpośrednią przyczyną takich zachowań dzieci nadpobudliwych jest od strony fizjologicznej wyraźna przewaga w układzie nerwowym procesów pobudzania nad hamowaniem. Przyczynami nadpobudliwości od strony biologicznej mogą być różne czynniki uszkadzające ośrodkowy układ nerwowy, zarówno w okresie jego kształtowania się (okres płodowy i okołoporodowy), jak i później.
Do czynników takich zaliczamy m.in.:
środki uszkadzające komórkę nerwową (alkohol, narkotyki itp.), choroby zakaźne lub inne w czasie ciąży,
zatrucia ciąży (leki, alkohol, papierosy), niewłaściwe odżywianie się w czasie ciąży,
urazy mechaniczne w okresie ciąży,
urazy mechaniczne lub niedotlenienie podczas porodu,
poważne choroby lub urazy mechaniczne czaszki w wieku dziecięcym (np. zapalenie opon mózgowych, wypadki połączone ze wstrząśnieniem mózgu itp.).
*
Objawy nadpobudliwości dziecięcej występują najczęściej na skutek nałożenia się czynników biologicznych i czynników społecznych (atmosfera domowa, wymagania najbliższego otoczenia, w tym instytucji, do których dziecko uczęszcza, nieprawidłowy styl wychowawczy w rodzinie, niezaspokajanie podstawowych potrzeb psychicznych dziecka). Mianem nadpobudliwości psychoruchowej określa się zespół objawów występujących w jednej, dwóch lub wszystkich sferach funkcjonowania dziecka: ruchowej, poznawczej i emocjonalnej. W sferze ruchowej objawem tym jest wyraźny niepokój ruchowy w zakresie dużej i małej motoryki. Obserwujemy u dzieci niemożność pozostawania w bezruchu nawet przez krótki czas, podrywanie się z miejsca, chodzenie po klasie, bieganie, wymachiwanie rękoma, podskakiwanie lub wzmożone drobne ruchy kończyn (machanie nogami, poruszanie palcami rąk, ciągłe zajmowanie się rzeczami, które leżą w zasięgu ich rąk lub nóg, kiwanie się na krześle itp.).
*
Nadpobudliwość w sferze poznawczej wyraża się przede wszystkim trudnościami w skupieniu uwagi, wzmożonym odruchem orientacyjnym oraz pochopnością i pobieżnością myślenia. Dziecko nie jest w stanie skupić się dłużej nad wykonywaną czynnością, najmniejszy bodziec odrywa je od zadania. Dzieci te przenoszą swoją uwagę z obiektu na obiekt, robią wrażenie, jakby interesowało je kilka lub kilkanaście rzeczy naraz, co prowadzi m.in. do udzielania nieprawidłowych, bo nieprzemyślanych odpowiedzi na pytania lub nieprawidłowego rozwiązywania zadań.
Nadpobudliwość w sferze emocjonalnej dziecka wyraża się przede wszystkim w nieopanowanych, nieraz bardzo silnych reakcjach emocjonalnych, wzmożonej ekspresji uczuć oraz zwiększonej wrażliwości emocjonalnej na bodźce otoczenia. Często towarzyszy jej nasilona aktywność ruchowa oraz poznawcza, co może się przejawiać trudnościami z koncentracją uwagi czy chaosem myślowym.
Nieprawidłowe reakcje otoczenia na objawy nadpobudliwości u dzieci: silne sankcje karne za opisywane zachowanie, zmuszanie dzieci do pozostawania w bezruchu, piętnowanie ich zachowań na forum grupy prowadzą jedynie do nasilenia zaburzeń zachowań. Najważniejsze wskazówki do pracy z dzieckiem nadpobudliwym, których stosowanie jest zalecane niezależnie od wieku dziecka, to:
izolacja od wielobodźcowego środowiska,
spokojna, nacechowana ciepłem i życzliwością atmosfera emocjonalna w rodzinie,
jasny i konsekwentnie przestrzegany system reguł i zasad rządzących życiem dziecka, począwszy od rozkładu dnia, po system praw i obowiązków dla każdego członka rodziny,
stałe, powtarzające się rytuały dotyczące zarówno krótkich (dzień, tydzień), jak i dłuższych okresów,
pomoc w porządkowaniu świata fizycznego, w którym dziecko przebywa (segregowanie, układanie przedmiotów w najbliższym otoczeniu),
pomoc w kończeniu przez dziecko czynności, zanim przejdzie do następnej,
organizacja ukierunkowanej aktywności ruchowej (sportowej, zabawowej), która - z jednej strony - ma na celu umożliwienie odreagowania napięć, z drugiej zaś wdraża w system zajęcia się czymś w sposób uporządkowany,
wytyczanie oraz pilnowanie przez osobę dorosłą celów działalności dziecka, które są jasno sformułowane, niezbyt odległe w czasie oraz proste do realizacji; stopniowe komplikowanie proponowanych działań oraz wydłużanie czasu ich realizacji, w miarę zmniejszania się objawów nadpobudliwości dziecka,
stała kontrola działalności dziecka oraz przypominanie mu o obowiązkach,
załatwianie wszelkich problemów związanych z dzieckiem w momentach jego wyciszenia, bez stosowania agresji oraz kar fizycznych.
Wskazówki do obserwacji dziecka:
Czy wychowanek jest dzieckiem nadpobudliwym, czy tylko bardzo aktywnym, ruchliwym, lecz umiejącym zachować spokój i równowagę w warunkach tego wymagających?
Jeżeli nadpobudliwość dziecka jest bezsporna, to jakie są jej wiodące objawy?
W jakiej sferze i pod wpływem jakich bodźców najłatwiej dochodzi do nadmiernego pobudzenia?
W jakich sytuacjach lub, stosując jakie sposoby postępowania, najłatwiej dziecko uspokoić i uzyskać jego równowagę przy zachowaniu wszelkich wymagań, jakie stawia życie społeczne (szkolne, rodzinne)?
*
Często jednak się zdarza, że proces wychowania ulega załamaniu, dziecko nie może lub nie chce sprostać oczekiwaniom i wymaganiom świata dorosłych. Dzieje się tak np. wtedy, gdy zakłócenie przebiegu rozwoju niektórych funkcji orientacyjno-poznawczych, związane najczęściej z opóźnionym rozwojem układu nerwowego, utrudnia proces dostosowywania się do wymogu otoczenia. Załamuje się wówczas kariera szkolna ucznia. Niepowodzenie, brak sukcesów obniżają wiarę we własne siły, osłabiają motywację do nauki i często wywołują dezorientację wyższych form sterowania zachowaniem. Jest wówczas potrzebna interwencja terapeutyczna, pomoc terapeutyczno-wychowawcza. Im bardziej jesteśmy świadomi, jakie zakłócenia stan ten spowodowały i im wcześniej rozpoczniemy terapię, tym większe dajemy szanse wychowankowi na dalszy prawidłowy rozwój osobowości. Będą one tym większe, im bardziej nasze oddziaływania będą uwzględniać potrzeby dziecka.
Podstawową formą aktywności dziecka zarówno w wieku przedszkolnym, jak i wczesnoszkolnym jest zabawa. To w niej zapoznajemy się ze skomplikowanymi koncepcjami, poglądami i emocjami, które trudno opisać słowami. Poprzez zabawę dzieci zdobywają różne umiejętności, uczą się rozwiązywać problemy wtedy, kiedy z pełnym zaangażowaniem bawią się w gry przeznaczone specjalnie dla nich, które stymulują zarówno ciało, jak i umysł. Zabawa to najkorzystniejsza forma pracy z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo, gdyż angażuje wszystkie zmysły. Jest ona królestwem dzieci, jest naturalnym sposobem wyobrażania sobie przez nie świata.
Poniżej przedstawiamy przykłady zabaw sprzyjających eliminowaniu zaburzeń zachowania.
I. Sfera ruchowa
Zabawa "Ślepiec"
Cele:
rozwijanie koncentracji uwagi,
budowanie zaufania do drugiej osoby.
Pomoce: zbędne
Przebieg zabawy: Uczestnicy dobierają się parami. Jedna osoba zamyka oczy, druga prowadzi ją po sali w taki sposób, aby mogła poznać za pomocą rąk jak najwięcej szczegółów. Po kilku minutach następuje zmiana.
Zabawa "Atak na zamek"
Cele:
rozwijanie umiejętności współdziałania w grupie,
ostrożność w kontaktach fizycznych,
respektowanie ustalonych reguł.
Pomoce: zbędne
Przebieg zabawy: Grupę dzielimy na dwie drużyny - chłopców i dziewczynek. Najpierw np. chłopcy otrzymują zadanie zbudowania ze swoich ciał "zamku" (utworzenie zamkniętego koła). Dziewczynki próbują się do niego dostać (mogą być także w środku i próbują się wydostać). Po upływie ustalonego czasu następuje zamiana ról, tak aby każde dziecko, które ma na to ochotę, miało możliwość choć raz zaatakowania zamku.
Zabawa "Zaczarowane koło"
Cele:
zaspokojenie potrzeby ruchu,
przestrzeganie ustalonych reguł zabawy,
ostrożność w kontaktach fizycznych.
Pomoce: kreda
Przebieg zabawy: Wybieramy czarodzieja. Zakreślamy koło o średnicy 8--10 kroków w zależności od liczby uczestników. Czarodziej staje w kole i nie pozwala przez nie przebiegać, przebiegającego stara się dotknąć ręką. Dotknięte dziecko jest zaczarowane i staje w kole jako pomocnik czarodzieja. Liczba pomocników ciągle się powiększa i przebieganie przez koło jest coraz trudniejsze. Wygrywa ten, komu uda się samemu zostać za kołem.
II. Sfera poznawcza
Zabawa "Co się zmieniło"
Cele:
rozwijanie spostrzegawczości, pamięci i koncentracji uwagi,
rozwijanie umiejętności grupowania przedmiotów według przyjętego kryterium, wzbogacanie słownika dziecka.
Pomoce: różnorodne rekwizyty (np. książki, zabawki, klocki, przybory szkolne)
Przebieg zabawy: Przygotowany zestaw rekwizytów pokazujemy dzieciom, omawiamy ich nazwy i prosimy o zapamiętanie ich ustawienia. Potem zgodnie z umową dzieci zamykają oczy lub odwracają się do tyłu, a nauczycielka zmienia ustawienia przedmiotów. Zadaniem dzieci jest powiedzieć, jak się zmieniło ustawienie przedmiotów. Można wprowadzać różne wersje tej zabawy, np.: chowanie jednego przedmiotu, zwiększanie liczby rekwizytów lub ich przestawianie.
Zabawa "Ukryta strona kostki"
Cele:
doskonalenie szybkości zapamiętywania,
rozwijanie umiejętności porównywania zbiorów,
doskonalenie umiejętności strukturyzacji przestrzeni.
Pomoce: żetony, kostka z obrazkami
Przebieg zabawy: Na stole leżą żetony. Dzieci dokładnie oglądają wszystkie rysunki na kostce. Po wyrzuceniu kostki dziecko odgaduje obrazek znajdujący się na ukrytej, przylegającej do stołu stronie kostki. Za prawidłowe odgadnięcie zdobywa jeden żeton. Zabawa toczy się aż do wyczerpania żetonów. Dzieci porównują liczbę zebranych żetonów. Wygrywa ten, kto zdobył ich najwięcej.
Zabawa "Tabliczka mnożenia z przysiadami"
Cele:
rozwijanie umiejętności koncentracji uwagi,
doskonalenie umiejętności rozwiązywania działań matematycznych,
ćwiczenia pamięci.
Pomoce: zbędne
Przebieg zabawy: Wszyscy uczestnicy zabawy stają w półkolu z wyciągniętymi do przodu ramionami. Prowadzący podaje dowolną liczbę od 1 do 20, np. 5. Przy tym wykonuje bardzo dokładnie jeden przysiad. Następna osoba mnoży 2×5, podaje głośno wynik i robi dwa przysiady. Jej sąsiad wie, jaki będzie wynik mnożenia. Wypowiadając wynik mnożenia, robi trzy przysiady itd.. W ten sposób jest kontynuowana tabliczka mnożenia z liczbą pięć. Ale uwaga: kto się pomyli, podając wynik mnożenia, musi wykonać tyle przysiadów, ile wynosi prawidłowa odpowiedź!
III. Sfera emocjonalna
Zabawa "Chodzenie"
Cele:
rozluźnienie,
zmniejszenie napięcia psychicznego.
Pomoce: zbędne
Przebieg zabawy: Dzieci chodzą swobodnie po sali. Prowadzący zmienia co jakiś czas polecenia:
chodzimy jak ludzie bardzo: zmęczeni, smutni, weseli, zamyśleni,
chodzimy: z otwartym parasolem pod wiatr, w głębokim śniegu, po gorącym piasku, skaczemy po kamieniach w górskim potoku.
tworzymy "Ministerstwo Głupich Kroków"; każdy wymyśla śmieszny sposób chodzenia.
Zabawa "Podawanie przedmiotu"
Cele:
rozluźnienie, zmniejszenie napięć,
wprowadzenie radosnego nastroju w grupie.
Pomoce: zabawka pluszowa lub woreczek do ćwiczeń
Przebieg zabawy: Dzieci stoją w kole zwrócone do siebie twarzami. Prowadzący podaje przedmiot, który dzieci podają sobie, jakby ten przedmiot był: bardzo ciężki, gorący, delikatny, cuchnący, lekki.
Po każdej rundce prowadzący zmienia polecenie.
Zabawa "Różowa chmurka"
Cele:
rozwijanie umiejętności relaksowania się,
likwidacja niepokoju i lęku,
odreagowanie napięć psychofizycznych.
Pomoce: tekst bajki, bardzo spokojna muzyka
Przebieg zabawy: Dzieci kładą się na dywanie. Ciało ułożone luźno. Zamykają oczy, oddychają spokojnie i słuchają muzyki połączonej z opowiadaniem bajki: "A teraz wyobraźcie sobie, że jest ciepły, słoneczny dzień. Niech ci się wydaje, że leżysz na różowej chmurze. Całe twoje ciało miękko na niej spoczywa. Wszystkie części ciała toną w chmurze i żadna nie musi nic robić, bo chmura przytrzymuje ją w powietrzu. Leżysz i łagodnie płyniesz z chmurą. Wieje lekki, chłodzący twoje skronie wiatr. Nad tobą w górze słońce rozlewa swe ciepłe, jasne promienie na cały świat wokół nas. Jest ci dobrze. Chmura unosi cię, kołysze. Niesie w przestworza. Wsłuchujesz się w muzykę, która cię unosi, płyniesz. Wsłuchaj się w ciszę, wtop się w nią".
Stopniowo wracamy do rzeczywistości. Delikatnie poruszamy palcami rąk i powoli siadamy i głęboko oddychamy.
Bożena Mozolewska
Dorota Zarzycka
Dzierżoniów
Literatura:
M. Bogdanowicz, Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP 1991.
E. Hermach, Zabawy w nauczaniu początkowym, WSiP 1998.
O. Tokarczuk, Grupa bawi się i pracuje, UNUS 1994
R. Trześniowski, Gry i zabawy ruchowe, WSiP 1995.
Wyszukiwarka