Wilhelm Christian Ludwig Dilthey ur. 19 listopada 1833, zm. 1 października 1911 filozof niemiecki. Profesor uniwersytetów w Bazylei (od 1866), Kilonii (od 1868), Wrocławiu (od 1871) i Berlinie (od 1882). Zajmował się głównie metodologią nauk humanistycznych i teorią kultury. Stworzył pojecie nauk o duchu (Geisteswissenschaften). Wysunął tezę o ich odrębności od przyrodoznawstwa. Podstawowe informacje dotyczące Dilthey'a sprowadzają się najczęściej do faktów na temat jego aktywności jako krytyka literackiego i historyka oraz najważniejszych danych z zakresu jego działalności filozoficznej.
Reguły tworzenia światopoglądów
Podstawą wykształcania się światopoglądów są nastroje życiowe i postawy wobec świata.
Nastoje życiowe zależą od bodźców, które ukazują człowiekowi życie od pewnej swoistej strony; świat pojawia się wówczas w innych barwach, bodźcami tymi są doświadczenia życiowe. Gdy takie doświadczenia powtarzają się i wiążą ze sobą kształtują się nasze nastroje wobec życia. Początkowo ujawniają się nastroju uniwersalne. Zmieniają się one w miarę, jak życie ukazuje człowiekowi coraz to nowe strony. Ale u różnych jednostek, w zależności od ich natury, przeważają odmienne nastroje życiowe. Pośród zasadniczych nastrojów życiowych najbardziej powszechne są optymizm i pesymizm.
Doświadczenie życiowe powstaje z refleksji nad życiem,. Zasadnicze rysy doświadczenia życiowego wspólne są wszystkim jednak odmiennie się kształtują. Mówiąc o wspólnych rysach doświadczeń życiowych Dilthey miał na myśli uświadomienie sobie przez jednostkę potęgi przypadku, nietrwałości wszystkiego co posiadamy, kochamy bądź nienawidzimy oraz ciągła obecność śmierci, która decyduje o znaczeniu i sensie życia każdego z nas. Wszystko co panuje nad nami jako moralność, obyczaj, tradycja uargumentowane jest w doświadczeniu życiowym. Realność własnej jaźni, innych osób i rzeczy na około nas oraz prawidłowe zależności między nimi stanowią ramy doświadczenia życiowego. Najważniejszymi doświadczeniami życiowymi są te, które organizują moje istnienie, wywierają na nie presję. Następnie te, które stanowią nieoczekiwane przeszkody dla moich zamiarów
Na podstawie doświadczeń życiowych, dokonują się próby rozwiązywania zagadki życia, zagadki nurtującej ludzkość od zarania dziejów. W wyższych formach doświadczeń życiowych zaznacza się szczególnie jeden proces: zrozumienie nieuchwytnych danych poprzez to co wyraźne, a więc to co wyraźne staje się narzędziem do zrozumienia tego co nieuchwytne. Nauka analizuje na podstawie jednorodnych stanów rzeczy ich ogólne relacje a religia, poezja i autentyczna metafizyka wyrażają znaczenie i sens całości, a więc nauka poznaje; religia, poezja i autentyczna metafizyka rozumieją.
A zatem można powiedzieć, że Interpretacja świata, która uwydatnia jego wieloraką istotę za pomocą prostszej, zaczyna się już na szczeblu języka i rozwija się m.in. W metaforze jako zastępowaniu pewnego obrazu innymi, pokrewnymi, który w jakimś sensie wyjaśnia lub w personifikacja, która poprzez uczłowieczenie zbliża go i czyni zrozumiałym.
Wnioskować można więc, że z interpretacji świata powstaje światopogląd. Podstawą światopoglądu są nastroju życiowe, z kolei te powstają dzięki doświadczeniom życiowym.
Różnorodność światopoglądu
Światopoglądy rozwijają się w różnych warunkach. Klimat, rasy, uwarunkowania narodów przez historię i kształtowanie się państwowości składają się na specyficzne warunki, podorujące powstanie różnorodnych światopoglądów. Do tych typowych zróżnicowań dochodzą ponad to: odmienność jednostek, ich środowiska i życiowe doświadczenia.
Na zróżnicowanie form światopoglądów wpływa także różnorodność życia, następowanie po sobie epok, sytuacji naukowych, geniusz narodu i jednostek. Nieustannie zmieniające się zainteresowania, coraz to inne idee, które wyrastają z życia historycznego i zapanowują nad nim.
W życiu człowieka rozwijają się różne formy światopoglądów i walczą ze sobą o władzę nad duszą. Światopoglądy, które sprzyjają rozumieniu życia i prowadzą do użytecznych celów życiowych mają zdolność przetrwania i wypierają inne, mniej znaczące. W ten sposób odbywa się selekcja
Podczas próby poznania form światopoglądowych Dilthey wysnuł tezę: Światopoglądy nie są wytworami czystego myślenia. Nie powstają z czystej woli poznania. Ujęcie rzeczywistości jest ważnym momentem ich kształtowania się, jednakże tylko jednym z momentów. Wypływają one z postawy życiowej, doświadczenia życiowego, ze struktury całości naszej psychiki.
Dilthey podał także przyczyny wykształcania się światopoglądów do których należą: pragnienie utrwalenia obrazu świata, oceny życia i kierowanie wolą.
Typy światopoglądów
Światopogląd religijny wyrasta ze swoistości odnoszenia się człowieka do życia. Próba wchłonięcia mocy sił wyimaginowanych prowadzi do wytworzenia obrzędów. Powstaje wówczas rzemiosło cudów, znachora, kapłana. Umacnianie się tego staniu prowadzi do gromadzenia się metod, doświadczenia, wiedzy i szczególnego sposobu życia, odmiennego od sposobu życia innych członków społeczeństwa. Rozwój zabobonnej religijności rozpoczynający się w czynnościach kultowych z czasem przechodzi w religijność. Prymitywne pojęcia religijne rozwijają się na tle wszechobecnych i powtarzających się przeżyć: narodzin, śmierci, choroby, urojeń, szaleństwa. Siła oddziaływania tego, co niewidzialne jest podstawą pierwotnego życia religijnego, której obecna moc tkwi w tradycji. Wszystkie światopoglądy religijne zawierają w sobie wizję konfliktu istot dobrych i złych, świata zmysłowego i wyższego, że istnieje siła boska.
Światopogląd poetycki - Sztuka rozwija się pod wpływem oddziaływania religii. Wydobywając pewne zdarzenie ze splotu zależności wolicjonalnych i przekształcając w owym świecie ułudy jego poetycki symbol w ekspresję natury życia, poezja uwalnia duszę od ciężaru rzeczywistości, a jednocześnie ujawnia jej znaczenia. Poezja poszerza osobowość i horyzont życiowych doświadczeń. Poezja nie pragnie poznawać świata, ale ukazywać ważność zdarzeń, ludzi i rzeczy tkwiącą w związkach życiowych.
Światopogląd metafizyczny - proces powstawania i utrwalania się światopoglądów zmierza do tego, aby odpowiadały one wymogowi wiedzy ważnej powszechnie. Wola panowania obecna w religiach w metafizyce zostaje zastąpiona wymogiem rozumu. Gdy światopogląd zostaje ujęty w system pojęciowy i naukowo uzasadniony oraz występuje z rozczepieniem do ważności powszechnej, powstaje metafizyka, którą zawsze poprzedza religia. Strukturę świadomości w metafizyce na początku determinował jej związek z nauką. Z czasem stała się zależna od kultury świeckiej podlegając duchowi panującym systemom i udzielając im swojej energii w postaci swojej myśli. Każdy światopogląd jest intuicją wypływającą z faktu tkwienia w życiu.
Naturalizm:
Ma charakter intelektualny, materialistyczny, empirystyczny, hedonistyczny i utylitarny.
Człowiek postrzega siebie jako istotę określoną przez przyrodę. Ludzki stosunek do życia opiera się na zaspokajaniu instynktów, oraz podporządkowywanie się światu zewnętrznemu, co nadaje mu „zwierzęcości”, a myślenie i oparta o nie działalność celowa służą owej animalności. Z tym pojęciem łączy się właśnie naturalizm, który mówi, ze procesy naturalne są jedyną i całkowitą rzeczywistością. Aspekt poznawczy naturalizmu ma swoje podstawy w sensualizmie (sporwadzanie procesu poznawczego do zewnętrznego doświadczenia zmysłowego). Z naturalizmem związane jest także takie pojęcie jak metafizyka naturalizmu, jest ona obecna wówczas, gdy rzeczywistość uznaje się tylko za mechanizm, a także życiowy ideał naturalizmu, który mówi o tym, że człowiek jest niewolnikiem procesu przyrodniczego, jednak stoi nad nim dzięki potędze myśli.
Idealizm wolności
Odwołuje się do intuicji i wewnętrznych przekonań jednostki, głosi autonomię moralną i wolność człowieka
Głosi między innymi, że człowiek, jako wolny, samowładny podmiot uznaje siebie jednoczesnie za powiązanego z innymi osobami za pomocą normy etycznej i poczucia zobowiązania. Z tymi przesłankami wiąże się odnoszenie wolnych jednostek do osobowej i wolnej przyczyny. Z punktu widzenia postawy życiowej polega to na tym, ze spontaniczna i wolna witalność uznaje się za siłę, która zdolna jest wpływać na wolność innych osób zarazem przeżywając jak inne osobny stają się w niej siłą.
Idealizm obiektywny
jest nastawiony na wartościowanie świata jako zhierarchizowanej całości, ma charakter kontemplacyjny, ukierunkowany jest na poszukiwanie piękna i harmonii monistycznie pojmowanego wszechświata.
rozumiany jest jako związane ze sobą systemy, które odbiegają od dwóch poprzednich typów, a ich ścisły związek z pokrewnymi zjawiskami wiary i sztuki wskazuje na światopogląd przenikający religię, twórczość artystyczną i myślenie metafizyczne.