WITAMINY ROZPUSZCZALNE W TŁUSZCZACH

Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach pod wieloma względami różnią się od witamin rozpuszczalnych w wodzie. Występują one w tłuszczach i składnikach tłuszczowych żywności. Ze względu na to, że nie rozpuszczają się w wodzie wymagają żółci do wchłaniania oraz lipoproteidów do transportu w organizmie. Wchłanianie do krwi odbywa się przez system limfatyczny. Wraz z krwią docierają do wątroby i tkanki tłuszczowej, gdzie są magazynowane, co umożliwia przetrwanie organizmu przez kilka dni, tygodni a nawet miesięcy bez przyjmowania pożywienia będącego ich źródłem. Ryzyko toksyczności tych witamin w związku z tym jest wyższe niż witamin rozpuszczanych w wodzie. Zalicza się do nich witaminy A, D, E i K.

A Akseroftol

Działanie:	niezbędna dla procesów wzrostu, proawidłowego stanu błon śluzowych, dla procesu widzenia
Niedobór:	zahamowanie wzrostu, przebarwienia skóry, nadmierna suchość skóry, rogowacenie skóry, sprzyja kamicy nerkowej, zmniejsza odporność, upośledzone widzenie o zmierzchu
Nadmiar:	niewskazany, może być toksyczny, powodować może m.in. drażliwość, powiększenie wątroby, śłedziony, wypadanie włosów
Źródła w pożywieniu:	tran, wątroba wołowa, żółtko jaj
Norma:	3-7mg/doba dla dorosłego człowieka
Uwagi:	akseroftol jest bezpośrednio pochodzenia zwierzęcego

Witamina A jako grupa związków występuje zarówno w świecie zwierzęcym jak i roślinnym. W produktach pochodzenia zwierzęcego znajduje się wyłącznie retinol i jego pochodne, a w świecie roślinnym występują prowitaminy A (karoteny), które mogą znajdować się także w produktach zwierzęcych.
Podstawowym źródłem witaminy A są: mleko i produkty mleczne, jaja, wątroba, podroby oraz ryby (szczególnie tuńczyk, śledzie i sardynki). Bardzo bogate w witaminę A są oleje rybne. Źródłem karotenoidów są żółte, czerwone i pomarańczowe owoce i warzywa i zielone liście warzyw.
Witamina A jest wrażliwa na utlenianie. Straty tej witaminy w źle w przechowywanej żywności mogą sięgać nawet 80%.
Pomimo tego, że witamina A została odkryta jako jedna z pierwszych witamin, wciąż jest przedmiotem badań, a wiele jej funkcji nie zostało jeszcze dokładnie określonych. Wg stanu dzisiejszej wiedzy, witamina A pełni w organizmie ludzkim trzy podstawowe funkcje. Obejmują one:
1. Funkcje somatyczne - tj. wzrost, rozwój oraz różnicowanie tkanki nabłonkowej i kostnej,
2. Reprodukcję - spermatogenezę, rozwój łożyska i wzrost embrionu,
3. Procesy widzenia

Witamina A gromadzona jest w organizmie głównie w wątrobie. Niedobory witaminy A w organizmie powodują poważne konsekwencje zdrowotne. Objawy mogą ujawniać się nawet po kilku latach, gdy zapasy wątrobowe witaminy A zostaną wyczerpane. Wczesnym następstwem niedoborów jest suchość skóry i nieprawidłowe rogowacenie naskórka. Pojawiają się także zmiany w błonach śluzowych oczu i suchości spojówek.
Przedłużający się niedobór witaminy A prowadzi do utraty przejrzystości gałki ocznej z powstaniem zgrubień. Równocześnie rozwija się niedowidzenie zmierzchowe. Głębokie i długotrwałe niedobory witaminy A prowadzą do utraty wzroku.
Niebezpieczne dla zdrowia są także nadmiary witaminy A w organizmie. Hiperwitaminoza A objawia się: ociężałością, osłabieniem mięśni, utratą apetytu, zahamowaniem wzrostu i zmianami skórnymi.
Dzienne dobowe zapotrzebowanie na witaminę A jest określane na około 1 mg.

Działanie preparatów kosmetycznych zawierających retinoidy:

zmiękczenie naskórka, wygładzenie powierzchni skóry, zmniejszenie rogowacenia naskórka, poprawa kolorytu skóry, usprawnienie funkcji obronnych

skóry, odpowiednie nawilżenie skóry, przyspieszenie metabolizmu tkankowego, zwiększenie zawartości protein, zwłaszcza kolagenu w skórze właściwej, osłabienie przebarwień na skórze, działanie przeciwnowotworowe, pomoc w leczeniu zmian patologicznych skóry, np. trądzik, czyraczność, ochrona skóry przed promieniami UV.

D Kalcyferol

Działanie:	bierze udział w gospodarce wapniem i fosforem, czyni organizm odpornym na wszelkiego rodzaju zakażenia
Niedobór:	krzywica u dzieci, u dorosłych po 50 roku życia wzmacnia strukturę kostną i łagodzi bóle parareumatyczne
Nadmiar:	nudności, biegunka, spadek masy ciała, nadmierne pocenie, brak apetytu, ból oczu
Źródła w pożywieniu:	tran, ryby, mleko, śledź, makrela, tuńczyk
Norma:	10µg/doba dla dorosłego człowieka
Uwagi:	skóra sama produkuje wit. D pod wpływem promieni słonecznych

pojawia się w organizmie wraz z pożywieniem lub wskutek działania na skórę promieni słonecznych. Pod wpływem promieniowania ultrafioletowego ergosterol znajdujący się w tkance podskórnej ulega przemianie w witaminę D. Istnieją dwie główne formy witaminy D: witamina D2 (ergokalcyferol) i D3 (cholekalcyferol). Witamina D przyczynia się do wchłaniania wapnia i fosforu, minerałów podstawowych dla zdrowia kości i zębów, zapobiegających krzywicy u dzieci. Wspomaga ponadto przyswajanie witaminy A, ważna jest dla zdrowia układu nerwowego, normalnej pracy serca i prawidłowego krzepnięcia krwi. Jest magazynowana przede wszystkim w wątrobie. Zawarta w pokarmie witamina D wchłaniana jest z tłuszczami przez jelita, natomiast witamina D wytworzona pod wpływem oddziaływania słońca absorbowana jest bezpośrednio do krwiobiegu. Dodatkowo witamina D wykazuje działanie immunostymulujące i pośrednio przeciwbakteryjne. Niedobór tej witaminy prowadzi do porowatości kości (osteoporozy), krzywicy u dzieci, psucia się zębów, zmęczenia i artretyzmu. Najbogatsze w witaminę D są ryby - sardynka, śledź, łosoś, tuńczyk - a także tran i wzbogacone witaminowo mleko.
Awitaminoza D prowadzi do nadmiernej akumulacji i objawów zatrucia, takich jak: biegunka, nudności, częste oddawanie moczu, zwapnienie tętnic oraz uszkodzenie nerek.

E Tokoferol

Działanie:	niezbędna podczas syntezy hormonów gonadotropowych w przysadce mózgowej, zapobiega starzeniu, a także kurczeniu się czerwonych krwinek pod wpływem tlenu, wpływa na metabolizm mięśni, dodaje energii, witalności, poprawia nastrój
Niedobór:	brak energii, zaburzenia procesów rozrodczych, dystrofie mięśni, dolegliwości sercowe, miażdżyca tętnic, nadciśnienie
Nadmiar:	nadmiar może powodować zmęczenie, bóle głowy, osłabienie mięśni, zaburzenia widzenia
Źródła w pożywieniu:	olej słonecznikowy, olej sojowy, kiełki pszenicy, orzechy laskowe, oliwa z oliwek, migdały,
Norma:	15-30mg/doba dla dorosłego człowieka
Uwagi:	wytrzymuje proces gotowania

Witamina E jest szeroko rozpowszechniona w przyrodzie. Występuje zarówno w świecie roślinnym jak i zwierzęcym. Bogatym źródłem tego składnika są tłuszcze roślinne, natomiast tłuszcze zwierzęce zawierają jej stosunkowo niewiele. Liczącym się źródłem witaminy E, ze względu na wielkość spożycia, są produkty zbożowe, zwłaszcza otrzymywane z pszenicy; natomiast warzywa i owoce są umiarkowanym źródłem, a warzywa zielone zawierają znikome ilości tego składnika lub są go pozbawione. Zgodnie z polskim ustawodawstwem tokoferole naturalne i syntetyczne mogą być dodawane jako przeciwutleniacze do olejów, margaryn i innych tłuszczów w ilości nie przekraczającej 200 mg/kg. Naturalnie występujące tokoferole nie są stabilne, stąd podczas przechowywania i przetwarzania żywności mogą występować ich znaczne straty.  Tokoferole są szczególnie wrażliwe na działanie tlenu i ogrzewanie w temperaturze powyżej 200°C, a obecność metali ciężkich oraz jełkich tłuszczów znacznie przyspiesza ich rozkład. Zwykle gotowanie powoduje 10% straty witaminy E. Straty te są znacznie wyższe przy smażeniu i pieczeniu, a powtórne ogrzewanie olejów stosowanych do smażenia powoduje całkowity rozpad tokoferoli. Niezwykle istotny jest skład całodziennej racji pokarmowej. Przeciętnie wchłania się z niej około 40% witaminy E, ale zależnie od rodzaju produktu absorpcja może oscylować pomiędzy 20-80%. Dla biodostępności witaminy E szczególnie ważny jest tłuszcz, a zwłaszcza obecność wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, które utleniają witaminę E zawartą w pożywieniu. Na tej podstawie wywnioskowano, że najkorzystniejszy fizjologicznie stosunek alfa-tokoferolu (w mg) do niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych w diecie wynosi 0,6. Tokoferol jest głównym antyoksydantem, który chroni komórki przed utleniaczami. Bierze udział w dostarczaniu składników odżywczych do komórek. Wzmacnia ścianę naczyń krwionośnych oraz chroni czerwone krwinki przed przedwczesnym rozpadem. Wykorzystywany jest też do leczenia męskiej bezpłodności, zaburzeń mięśniowych, miażdżycy oraz chorób serca. Niedobór witaminy E u ludzi zdarza się niezwykle rzadko i wynika najczęściej z zaburzeń wchłaniania. Objawami hipowitaminozy E są: przyspieszony rozpad czerwonych krwinek oraz dystrofia mięśniowa. Nadmiar witaminy E w organizmie w zasadzie się nie zdarza. Zapotrzebowanie człowieka wynosi 8-13 mg na dobę.    Działanie witaminy E: biologiczny antyutleniacz, unieczynnianie wolnych rodników, zapobieganie przedwczesnemu starzeniu się skóry w wyniku przyspieszenia tworzenia się kolagenu i elastyny, ochrona przed promieniowaniem UV, uodpornienie na fotoalergie, wspomaganie działania innych witamin, zwiększenie nawilżenia skóry, wpływ na porost włosów, wspomaganie ukrwienia tkanki łącznej skóry i błon śluzowych, ochrona przed arteriosklerozą, ochrona przed nowotworami, ochrona przed zaćmą, pobudzanie krążenia krwi.

K Filochinon

Działanie:	uszczelnia śródbłonki naczyń krwionośnych, zapobiega krwawieniom wewnętrznym oraz krwotokom, zmniejsza nadmierne krwawienia miesiączkowe, uczestniczy w formowaniu tkanki kostnej, ma właściwości przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze, działa przeciwzapalnie, przeciwbólowo
Niedobór:	wydłużony czas krzepnięcia (krwotoki z nosa, układu pokarmowego i moczowego), skaza krwotoczna noworodków
Nadmiar:	mogą wpłynąć niekorzystnie na wątrobę, powodować poty, uczucie gorąca
Źródła w pożywieniu:	jarmuż, szpinak, brukselka, brokuły, sałata, rzeżucha, kalafior, fasola zielona, ogórki, cukinia
Norma:	100µg/doba dla dorosłego człowieka
Uwagi:	wytwarzana głównie przez florę bakteryjną jelit, organizm jest jej głównym producentem

Witamina K występuje zarówno w świecie zwierzęcym, jak roślinnym. Bogatym źródłem tego składnika są zielone warzywa liściaste. W niewielkim stopniu witamina K znajduje się w mięsie i mleku.
Witamina K występuje w trzech formach: K1 (filochinon), która jest naturalną witaminą K znajdującą się w roślinach; K2 (menachinon), która pochodzi z flory bakteryjnej jelit; K3 (Menadione - nazwa handlowa), która jest syntetyczną wersją witaminy K przeznaczoną dla
osób, które nie mogą absorbować jej z pożywienia. Aby zapewnić odpowiednie wchłanianie i
wytwarzanie witaminy K w organizmie, powinno się włączyć do codziennej diety produkty
mleczne zawierające kultury bakterii, czyli jogurt, maślankę i kefir. Wchłanianie witaminy K hamują wysokie dawki antybiotyków oraz nadmiar cukru i słodyczy w diecie.
Główną funkcją witaminy K w organizmie jest regulacja wytwarzania protrombiny, zapewnienie krzepliwości krwi. Dodatkowo witamina K odgrywa rolę w gospodarce wapniowej i mineralizacji tkanek.
Niedobór objawia się powolnym krzepnięciem krwi wypływającej z ran i skaleczeń,
krwotokami i niskim poziomem płytek krwi. Przyczynami niedoboru są zazwyczaj defekty metabolizmu, zaburzenia funkcji wątroby lub celiakia.

---