dkSEMIOTYKA

• Semiotyka to termin, którym posługujemy się do dzisiaj, a który powstał już w starożytności.

• Już w starożytności pojawił się podział na znaki i oznaki.

• Znak to coś, co pojawia się w miejsce czegoś innego, co jest nieobecne. Znak znaczy na mocy konwencji

• Oznaka to relacja bezpośredniego wskazywania (np.: dym oznacza ogień lub pożar).

• Semiotyka to ogólna teoria znaków.

• W starożytności uznano, że oznaki mają charakter naturalny, a znaki konwencjonalny.

• XX wieczna wiedza o znakach ukształtowała się pod wpływem 2 tradycji:

• Filozoficzna: semiotyka filozoficzna związana z myślą Chrlesa Sandersa Peirce'a, a następnie z Ludwiga Wittgensteina i Rudolfa Carnapa. Linię tę kontynuowali Ogden i Richards oraz Morris.

• Językoznawcza: na jej gruncie pojawiła się semiologia, czyli nauka o znakach, wywodziła się z językoznawstwa strukturalnego, zwłaszcza teorii znaku de Soussur'a.

Peirce: świat jako uniwersum znaków

• Peirce przejął termin `semiotyka' od ang. Filozofa J. Locke'a.

• U Peirce'a znak definiowany jest jako relacja trójczłonowa: połączenie materialnego środka przekazu, przedmiotu oraz znaczenia. Uważał je za konieczne. Owa triada to:

• Środek przekazu to dźwięki języka, napisy, rzeczy, zachowania, gesty itp.

• Przedmiot, do którego znak się odnosi interesował go tylko jako bycie obiektem relacji znakowej.

• Znaczenie znaku (interpretant) pełni funkcję mediacyjną pomiędzy powyższymi.

• Interpretant oznacza treść znaku jako stale w nim obecna zdolność do interpretacji.

• Każda treść znaku musiała być wyrażona w następnych znakach.

• Nie ma w systemie zbędnych elementów, wszystkie znaki mają precyzyjnie wyznaczone miejsce w systemie.

• Peirce zaproponował typologię znaku i wyróżnił:

• Indeksy - relacja wskazywania

• Ikony - relacja podobieństwa

• Symbole - relacja na mocy konwencji

• W 1938 r. Morris - uczeń Peirce'a poszerzył triadyczny model znaku dodając 2 składniki. W jego koncepcji na znak składają się następujące elementy:

• Środek przekazu - słowo: d-rz-e-w-o.

• Interpretant - wszystkie skojarzenia związane z drzewem (skojarzenia na temat danego znaku).

• Znaczenie - definicja drzewa (podstawowe pojęcie, na które można przełożyć znak).

• Denotat - konkretne drzewo (przedmiot znaku, do którego odnosi się znak).

• Odbiorca znaku lub interpretator - ten, kto posługuje się słowem `drzewo' i je interpretuje.

• Koncepcja ta uwzględniła jeszcze użytkownika znaku i poszerzyła funkcję interpretanta.

• Morris podzielił semiotykę na 3 oddzielne dyscypliny, określone przez 3 główne rodzaje odniesień znaku:

• Semantyka - relacja znaku do przedmiotu zastępowanego przez znak.

• Syntaktyka - relacja danego znaku do innych znaków.

• Pragmatyka - relacje znaków i jego użytkowników (nadawców i odbiorców).

De Soussure: narodziny semiologii

• De Soussure przyznawał semiologii status naukowy, a na plan pierwszy wysunął system znaków (nie sam znak) i prawa rządzące uniwersum znakowym.

• Jego semiologia była w gruncie rzeczy semiologia strukturalną, zakładającą istnienie ścisłego i spoistego wewnętrznego układu relacji.

Benveniste: w stronę semantyki wypowiedzi

• Rozpoczął badania od systemów niejęzykowych, po to, by na ich tle opisać cechy specyficzne dla języka naturalnego.

• Wg niego systemy semiotyczne mogą pozostawać wobec siebie w 3 podstawowych relacjach:

• Wytwarzania - jeden system rodzi inny system, np.: alfabet języka rodzi alfabet Braille'a

• Homologii - odpowiedniość strukturalna między jednym a drugim systemem.

• Interpretacji - jeden system staje się systemem interpretowanym, a drugi interpretującym np.: język naturalny jako system interpretujący społeczeństwo.

Łotman: model, tekst, kultura

• Należał do szkoły kartuskiej powstałej w latach 60 - tych.

• Najwybitniejszy przedstawiciel tej szkoły.

• Odwoływał się do Benveniste'a i Hjelmsleva.

• Interesowała go idea języka naturalnego jako głównego źródła wzorca modelowania artystycznego.

• Najważniejsze jego pojecie to wtórny system modelujący, którym może być sztuka, religia, nauka, filozofia, malarstwo i oczywiście literatura.. To każdy system semiotyczny inny niż język naturalny, ale zbudowany na wzór języka naturalnego.

• Wprowadził podział języków na 3 kategorie:

• Naturalne

• Sztuczne

• Wtórne - takie, które posługują się językiem naturalnym jako materiałem i skonstruowane są na podobnej zasadzie co języki naturalne.

• Literaturze przypisywał podwójną rolę: jako jednocześnie system modelujący (pełni funkcje poznawczą) i system znakowy (pełniący funkcję komunikacyjną).

• Starał się udzielić odpowiedzi na pytanie: co to znaczy, że jakieś dzieło sztuki (tez literackie) jest modelem? U niego znaczyło to, że dzieło odtwarza jakiś fragment rzeczywistości i jednocześnie tworzy jego odpowiednik, podobny, ale nie taki sam, bo mogło np. zmienić się tworzywo.

• Modele wyposażały rzeczywistość w dodatkowe jakości (o charakterze poznawczym, estetycznym, emocjonalnym itp.) w wypadku literatury dostrzegał możliwości modelowania rozmaitych obiektów, np.: losów konkretnego bohatera, albo kondycji ludzkiej w ogóle.

• Ważne było pojęcie kodu. Dla niego był to system reguł, który wyznaczał zasady wyboru i kombinacji elementów danego systemu semiotycznego, po to, by utworzyć z nich teksty. Czyli jest to inwentarz możliwych elementów danego systemu, zawiera przy tym reguły ich selekcji i łączenia i reguły odczytywania tekstów.

• Dostrzegał naturalność związku pomiędzy znakiem, a jego denotatem (znaczenie), oraz jego desygnatem (obiektem)..

• Związek między znakiem, a desygnatem miał charakter naturalny. Pojęcie znaku ikonicznego używał w szerokim znaczeniu uznając za relacje ikoniczna wszelkie przejawy adekwatności znaku do tego, co ów znak zastępuje lub wyraża.

• Tekst oznaczał dla niego wszelką sekwencję znaków danego systemu, uporządkowaną według reguł tego systemu.

• W precyzowaniu tekstu brał pod uwagę 3 podstawowe właściwości:

• Wyrażenie - tekst jest zawsze utrwalony i wyrażony w określonych znakach i w tym aspekcie przeciwstawia się on wszelkim strukturom pozatekstowym.

• Ograniczenie: tekst jest zawsze ograniczony, ma początek i koniec, i w tym sensie przeciwstawia się wszystkim nienależącym do niego znakom i strukturom o nieoznaczonych wyraźnie granicach.

• Strukturalizacja: tekst nie jest prostym następstwem znaków , ale charakteryzuje się określoną organizacją wewnętrzną.

Eco: semiotyka i interpretacja

• Włoski teoretyk i eseista, pisarz, rozpoczynał badania w latach 50 - tych.

• W latach 60 - tych uległ fascynacji strukturalizmem, potem interesowała go semiologia strukturalna, a później sama semiotyka, za pomocą której badał nie tylko literaturę, ale i inne systemy znakowe, zwłaszcza zjawiska kultury masowej. Na końcu znalazła się u niego teoria interpretacji.

• Szybko dostrzegł ograniczenia teorii i metodologii spod znaku de Soussure'a i Levi-Straussa.

• Teoria semiologiczna była dla niego jednoznaczna z ogólna teorią kultury, zaś semiologia miała dostarczyć niezbędnych narzędzi do badania świata znaków.

• Opowiadał się po stronie poglądów Peirce'a.

• Praktyka interpretacji jest równoznaczna z procesem rozumienia tekstu, a poprzedzona zawsze operacja dekodowania - ujmowaniem ogólnego sensu wypowiedzi, przypominającym tworzenie hipotez z koncepcji Peirce'a (komunikat czy tekst uznał za pustą formę, której można przypisać rozmaite znaczenia).

• Eco doszedł do wniosku, że owo wypełnianie pustej formy nie odbywa się całkowicie dowolnie.

• Czytelnik może próbować odkryć intencję autora, może tez uruchomić inne możliwości interpretacyjne, ale nie powinien odchodzić zbyt daleko od zamysłu autorskiego.

• Odbiorca stał się jednak ostatecznie najważniejszą i najbardziej uprzywilejowaną figurą teorii interpretacji w ujęciu Eco, choć musiał zostać wierny autorowi.

• Podstawową kategorią była dla niego kategoria czytelnika modelowego.

• Wg niego każdy autor zakłada hipotetycznego czytelnika, którego zadaniem ma być ścisłe współdziałanie z nim w procesie interpretacji.

• Teorię interpretacji sprowadził do 2 tez:

• Czytelnik (odbiorca) pełni ważną funkcję w tworzeniu tekstu literackiego, który bez odbiorcy pozostałby tylko w sferze potencjalności, ale

• Władza odbiorcy nad tekstem nie jest nieograniczona, a praktyka interpretowania nie jest aktem całkowicie swobodnym.

• Dzieło ma swoja intencję, obiektywna strukturę dana czytelnikowi niezależnie od autora w momencie, gdy dzieło zaczyna swój byt w obiegu komunikacyjnym.

• Wyróżnił tez intencję czytelnika czyli umiejętność dekodowania kodów i konwencji, które legły u podstaw dzieła.

• Intencja autorska niezbędna, by znaczenia tekstu uzyskały swoja idealna formę. Nie jest to jednak absolutna władza autora nad tekstem.

• W procesie, który nazwał `interpretowanie' interesowało go jednak bardziej `rozumienie' tekstu.

• Czytelnika modelowego podzielił na 2 typy:

• Czytelnik naiwny - taki, który stara się zrozumieć znaczenia tekstu, ale nie zawsze mu się to udaje.

• Czytelnik krytyczny - który powinien zrozumieć znaczenia tekstu i nie dać się złapać w pułapki zastawione przez autora.

• Był tez czytelnik idealny, który posiadał absolutną kompetencję i dla niego tekst nie miał tajemnic, ale był tylko w sferze idealności.

• Stał na stanowisku ograniczonej swobody interpretacji.

Barthes: mitologia semiologiczna

• Interesowała go semiologia strukturalna spod znaku de Soussure'a i Levi-Straussa.

• Wziął udział w jednym z najważniejszych wydarzeń powojennych - w tzw. manifeście narratologów francuskich.

3

---