Rola państwa w gospodarce.
Historia:
Rola państwa w gospodarce jest różnorodna i zmienna historycznie, zależy od fazy rozwoju danej formacji, a także od systemu funkcjonowania gospodarki. Państwo powstaje na pewnym etapie rozwoju społecznego i gospodarczego ludzkości. Odgrywa ono istotną rolę w zakresie rozwoju politycznego i ekonomicznego poszczególnych krajów. Może być czynnikiem stymulującym lub hamującym rozwój ekonomiczny.
W okresie kształtowania się gospodarki kapitalistycznej państwo spełniało aktywną rolę. Pomagało bezpośrednio lub pośrednio w tworzeniu przedsiębiorstw kapitalistycznych. Zadania te realizowało poprzez: budowę infrastruktury gospodarczej, systemu bezpieczeństwa publicznego oraz systemu finansowo-kredytowego, wspomagających powstawanie i rozwój prywatnej przedsiębiorczości kapitalistycznej.
Panowały wówczas koncepcje merkantylistyczne: (1776 roku)
kraje europejskie bezpośrednio ze sobą konkurują,
kraj, który ma najwięcej bogactwa wygrywa tę konkurencję,
kruszec złoty i srebrny jest synonimem bogactwa
jako zła postrzegana była również zależność od handlu zagranicznego -> ustanowienie wysokich ceł
Przejście od merkantylizmu do fizjokratyzmu w teorii oraz polityce gospodarczej oznaczało również zmianę roli państwa.
Ograniczenie roli państwa do funkcji zapewniających bezpieczeństwo obrotu gospodarczego
Wolny handel w kraju oraz w stosunkach z zagranicą
Po okrzepnięciu systemu gospodarki kapitalistycznej, w ekonomii oraz w polityce gospodarczej zaczęła dominować teoria wolnego handlu.(Adam Smith)
Łączyło się to z przekonaniem, że wszelkie mieszanie się rządu do gospodarki jest niepożądane, ponieważ stanowi to naruszenie praw natury i wolności osobistej.
Optowanie na rzecz leseferyzmu uzupełnić trzeba jednak twierdzeniami o konieczności interwencji państwa (uwzględniając ówczesne struktury polityczne i instytucje) [np. regulacje w handlu zagranicznym na rzecz „raczkujących” gałęzi przemysłu]
Leseferyzm - pogląd filozoficzno-ekonomiczny głoszący nieograniczoną wolność jednostki, zwłaszcza w wymiarze społeczno-ekonomicznym. Rola państwa miała być ograniczona do roli "nocnego stróża", który miał strzec fundamentalnych zasad wolności gospodarowania i prywatnej własności. Rozumowanie leseferystów jest oparte na założeniu, że każdy człowiek kieruje się zasadą korzyści materialnej (homo oeconomicus)
W gospodarce opartej na leseferyzmie jedynym regulatorem jest cena; brak jest jakiejkolwiek ingerencji czynników zewnętrznych w procesy rynkowe (przeciwieństwo interwencjonizmu).
Regulacja handlu zagranicznego jest konieczna ze względów obronnych.
Rząd ma obowiązek dbać o bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne kraju, budować i utrzymywać drogi i szkoły.
Smith obwarował swoją argumentację na rzecz polityki leseferyzmu zastrzeżeniem, że rząd powinien dostarczać dobra, które przynoszą wielkie korzyści społeczne, lecz nie są dostarczane przez rynki prywatne, ponieważ ich zyskowność jest niedostateczna.
Koncepcje nieingerencji państwa w sprawy gospodarcze dominowały do rozpoczęcia I wojny światowej i były głoszone przede wszystkim przez kraje uprzemysłowione (najbardziej rozwinięte). W okresie wojny wzrosła rola gospodarcza państwa, zwiększył się zarówno jej zakres, jak i struktura stosowanych metod oraz instrumentów ingerencji. Po zakończeniu I wojny światowej nastąpiło ograniczenie ingerencji państwa w sprawy gospodarcze. Jednak zachowana została ingerencja na rynku pracy, subwencjonowanie nowoczesnych gałęzi przemysłu, polityka regionalna itd. Analogicznie problem ten przejawiał się po II wojnie światowej. Skutkiem tego był wzrost zakresu ingerencji w stosunku do okresu sprzed I wojny światowej. Ograniczoną ingerencję stosowano w latach 1918-1929, czyli do początku wielkiego kryzysu światowego lat 1929-1933. poczynając od tego okresu zaczyna się trend rosnącej ingerencji państwa w sprawy gospodarcze w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo. W następnych latach podstawą teoretyczną ingerencji stała się teoria J.M Keynesa - teoria interwencjonalizmu państwowego. Teorię interwencjonizmu stworzył John Maynard Keynes w 1936r, który twierdził, że w okresie dekoniunktury państwo może łagodzić jej skutki społeczne i ekonomiczne, stabilizować i korygować rynek oraz eliminować wady gospodarki czysto wolnorynkowej. Twierdził też, że dwiema najważniejszymi wadami kapitalizmu są:
Niezdolność do realizowania pełnego zatrudnienia oraz dowolny i niesprawiedliwy podział bogactwa i dochodów.
Istotą propozycji Keynesa w zwalczaniu wielkiej depresji było:
zaprzeczenie skuteczności tradycyjnych środków, takich jak polityka łatwego pieniądza oraz obniżki płac nominalnych
propozycja, by rząd zastosował finansowanie z deficytu budżetowego dokonując wydatków na roboty publiczne.
Interwencjonizm może przybierać różne formy. Może to być:
bezpośrednie finansowanie niektórych inwestycji gospodarczych z kasy państwowej, np. budowy autostrad
"ratowanie" upadających przedsiębiorstw przez preferencyjne kredyty, oddłużanie
bezpośrednie dotacje do nierentownej produkcji lub usług
skupowanie przez państwo nadmiaru niektórych towarów i ich późniejsze sprzedawanie w celu utrzymania stałego poziomu cen.
posiadanie pakietów akcji wybranych przedsiębiorstw oraz emisja własnych papierów wartościowych (np. obligacji)
bezpośrednia interwencja państwa w rynek walutowy - polegająca np. na utrzymaniu kursu własnej waluty przez wykupywanie obcych walut na rynku wewnętrznym
obrona słabszych podmiotów rynku przed silniejszymi
podejmować różne zadania stabilizacyjne przeciwdziałając bezrobociu
płynną regulację podstawowych stóp procentowych
państwo ingeruje też w handel zagraniczny za pomocą systemu ceł i dotacji. Celem tej ingerencji jest ochrona produkcji krajowej przed konkurencją z zagranicy (protekcjonizm). W stosunku do rynku krajowego głównym narzędziem tej polityki są cła przywozowe i cła eksportowe oraz subsydia. Ochrona krajowej produkcji dotyczyć może również rynków eksportowych: narzędziem ochrony są w tym przypadku premie eksportowe.
Krytyka ingerencji państwa w sprawy gospodarcze doprowadziła już w latach sześćdziesiątych do uznania tej koncepcji za nieadekwatną do potrzeb gospodarki, bowiem przy rosnących wydatkach rządu i zasobów pieniądza bezrobocie nie uległo obniżeniu. Przy czym w latach 70' miała miejsce stagflacja (równoczesny wzrost bezrobocia i inflacji). Dlatego też w tym czasie w miejsce polityki propopytowej, której teoretyczną podstawę stanowił dorobek Keynesizmu, wkroczyła polityka propodażowa, oparta na dorobku koncepcji monetarystycznych (miliona Friedmana i in.) oraz ekonomi podaży (Artur Laffer, Norma Ture, jude Winnisky). Istotą polityki propopytowej jest:
Dążenie do utrzymania stabilnego wzrostu łączonego (zagregowanego) popytu jako głównej siły rozwoju gospodarczego.
Z kolei zasadniczą treścią polityki propodażowej jest:
Przypisywanie większej roli procesom restrukturyzacji i podaży.
W latach 80' i 90' nasiliła się krytyka ingerencji państwa w sprawy gospodarcze w skali świata. W krytyce tej ujawniły się 2 zasadnicze nurty:
dotyczący ekonomicznej roli państwa
w krańcowych sformułowaniach twierdzono, że: współczesne państwo dobrobytu, ze swoim systemem stymulatorów rozwoju, zmieniło się z czynnika wspierającego rozwój w hamulec kapitalistycznej akumulacji, ergo i wzrostu gospodarczego.
dotyczący realizacji polityki zabezpieczenia społecznego:
Dyskusja na temat roli współczesnego państwa doprowadziła w latach 80' i 90' XX wieku do ograniczenia roli państwa.
2 modele współczesnego państwa:
We współczesnej teorii ekonomii wyraźnie ukształtowały się dwa krańcowo przeciwstawne stanowiska dotyczące roli ekonomicznej państwa:
zgodne z założeniami neoliberalizmu, głoszące, że państwo powinno zapewnić warunki bezpieczeństwa i porządku publicznego, a resztę zostawić twórczej inicjatywie przedsiębiorców; (neoliberaliści maja negatywny stosunek do aktywnego oddziaływania państwa na kształtowanie przebiegów procesów gospodarczych, uważają oni, że swobodna gra sił ekonomicznych występujących na rynku zapewnia najwłaściwsze warunki dla rozwoju gospodarczego.)
głoszące potrzebę ingerencji państwa w sprawy gospodarcze w celu wyeliminowania samodestrukcyjnych tendencji nieograniczonej konkurencji oraz stworzenie systemu bezpieczeństwa socjalnego.
Główne obszary działalności państwa we współczesnych gospodarkach świata:
Ochrona własności, ustalanie prawa
Państwo stoi na straży przestrzegania praw własności. Prawa własności, to określone prawem możliwości korzystania z zasobów, dóbr i usług. Ta dopuszczalna możliwość korzystania z dóbr ekonomicznych, decyduje o tym, jak realizuje się w społeczeństwie produkcja, podział, wymiana i konsumpcja, a więc cały proces reprodukcji społecznej.
Rolą państwa jest też kontrola wolnej konkurencji, gdyż skutki wolnej konkurencji nie dla wszystkich są pozytywne.
Produkcja dóbr publicznych
Dobra publiczne - dobra i usługi przynoszące korzyści wszystkim członkom społeczności. Ich wytwarzaniem zajmuje się przeważnie rząd. Jako przykład dóbr publicznych można podać instytucje potrzebne do ochrony praw własności jak na przykład policja i sądownictwo. Innym dobrem publicznym jest obrona narodowa. Ze swej natury dobra publiczne nie nadają się do prywatnej produkcji, więc państwo musi podjąć się wytwarzania i płacenia za dobra publiczne.
Efekty zewnętrzne
Pewne działania gospodarcze powodują występowanie efektów zewnętrznych, czyli dodatnich lub ujemnych skutków transakcji rynkowych na ludzi, którzy nie uczestniczą w nich bezpośrednio. Skutki dodatnie uzyskiwane przez jakąś osobę trzecią nazywane są korzyściami zewnętrznymi. Przykładem korzyści zewnętrznych jest działalność oświatowa. Oświata wyposaża ludzi w bardziej produktywne umiejętności zawodowe i przygotowuje ich do pełnienia przez nich powinności obywatelskich. Zewnętrzne efekty ujemne określane są mianem kosztów zewnętrznych. Są to koszty produkcji i konsumpcji ponoszone przez ludzi nie uczestniczących bezpośrednio w produkcji, konsumpcji lub wymianie danego dobra. Na przykład zanieczyszczenie powietrza, hałas są skutkiem procesu z którego odnoszą korzyści producenci i konsumenci, ale koszty ponoszone są przez pozostałych mieszkańców danej okolicy. Państwo może pobierać opłaty od działalności powodującej zatrucie środowiska i hałas np. w postaci kar dla przedsiębiorstw, podatku od paliwa samochodowego.
Zapobieganie praktykom monopolistycznym
Monopol (czysty) jest wyłącznym sprzedawcą jakiegoś dobra lub usługi. Ponieważ monopol nie ma konkurentów, może ograniczyć produkcję (zmniejszając wielkość podaży), nakładać wyższe ceny i pobierać wyższe zyski niż inne firmy.
Państwo może nie dopuszczać do powstawania monopoli oraz zmowy między największymi producentami danego dobra, jak i przeciwdziałać wyżej wspomnianym praktykom monopolistycznym w przypadku gdyby z jakichś powodów monopole powstały.
Ochrona środowiska
Państwo może być odpowiedzialne za ochronę środowiska naturalnego i zasobów naturalnych, poprzez ustalenie i egzekwowanie określonych zasad działalności związanej z tą dziedziną.
Zabezpieczenie dochodów i opieki zdrowotnej
Bez udziału państwa w gospodarce nie można rozwiązać tak trudnych i brzemiennych w społeczne skutki problemów jak: masowe ubóstwo, nierówności w podziale bogactwa, nierównomierny wzrost demograficzny, regionalne dysproporcje gospodarcze. Dlatego państwo często zwiększa swoją ingerencję w sprawy gospodarcze aby zapewnić powszechny dobrobyt swoim obywatelom. Państwo realizujące takie zadanie nazywa się państwem dobrobytu lub państwem opiekuńczym (np. Niemcy, Szwecja). W państwach takich stosuje się szeroki zakres ubezpieczeń społecznych, zasiłki dla ubogich i bezrobotnych, unormowane warunki pracy i płacy a także rozszerza się społeczno-polityczną i budżetową działalność państwa.
Stabilizacja gospodarki i poprawa koniunktury
Państwo poprzez odpowiednią politykę fiskalną i monetarną może stabilizować gospodarkę zapewniając stały i równomierny wzrost gospodarczy. W zakres polityki stabilizacji dochodów wchodzi regulacja tempa wzrostu dochodów pieniężnych ludności, stabilizacja poziomu cen, doskonalenie systemu płac oraz regulowanie dynamiki dochodów pozapłacowych (zyski, procent, renta gruntowa itp.).
Liberalizm ekonomiczny (jest blisko spokrewnioną teorią z leseferyzmem) postuluje wycofanie się państwa z ingerencji w gospodarkę. Postuluje prywatyzację, deregulację, obniżenie podatków i barier celnych.
Odrzuca wszelkie ograniczenia, które krępują wolny rozwój gospodarczy, wolną konkurencję na rynku, promuje państwo-minimum tzn. państwo ograniczające swoją działalność do zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego, zewnętrznego oraz zajmowania się sprawami, którymi nie jest w stanie zająć się prywatny kapitał.
Ekonomiczny liberalizm jest przeciwny socjaldemokratycznemu modelowi państwa opiekuńczego. Europejscy liberałowie nie są generalnie przeciwni umiarkowanej ingerencji państwa w służbę zdrowia, edukację, emerytury, walkę z biedą i bezrobociem.
Konserwatywni liberałowie i libertarianie postulują ograniczenie roli państwa również w tych dziedzinach, proponując całkowitą prywatyzację lub mieszane modele prywatno-państwowe (jak np. w polskim zreformowanym systemie emerytalnym).
Liberałowie nie postulują walki z biedą i bezrobociem. Sposobem rozwiązania tych problemów jest obniżenie podatków, a tym samym pozostawienie w kieszeni podatnika pieniędzy na inwestycje, które to tworzą miejsca pracy i powodują obniżenie poziomu bezrobocia.
Sytuacja w Polsce:
Obecnie polska gospodarka przechodzi proces przechodzenia od gospodarki nakazowo-rozdzielczej (inaczej: socjalistyczna, planowa lub scentralizowana) i towarzyszącego jej systemu autorytarnego, do gospodarki rynkowej i ustroju demokratycznego.
Gospodarka planowa, opierając się na powszechnej własności społecznej i za pomocą planów gospodarczych (rocznych i wieloletnich), miała skutecznie eliminować żywiołowość procesów gospodarczych, typowych dla kapitalizmu, oraz optymalnie kształtować procesy produkcji, podziału, akumulacji i spożycia.
Państwo jednak nie sprawdziło się jako przedsiębiorca. Nie potrafiło sobie dać rady z rosnącymi kosztami wytwarzania, malejącą efektywnością wykorzystania zasobów, nierównowagą gospodarczą, utajonym bezrobociem, niską jakością produkcji i inflacją.
Postanowiono więc powrócić do gospodarki rynkowej, jako że jest to już wypróbowana forma.
Polska współcześnie, pod wieloma względami, reprezentuje sobą wzorzec wczesnokapitalistyczny. Przejawia się to m.in. w powstawaniu najpierw kapitału kupieckiego, pazernego bogacenia się, wzrostu różnych dewiacji społecznych i gospodarczych, gospodarczych postaci choćby pospolitej przestępczości i afer gospodarczych oraz braku wizji rozwojowej gospodarki i państwa. Natomiast nadzieje społeczeństwa na szybki wzrost konsumpcji zostały rozbudzone ponad polskie możliwości. Intelektualnie i emocjonalnie społeczeństwo jest dojrzałe do kapitalizmu rozwiniętego, ekonomicznie zaś tkwi w jego początkowym etapie. Bliżsi więc jesteśmy kapitalizmowi latynoamerykańskiemu niż europejskiemu. Grozi nam zatem uformowanie się wąskiej i bogatej grupy u szczytu, niewrażliwej na potrzeby społeczne, oraz szerokich warstw biedy na dole.
MAKTOEKONOMIA - ćwiczenia 27.02.2006
1