Wykład 1 i 2. Socjologia wsi. Przedmiot i metody badań. Metoda monograficzna.
Socjologia wsi usiłowała zajmować się wszystkimi aspektami życia społecznego na wsi, traktując je całościowo. Pytanie czy jest to możliwe w dzisiejszych społeczeństwach? Czy wieś zachowała swe odrębne cechy społeczne i kulturowe wobec pozostałych segmentów społeczeństwa, czy też została włączona do społeczeństwa globalnego?
Wieś jako przedmiot badań jest rzeczywistością społeczną wieloaspektową, wielowątkową. Stanowi słabe ogniwo ogólniejszych teorii społecznych. Nowe zjawiska społeczne występujące na polskiej wsi nie dają się opisać za pomocą terminów i twierdzeń istniejących teorii socjologicznych. K. Dobrowolski postulował niegdyś łączenie tzw. generalizującego i indywidualizującego punktu widzenia jako dyrektywy badawczej obowiązującej w badaniu kultury wiejskiej.
Jak można rozumieć socjologię wsi?
jako zastosowanie socjologii ogólnej, różnych teorii socjologicznych, - inspiracje wynikające z różnych teorii socjologii ogólnej.
Jako podejście holistyczne, stawiające sobie za cel interdyscyplinarne badanie różnych wymiarów życia wiejskiego,
Socjologia wsi bardziej definiuje się przez swój przedmiot, pole badań niż przez teorię czy też szkołę myślenia. Zarówno szkół, jak i teorii było wiele. Określa się ją jako tzw. Dyscyplinę wieloparadygmatyczną. Socjologia wsi definiuje się raczej przez pole badań, które stanowią społeczności wiejskie, bądź mówiąc współczesnym językiem obszary wiejskie.
Jakie pytania może dziś formułować socjologia wsi?
Pytania dotyczące społecznej formy mobilizacji pracy rolniczej, która nie jest oparta na modelu przedsiębiorstwa z najemną siłą roboczą lecz na modelu stosunków rodzinnych.
Pytania dotyczące procesu socjalizacji, ram i treści procesu uspołecznienia w społecznościach wioskowych, czyli w warunkach nieanonimowych więzi społecznych i bezpośrednich kontaktów społecznych.
Pytania dotyczące podstaw restrukturyzacji społeczności lokalnych i przemian struktur lokalnych, także w aspekcie władzy terytorialnej.
Pytania dotyczące przemian więzi terytorialnej, nowe typy współpracy i współzależności między strukturami lokalnymi.
Pytania dotyczące pojęcia wiejskości jako kategorii symbolicznej, jako elementu wyobrażeń społeczeństwa na temat siebie samego. Jak wiejskość wyzwala się ze swej tradycyjnej treści rolniczej?
Socjologia wsi ma w Polsce długą tradycję. Kształtowała się według wielu nurtów teoretycznych.
W. Kwaśniewicz proponował wyróżniać dwa style uprawiania socjologii wsi w Polsce:
Styl retrospektywny socjologii wsi - takie postępowanie badawcze, które zorientowane jest na to wszystko, co w życiu zbiorowym wsi jest kontynuacją wartości odziedziczonych po przeszłości. Taki styl da się odnaleźć w wielu dziedzinach badania życia wiejskiego, np. badania tradycyjnej kultury wsi, obrzędów, gwary, itp. Koncentruje się on na wydobywaniu z rzeczywistości społecznej wytworów przechodzących w drodze tradycji z pokolenia na pokolenie poprzez przekaz ustny i naśladownictwo. Ważne miejsce zajmują w takim ujęciu przeżytki, relikty minionych epok historycznych. Badania takie ukazują ich funkcjonowanie w zmienionych warunkach społecznych, modyfikacje i trwanie. Szeroki nurt badań monograficznych jest przykładem takich ujęć oraz badania socjologów międzywojennych. Styl retrospektywny odnaleźć można w pracach J. St. Bystronia, J. Chałasińskiego, St. Czarnowskiego, K. Dobrowolskiego. Po II wojnie styl ten utrzymywał się nadal, chociaż tracił na znaczeniu, gdyż zmieniali się mieszkańcy wsi i ich kultura. Zainteresowanie przeszłością wsi, "podłożem historycznym". Badacze starają się odnaleźć korzenie teraźniejszości w przeszłości i interpretują procesy społeczne oglądając się wstecz w nadziei, że znajdą tam przyczyny i klucz do interpretacji tych procesów. Wokół jakich problemów badawczych koncentrował się ten styl uprawiania socjologii:
swoistość wiejskiego systemu wartości, - J. Chałasiński J. Styk,
szczególne cechy osobowości społecznej mieszkańców wsi,
właściwości struktury i sposób funkcjonowania rodziny wiejskiej - D. Markowska, L. Kocik,
odmienność położenia społecznego ludności wiejskiej, B. Gałęski,
Jako zalety stylu retrospektywnego można wymienić:
poszukiwanie tego, co różnorodne i niepowtarzalne w życiu wsi,
konstruowanie bogatych faktograficznie opisów rzeczywistości wiejskiej,
konkretność tych opisów,
wady stylu retrospektywnego:
czasochłonność badań, które opierają się głównie na technikach jakościowych,
niejasny status epistemologiczny wykorzystywanych materiałów, problem ich reprezentatywności,
problemy porównywalności uzyskanych wyników, związane z brakiem formalizacji stosowanych narzędzi badawczych.
Styl prospektywny - badacze zorientowani przede wszystkim na to, co zmienne w warunkach życia wiejskiego, pojawianie się nowych elementów w kulturze materialnej wsi, nowych instytucji społecznych, wartości, wzorów zachowania się, itp. Styl ten koncentruje się na wydobywaniu procesów modernizacyjnych, ukazywanie wsi jako areny przeobrażeń społecznych i gospodarczych. Koncentracja raczej na elementach "podłoża aktualnego". W okresie międzywojennym taki styl charakteryzował badaczy o orientacji ekonomicznej -F. Bujaka, A. Bronikowskiego, Władysława Grabskiego. Po wojnie ten styl dominował w Polskiej socjologii wsi. Zwolennicy stylu prospektywnego podzielają pogląd:
że procesy modernizacji, a współcześnie globalizacji wsi mają charakter nieuchronny,
że unowocześnienie wsi przebiega pod wpływem czynników zewnętrznych, egzogennych wobec świata wiejskiego, który coraz bardziej zmienia się w biernego odbiorcę zewnętrznych oddziaływań, badania skupiają się na przełamywaniu się ogólnych procesów, takich jak urbanizacja, uprzemysłowienie, globalizacja w środowisku wiejskim,
badania empiryczne prowadzone zazwyczaj z użyciem technik badań masowych, pozwala to porównywać wyniki badań i gromadzić wiedzę o całym społeczeństwie.
Wady stylu prospektywnego:
programowy ahistoryzm,
jednostronne ujmowanie determinant procesów przeobrażeń wsi,
minimalizm poznawczy, prowadzenie badań pod kątem wąskich zagadnień, co gubi bogactwo treści i różnorodność życia wsi.
Z czym musi zmagać się socjologia wsi jako dyscyplina naukowa:
z historycznym uwikłaniem badacza, które oznacza uwikłanie podwójne:
zmieniający się przedmiot badań dynamika przemian szybsza niż koncepcje i ich wyjaśnianie, warsztat badawczy socjologa nie pozwala dostrzec, opisać, zrozumieć, wyjaśnić nowego, złożonego obrazu wsi.
2. ze zmianami samej socjologii, jej założeń teoretycznych i metod badawczych.
Dwie metody badawcze charakterystyczne dla socjologii wsi:
metoda monograficzna,
metoda biograficzna.
Metoda monograficzna przeżywa swój renesans. Tradycje badań monograficznych w Polsce sięgają początku XIX wieku i Oskara Kolberga. Pod koniec XIX wieku powstały pierwsze monografie etnograficzne, zawierające szersze opisy wsi, opisy obyczajów i wzorów życia ludności wiejskiej.
Jedną z pierwszych naukowych monografii wsi opracował F. Bujak, wykorzystując doświadczenia Le Playa - "Maszkienice, wieś powiatu brzeskiego. Stosunki gospodarcze i społeczne", wydana w Krakowie w 1901 roku, "Limanowa, miasteczko powiatowe w Zachodniej Galicji" (1902) oraz "Żmiąca, wieś powiatu limanowskiego"(1903).
Co zawierały monografie Bujaka?
opis gospodarczy miejscowości,
charakterystykę życia społecznego ludności,
informację o dziejach miejscowości.
Wypracowany przez F. Bujaka schemat monografii miał umożliwić podobieństwo i porównywanie wyników. Bujak był historykiem gospodarczym, którego zainteresowania naukowe obejmowały ewolucję stosunków agrarnych, wpływ środowiska geograficznego na życie społeczne, funkcjonowanie gospodarstw i skrótowo zagadnienia struktury społecznej. Cechą monografii Bujaka był całościowy charakter. (integral case studies)
Następcy Bujaka stworzyli silny nurt badań monograficznych w okresie międzywojennym, który da się sklasyfikować w 3 kategorie:
1. monografie ekonomiczne - publikowane głównie przez Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Słabością tych monografii była trudność wydzielenia jednego czynnika jako źródła zmian oraz skłonność do przeceniania roli tego czynnika w kreowaniu wszelkich zmian zachodzących we wsi. Monografie te nie odpowiadały też wymogom badania eksperymentalnego. Nie spełniały wymogu całościowego ujęcia, co było diffferentia specifica monograficznych badań terenowych.
monografie wieloaspektowe - opierały się na źródłach archiwalnych, uwzględniały zastane dane statystyczne, dane inwentaryzacyjne, obliczenia autora i obserwacje, informacje mieszkańców wsi. Zawierały one uporządkowany przedmiotowo schemat opisu, według którego autorzy zbierali dane. Do tego nurtu można zaliczyć również schemat monografii W. Grabskiego, który obejmował następujący plan:
Ogólne położenie, gleby, opady, temperatury.
Wieś jako grupa ludnościowo-rodzinna.
Gospodarka i zarobkowanie.
Własność rolnicza i inna.
Kultura materialna i duchowa.
Życie społeczne wsi.
Najważniejsze przejawy życia społecznego.
Wieloaspektowe monografie nie uniknęły pułapki zbierania wszelkich faktów i już w okresie międzywojennym były przedmiotem krytyki. A. Żabko-Potopowicz zarzucał im brak naukowego opracowania zebranych informacji. Autorzy opisywali "stan" wsi, przekroje, wymiary, ignorując zalecenie G. Tarde'a, żeby badania monograficzne odkrywały ogólniejsze mechanizmy przemian społecznych i ogólne związki między zjawiskami, analizując konkretne przykłady.
Monografie problemowe, bądź monografie socjologiczne. - J. Chałasiński, K. Duda-Dziewierz. Badanie monograficzne polega na ustaleniu i podjęciu istotnego dla danej społeczności problemu. Pozwala to badać jednocześnie całokształt życia i spraw danej społeczności. Badacz może wyjść od problemu, który chce zbadać, lokalizuje go w społeczności, gdzie występuje z dużym nasileniem. Społeczność dostarcza przykładu badawczego, problem ujęty jest dynamicznie, w aspekcie historycznym lub funkcjonalnym. Wszystkie sfery życia opisywane są ze względu na problem badany, który dostarcza schematu analitycznego.
Zarzuty formułowane pod adresem monografii:
niewielka wartość naukowa opisów,
brak teoretycznych perspektyw, co utrudnia określenie ważności twierdzeń i generalizacji,
brak konfrontacji z wynikami innych badań,
ograniczone możliwości porównywania wyników,
nierozstrzygnięty problem reprezentatywności wsi wybranych do badań.
Jakie były próby odpowiedzi obrony metody monograficznej:
1. Koncepcja "integralnej monografii reprezentatywnej" J. Topolskiego. Jedynie badania monograficzne mogą dostarczyć wiedzy o skomplikowanej strukturze i zmianach zachodzących w małych układach społecznych - gospodarstwo, rodzina, społeczność lokalna. Aby spełnić wymogi naukowości dana wieś musi być traktowana zarówno jako przedmiot badań, jak i pole badań, czyli miejsce lokalizacji ważnego problemu społecznego lub procesu. Wieś musiałaby być reprezentatywna, to znaczy reprezentować cechy regionu, oddawać strukturę regionu, badanie powinno być "integralne", czyli uwzględniać elementy rozwoju i struktury, przedstawiać wieś jako układ ekonomiczny, demograficzny, ekologiczny, prawny, etnologiczny i polityczny.
Reprezentatywność potraktowana została potocznie, nie w sensie statystycznym. Badając jeden przypadek nie można uprawomocniać wyników odwołując się do reprezentatywności.
2. Wieś jako reprezentant określonego typu wsi - B. Gałęski, badany przypadek reprezentuje określony typ wsi, zdefiniowany socjologicznie, który może występować na wielu obszarach. Wnioski z badań jednego przypadku mogą posłużyć do formułowania generalizacji odnoszących się do określonego typu wsi, np. wsi peryferyjnych, reprezentowanych przez Ciche Górne.
Nie dlatego, że są reprezentatywne dla określonego typu wsi, ale dlatego, że badacz ustalił tendencje i rodzaje zmian charakterystyczne dla tradycyjnego środowiska wychowawczego.
Peryferyjność wsi jest czynnikiem utrwalającym elementy systemu tradycyjnego i dlatego można w niej zlokalizować badany problem.
3. Próba ustalenia ogólnopolskiej próbki wsi, ustalonej sztucznie poprzez położenie na osi geograficznej co 100 km. Wybór wsi byłby losowy, ale sztuczny, przypadkowy i nie uwalniał od istniejących problemów.
Co stanowi istotne cechy badań monograficznych? Czy należy zabiegać o reprezentatywność badanych przypadków?
Monografia socjologiczna czyli field research, field study, community study metod, case study, jest rodzajem specjalnego postępowania badawczego, które obejmuje zbieranie danych oraz ich analizę, w którym został zachowany i uwzględniony jednolity, całościowy charakter obiektu badań. Specyfika monografii polega na świadomym ograniczeniu przedmiotów badanych jako formie celowego, naukowego opisu, jednostkowego opisu. Współczesne monografie socjologiczne charakteryzują się precyzyjną metodologią, wykorzystaniem różnych technik zbierania danych, a nie jedynie nieustruktyryzowaną obserwacją, jak miało to miejsce w monografiach historycznych i etnograficznych.
Nie każde case study zasługuje na miano monografii.
Czy badanie monograficzne jest badaniem jakościowym?
Nie tylko, można w nim stosować wszystkie techniki zbierania danych socjologicznych.
Co je wyróżnia?
Całościowy charakter badanego zjawiska, który powinien być zachowany i uwzględniony. Całościowość jest konstruktem poznawczym, chociaż badacz nie jest w stanie ująć wszystkiego, co dotyczy badanej całości, to zawsze stara się zachować kontekst całościowy badanego obiektu.
Jakie pożytki płyną z badań monograficznych?
Żadne - są to powieści, które nie mogą być podstawą generalizacji.
Funkcja heurystyczna - dostarczają ram do interpretacji jakościowej wyników uzyskanych w innych badaniach,
Służą konstruowaniu narzędzi pomiaru i projektowaniu badań.
Mogą ukazywać różne zmienne, pomagają formułować hipotezy, które można testować przy pomocy innych metod.
Pozwalają wejrzeć do wnętrza badanego zjawiska społecznego.
Opisywane w badaniach monograficznych społeczności lokalne są laboratoriami społecznymi procesów zachodzących w szerszej skali i pozwalają wyjaśnić uwarunkowania szersze ogólnych procesów i zjawisk społecznych.
Trojakie nieporozumienia wokół badań monograficznych:
związane z rolą teorii w badaniach empirycznych - czy monografie mają być wolne od teorii i opisywać jedynie fakty, dawać jedynie pogłębioną diagnozę układu naturalnego? Opis musi posługiwać się pojęciami, których dostarcza teoria. Fakty nabierają znaczenia dopiero wówczas, gdy towarzyszy im teoria, gdy są zbierane według pewnego planu, zarysu. Teoria pozwala określić zakres obserwacji, dostarcza dyrektyw dla badacza jak zebrać, usystematyzować i zorganizować empiryczne ustalenia.
Zasadność stosowania celowościowego doboru jednostki do badań - dobór pojedyńczego egzemplarza do badań, badania monograficzne nie dają odpowiedzi na temat rozkładu cech, ale dają odpowiedź na pytania o związki przyczynowe, zachodzące pod określonymi warunkami. Pozwalają odkrywać związki zachodzące między określonymi rodzajami zjawisk, między cechami danego zjawiska, odkrywania mechanizmów, etapów, faz, a więc teoretycznego związku cech.
Sposób uogólniania wniosków poza obiekt zbadany - związek między przejawami cech a związek między cechami.
Na jakich poziomach organizacji społeczno-przestrzennej porusza się socjolog wsi:
poziom mikrospołeczny - pozycja społeczna rolnika, rodzina wiejska i gospodarstwo, sąsiedztwo,
poziom mezospołeczny - społeczność lokalna, region,
poziom makrospołeczny - obszary wiejskie, ludność wiejska, gospodarka żywnościowa, globalny system żywnościowy, (global food system), łańcuchy żywnościowe (food chains),
Socjologia wsi przeżywa kryzys, którego źródłem jest zmiana jej dotychczasowego przedmiotu badań. Dwa sposoby myślenia o wsi:
przekonanie, że wzrastająca zależność poszczególnych segmentów społeczeństwa i gospodarki wyklucza traktowanie wsi jako tworu samoistnego, wyizolowanego od reszty społeczeństwa,
życie wiejskie " jako przykład życia w ogóle, jako przykład naturalnej wspólnoty, naturalnej całości społecznej, koncepcja zrównoważone rozwoju wsi, wieś jako skupisko struktur średniego zasięgu, struktur lokalnych,
Wieś a obszary wiejskie:
Pojęcie obszar wiejski kreuje inny obraz rzeczywistości społecznej. Pojęcie to nie operuje całością społeczną, systemową wizją rzeczywistości wiejskiej. Koncentruje się na wymiarze przestrzennym, dany obszar zostaje wyodrębniony z uwagi na jakąś szczególną cechę. Pojęcie „obszar wiejski” uwzględnia zmiany, jakie w ciągu ostatnich 150 lat (czyli odkąd istnieje socjologia) zaszły w obrębie wsi. Zmiany te obejmują zmniejszenie się odsetka mieszkańców wsi zajmujących się rolnictwem, pojawieniu się przedstawicieli innych grup zawodowych wśród mieszkańców wsi, zanik tradycyjnych form więzi społecznych i kultury wiejskiej. W krajach wysoko rozwiniętych tradycyjna wieś przestała już istnieć. Istnieją natomiast obszary wiejskie, które różnią się od obszarów miejskich.
Przemiany społeczeństw europejskich w XX wieku polegały głównie na procesach modernizacji, które w różnym tempie prowadziły do zaniku społeczeństw chłopskich i zaniku wiejskości, utożsamianej z syndromem kilku cech, obejmujących wymiar demograficzny, ekonomiczny, społeczny i kulturowy, takich jak:
relatywnie niskie zagęszczenie ludności na danym obszarze (wymiar demograficzny),
dominacja rolnictwa jako formy działalności gospodarczej (wymiar ekonomiczny),
specyficzne więzi społeczne, których podstawą były stosunki pokrewieństwa i stosunki sąsiedztwa oraz więź ze wspólnotą lokalną, kształtująca się w oparciu o stosunki osobiste i interakcje face to face (wymiar społeczny),
specyficzne instytucje życia zbiorowego, wyrastające z bezpośrednich relacji i rozbudowanych stosunków sąsiedzkich oraz normy i wzory działania, oparte raczej na wzajemnej pomocy i solidarności niż na konkurencji i współzawodnictwie (wymiar kulturowy i społeczny),
specyficzną mentalność, specyficzny system wartości, typ myślenia, któremu przypisywano ahistoryzm, tradycjonalizm, konserwatyzm, niechętny stosunek do zmian, „chłopski sposób myślenia”, ale także upór, wytrwałość i raczej skłonność do akceptacji własnej sytuacji społecznej niż dążenie do jej zmiany (wymiar kulturowy, społeczny).
Procesy modernizacji, które pod koniec XX wieku przybrały postać globalizacji
doprowadziły do zaniku tak definiowanego systemu życia wiejskiego. Zmiana ta przez socjologów bywa określana mianem depesentyzacji (depeasantisation), „końca chłopów”, przejściem do społeczeństwa przemysłowego, modernizacją. Społeczeństwo przemysłowe i kapitalistyczna gospodarka wchłonęły społeczeństwa chłopskie, pozostawiając niewielkie liczebnie kategorie producentów żywności, które tracą elementy chłopskiej specyfiki.
Pola społeczności wiejskich tworzą istotne wymiary kontekstu lokalnego, wieś rozumiana jako mezostruktura niesie nowe możliwości udzielania odpowiedzi na pytanie czym jest "wiejskość", jaką rolę pełni w strukturze społeczeństwa globalnego,
2
9