II.2.Parlament.
Niezależnie czy mamy do czynienia z reżimem parlamentarnym, prezydencjalnym, czy z systemem rządów zgromadzenia, w każdym z nich podmiotem decyzji politycznych jest parlament. Jest to wyposażona we władzę stanowienia ustaw i pochodząca z wyborów rywalizacyjnych, kolegialna reprezentacja interesów indywidualnych wyborców i elektoratu jako całości. Fakt ten powoduje, że nawet w języku naukowym określa się terminem parlamentaryzm wszystkie reżimy, w których powyższe wymogi, spełnia parlament.
Jeśli pozycja parlamentu zostaje zachwiana, przekreślona zostaje demokracja i tworzy się system autorytarny. Autorytaryzm - jak wskazywał E. Nolte - jest każdą formą ustrojową, “w której przyznaje się wyższą pozycję innemu składnikowi władzy naczelnej niż parlament”.
Klasyfikacja parlamentów oparta na kryterium organizacji wewnętrznej pozwala wyróżnić: -parlamenty jednoizbowe (unikameralne), - parlamenty dwuizbowe (bikamenralne).
Do pierwszej grupy zaliczamy: Danię, Finlandię, Grecję, Portugalię i Szwecję. Dwuizbowe są parlamenty: Austrii, Francji, Grecji, Belgii, Irlandii, Włoch, Holandii, Hiszpanii, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii. Swoistym połączeniem jedno- i dwuizbowości charakteryzują się parlamenty Niemiec, Islandii, Norwegii.
Większość parlamentów jednoizbowych grupuje się w państwach skandynawskich Szwecja wprowadziła jednoizbowość w roku 1974, Dania w 1953. Unikameralizm jest zjawiskiem nowszej daty. Przyjęły go też młodsze demokracje obszaru śródziemnomorskiego: Grecja (1975) i Portugalia (1976). Dwuizbowość wynika z tradycji lub z federalizmu. Hiszpania nękana przez niepokoje separatystów funkcjonuje na wzór ustrojowy federacji.
W Niemczech Bundesrat reprezentuje rządy landów. Biorąc pod uwagę aspekt funkcjonalny, rozwiązanie niemieckie zaliczamy do bikameralnych. W Norwegii i Islandii istnieje wewnętrzny podział na dwie izby, ale pochodzą one z tych samych wyborów i obradują razem. Parlamenty dwuizbowe występują we wszystkich państwach federalnych, quasi-federalnych (w Wielkiej Brytanii, Belgii, Hiszpanii) oraz w niektórych państwach unitarnych (do grupy tej zaliczamy: Włochy, Holandię, Irlandię, Francję).
Na płaszczyźnie funkcjonalnej rozpatrujemy możliwość oddziaływania izby wyższej na niższą. Wyróżnia się na tym tle dwa rodzaje bikameralizmu: symetryczny (silny) i asymetryczny (słaby). Silny bikameralizm charakteryzuje państwa federalne (Szwajcarię, Niemcy, Belgię po 1980 r, USA, Australię). Wyjątkiem jest Austria gdzie władza koncentruje się w izbie niższej oraz Włochy, w których silny bikameralizm występuje w państwie unitarnym. Słaby bikameralizm występuje we Francji i w Holandii. W Irlandii ma on znaczenie symboliczne. W Wielkiej Brytanii Izba Lordów nie uczestniczy na równych prawach z Izbą Gmin w procesie ustawodawczym, choć jej kompetencje nie są małe; nie ma też znaczenia politycznego, które zasadza się w procesie kontroli oraz w legitymizacji egzekutywy gabinetowej.
Typologia R. Packenhama obejmuje trzy główne funkcje parlamentu: - legitymizacyjną, - socjalizacyjno-rekrutacyjną, - decyzyjną (lub wpływu).
W ramach funkcji legitymizacyjnej można wyróżnić podfunkcję jawnej legitymizacji politycznej (udzielanie formalnej aprobaty dla działań innych podmiotów, zwłaszcza rządu), podfunkcję ukrytej legitymizacji (odbywanie regularnie debat nad zasadniczymi kwestiami politycznymi) co prowadzi do przyjęcia współodpowiedzialności za decyzje; podfunkcję “zaworu bezpieczeństwa”.
Funkcja rekrutacyjno-socjalizacyjna obejmuje proces wyłaniania liderów politycznych, upowszechnianie wzorców zachowań politycznych zgodnych z wartościami systemu,, nabywanie umiejętności działania politycznego (trening polityczny).
Funkcja decyzyjna stanowi przede wszystkim stanowienie prawa.
Funkcje parlamentu wg R. Packenhama
Funkcja Podfunkcja
1.”ukryte poparcie”
Legitymizacja 2.”jawne poparcie
3.”zawór bezpieczeństwa”
------------------------------------------------------------------
II Rekrutacja i 4. Rekrutacja elit
socjalizacja 5.socjalizacja
6.trening polit.
Podejmowanie decyzji 7.stanowienie praw
i wywieranie wpływu 8.podfunkcja “wyjścia”
9. rozwiązywanie konfl.
10.artykulacja interesów
11.nadzór nad administracją
Zdaniem Packenhama o pozycji parlamentu w systemie politycznym przesądza efektywność w wypełnianiu funkcji legitymizacji oraz rekrutacji i socjalizacji to większość autorów akcentuje funkcję decyzyjną.
W modelu westminsterskim funkcja decyzyjna parlamentu jest słabsza bowiem silna większość rządowa kontroluje parlament. W modelu semiprezydenckim, np. w systemie V Republiki Francuskiej, występuje podobna prawidłowość. Siła samego prezydenta uzależniona jest od pokrywania się układu politycznego szefa państwa i rządu. Jeśli mamy do czynienia z cohabitation (współzamieszkiwaniem obozu prezydenckiego z rządem o innej proweniencji jak w latach 1986-1988, 1993-1995, 1997-2002), system francuski przechodzi w typowy dla krajów Unii Europejskiej parlamentaryzm.
W modelu konsocjonalno-pluralistycznym, jak w Austrii (choć w przypadku jej systemu mamy do czynienia także z zaawansowanymi mechanizmami konsocjonalno-korporacyjnymi), miejscem przetargów mogą być ciała pozaparlamentarne. Analizując funkcję decyzyjną można wyróżnić parlamenty-areny i parlamenty transformatywne, posiadające zdolność formułowania polityki i przetwarzania inicjatyw politycznych w obowiązujące prawo. Polsby wyróżnił:
-parlamenty wysoce transformatywne (USA);
- parlamenty umiarkowanie transformatywne (Holandia, Szwecja);
- umiarkowane areny (RFN, Włochy, IV Rep. Francuska);
- pełne areny(Wielka Brytania, V Republika Francuska, Belgia).
Inną typologię parlamentów na podstawie realizacji ich funkcji decyzyjnej proponuje M. Mezey. Posługuje się on kryterium zdolności normatywnej i faktycznej ograniczania rządu, wyróżnia trzy zasadnicze modele: parlamenty “silne” zdolne do modyfikowania i odrzucenia propozycji rządu oraz do formowania własnej linii politycznej; “umiarkowanie silne” (zdolne tylko do modyfikacji już nie do odrzucenia inicjatyw rządowych); parlamenty słabe (poddane dominacji rządu lub prezydenta). Według niego, dwa pierwsze rozwiązania występują w demokracjach. Drugą zmienną jest społeczne poparcie dla parlamentu.
W rezultacie zastosowania obu zmiennych Mezey wyróżnia następujące typy parlamentów występujące we współczesnych demokracjach:
- Aktywne (zdolne do modyfikowania propozycji rządu i cieszące się poparciem społecznym /USA/). Wymieniony tu parlament amerykański, bikameralny Kongres szczególnie mocno dominował w całym systemie w wieku XIX (w dużym stopniu dzięki prężnym komisjom).Autor (redaktor) Konstytucji - J. Madison w art. I , podzielił Kongres na dwie izby w celu osłabienia tej siły, a dla zrównoważenia w art. II uczynił egzekutywę jednoosobową , realnie bez gabinetu. Po ustąpieniu R. Nixona w 1974 r. w związku z aferą Water Gate, rola Kongresu transformatywnego ponownie rośnie dzięki profesjonalizmowi, środkom budżetowym, dynamice w systemie hamulców i równoważenie się władz.
- Parlamenty reaktywne (dysponujące skromniejszymi możliwościami ograniczania władzy rządu, zagrożone przdterminowym rozwiązaniem, cieszące się uznaniem społecznym. Są to parlamenty Wielkiej Brytani, Irlandii, V Republiki Francuskiej, krajów skandynawskich, krajów niemiecko-alpejskich ,krajów Beneluksu).
W grupie tej szczególnie słaba jest pozycja parlamentu bikameralnego Francji , konstytucja taksatywnie wylicza w art. 34 dziedziny, w których może on uchwalać ustawy, a na dodatek rząd może uzyskać na mocy art. 38 prawo uchwalania ordonansów (rozporządzeń z mocą ustawy) w tych dziedzinach zastrzeżonych dla parlamentu.
Innymi wyznacznikami słabości w szczególności izby niższej to jest Zgromadzenia Narodowego (Senat uległ nawet pewnemu wzmocnieniu w stosunku do IV Republiki) jest brak kontrolnej instytucji interpelacji, specyficzna procedura uchwalania wotum nieufności (działająca na korzyść egzekutywy rządowej), prawo uchwalenia ustawy z pominięciem parlamentu przez instytucję powiązania wniosku o wotum zaufania z projektem ustawy (jeśli w ciągu 24 godz. nie wpłynie wniosek o wotum nieufności , projekt staje się ustawą). Obie izby: Zgromadzenie Narodowe i Senat nie posiadają samodzielności w zakresie narzucania sobie trybu funkcjonowania i organizacji wewnętrznej , bowiem regulaminy obligatoryjnie są badane pod kątem zgodności z konstytucją przez Radę Konstytucyjną. Demokracje zachodnie nie znają tak osłabionej pozycji parlamentu jak w analizowanym przypadku V Republiki Francuskiej.
Parlamenty wrażliwe mają pozycję ustrojową jeszcze słabszą. Są zdolne do modyfikowania propozycji rządowych, zagrożone przedterminowym rozwiązaniem i nie cieszące się społecznym uznaniem (jako przykłady opisanej sytuacji ustrojowej nalezy wynienićć: Włochy, IV Republikę, Republikę Weimarską);
-Marginalne (o ograniczonej zdolności modyfikowania propozycji rządowych, dysponujące ograniczoną władzą kształtowania budżetu, umiarkowanie popierane przez elity /taka sytuacja okresowo występuje w systemach politycznych Brazylii , Argentyny, Korei PLd., Tajlandii, które stanowią przykłady demokracji elektoralnych, okresowo “szarej strefy” lub wręcz systemów autorytarnych).
Zdaniem P. Nortona, uwarunkowania obiektywne (rewolucja technologiczna, informatyczna), ewolucja partii politycznych, wzrost znaczenia areny korporatywistycznej oraz nowe formy partycypacji obywateli w polityce czynią, że większość parlamentów ma charakter “umiarkowanie transformatywny” i cieszą się wysokim uznaniem społecznym.
Uważa on, że na siłę partii wpływają trzy zmienne: konstytucyjne (ograniczenia władzy w konstytucji); polityczne ( liczba partii i ich zdolność podporządkowania sobie instytucji państwa); proceduralne (dotyczą uprawnień, struktury, aktywności komisji parlamentarnych; gdy struktura komisji odpowiada strukturze gabinetu, gabinet jest wyższym stopniu transformatywny). Najsilniejsze są parlamenty: Włoch, Holandii, Szwecji; najsłabsze: Izba Gmin, Zgromadzenie Narodowe w francuskiej V Republice, irlandzki Dail.
Ocena ta koresponduje z ustaleniami N.Polsby`ego, który dowodzi, że transformatywności sprzyja konieczność tworzenia szerokich koalicji, zmienność składu większości parlamentarnej, zdecentralizowany charakter partii.
Antoszewski sysntetyzując pozycję parlamentu względem rządu, stwierdza, że decyduje układ sił, obejmujący dwa parametry:
-liczbę reprezentowanych w nim partii; -obecność (nieobecność) partii izolowanych. Wyróżnia następujące warianty sytuacyjne:
1/dominację jednopartyjnej większości, która osłabia parlament (sytuacja taka występuje w: Wielkiej Brytanii, Grecji, Portugalii po 1987, w Hiszpanii do 1993);
2/istnienie wielkiej koalicji (Holandia do schyłku lat 60-ch, Szwajcaria, Austria, z wyjątkiem lat 1966-1986; Belgia po 1970, Finlandia). Efekt jest zróżnicowany: Holandia, Finlandia posiadają parlamenty “transformatywne”, natomiast w Austrii i Belgii mamy do czynienia z legislatywami-arenami.
To zróżnicowanie powodują: liczba partii w parlamencie (wysoka w: Finlandii, Holandii, Belgii, niska w Austrii), rozmiar koalicji gabinetowych (znaczne w Holandii, Finlandii; małe w: Belgii, Austrii) oraz poziom dyscypliny partyjnej (wysoki w: Belgii i Austrii; niski w : Holandii i Finlandii);
3/ koegzystencję praktyki formowania rządów przez jednopartyjną mniejszość parlamentarną z praktyką rządów koalicyjnych - mniejszościowych lub większościowych (Norwegia, Dania ,Szwecja, Irlandia);
4/ dominację koalicji synkretycznej, obejmującej partie ideologicznie zdystansowane, zjednoczone wokół celów pragmatycznych (Włochy).
II.3. Egzekutywa gabinetowa (rząd).
Funkcje rządu (pojęciu temu odpowiada w systemie brytyjskim sytuacja ustrojowa gabinetu), na przykładzie systemu Wielkiej Brytanii można sprowadzić do następujących celów: - ustalania polityki państwa (zatwierdzanej przez parlament); - kontroli organów wykonawczych zgodnie z tą polityką; - stałej koordynacji i kierowania działalnością resortów administracji państwowej.
Jest to więc kolegialna egzekutywa w trójpodziale władz. Tylko w prezydenckim systemie Stanów Zjednoczonych, egzekutywa jest jednoosobowa (konstytucja nie przewidziała gabinetu), gdyż jej główny redaktor - J. Madison - troszcząc się o równowagę odseparowanych władz, chciał wzmocnić słaba egzekutywę (w XVIII w. i XIX prezydent uważany był za urząd słaby , zdominowany przez silny Kongres) i uczynił to przez komasację władzy w jednoosobowym urzędzie. Jednocześnie dla tej równowagi rozbito kompetencje wszechwładnego parlamentu - Kongresu , pomiędzy dwie izby: Senat i Izbę Reprezentantów, tworząc bikameralny parlament.
Model brytyjski (westminsterski) wyraża zarazem najsilniejszą pozycje premiera w Europie (“pierwszy ponad nierównymi”), który jest realnym przełożonym ministrów. Jest on ponadto liderem Izby Gmin (w jego imieniu funkcję tą pełni Lord Przewodniczący Tajnej Rady), ministrem służby cywilnej, głównym doradcą królowej, liderem partii rządzącej, rzecznikiem opinii publicznej (jej kreatorem).
Silną pozycję jako szef kolegialnej egzekutywy posiada także kanclerz niemiecki “pierwszy wśród nierównych” . Tylko w RFN konstytucja przewiduje odpowiedzialność indywidualną kanclerza (odpowiedzialność rządu ma charakter wtórny). Inni premierzy choć zgłaszają kandydatów na ministrów to w rządzie dysponują tylko jednym głosem.
W Holandii pozycja premiera jest wyjątkowo słaba. Polityka wielkich koalicji została tam zarzucona w końcu lat sześćdziesiątych i zaczęła się odradzać w latach osiemdziesiątych (ale jej echa żywe są w słabej pozycji premiera). Można ja porównać do realno-politycznej pozycji gen. W. Sikorskiego jako premiera rządu emigracyjnego po upadku Francji (w okresie brytyjskim) gdy szef rządu - “najwyższy autorytet” , zaczyna dzielić władzę z przewodniczącymi stronnictw politycznych jako partnerami premiera. ”Primus inter pares”, jest również premier rządu szwajcarskiego (jest on również głową państwa), zmieniany na zasadzie rotacji co rok. Realnie współcześnie nie ma już tak słabych premierów. Wszyscy są przełożonymi służbowymi ministrów .
Pewnej interpretacji wymaga pozycja ustrojowa i realno polityczna premiera Francji, gdyż wśród demokracji europejskich , tylko on nie posiada kompetencji przewodniczenia posiedzeniom rządu (czyni to prezydent Republiki). To założenie wynika z semiprezydenckiego systemu Francji od 1958 r.
Pozycja rządu jest bardzo silna i sprowadza się do następujących kompetencji: - działalności prawotwórczej (inicjatywa ustawodawcza, wydawanie rozporządzeń i ordonansów /rozporządzeń z mocą ustawy/; - kierowania administracją publiczną; - realizacji spraw nominacyjno-kadrowych.
Kompetencje te zostały asymetrycznie podzielone pomiędzy premiera, rząd, ministrów. Premier wśród osobistych kompetencji posiada uprawnienia prawotwórcze (wydawanie rozporzadzeń/dekretów) oraz nominacyjno-kadrowe (nie zastrzeżone konstytucyjnie dla innych organów). W stosunkach z parlamentem premier przedstawia Zgromadzeniu Narodowemu (po obradach Rady Ministrów) kwestię zaufania dla rządu, może też zwrócić się do Senatu o aprobatę rządowego oświadczenia w sprawie polityki generalnej, wykonuje rządowe prawo w sprawie inicjatywy ustawodawczej składa wniosek o powołanie mieszanej komisji parlamentarnej (dla uzgodnienia kontrowersyjnego projektu ustawy).Nie rząd , a premier posiada władzę wykonawczą. Liczne są tez niesamodzielne (“podzielone”) kompetencje premiera związane choćby z procedurą tworzenia rządu, jego pracy i inne.
Zasadnicze znaczenie dla określenia kompetencji rządu posiada art. 20 konstytucji , który nie ogranicza ich do kompetencji wykonawczych, lecz stwierdza, że rząd określa politykę narodu i kieruje nią. W okresie cohabitation (1986-1987, 1993-1995, 1997-2002), czyli w okresie rządów parlamentarnych, stwierdzenie to jest realne. W okresie rządów prezydenckich (zwłaszcza za życia de Gaule`a) przy istniejącej zasadzie niepołączalności stanowisk parlamentarnych i rządowych (przy iluzji możliwości czysto technokratycznych, apolitycznych rządów) rząd nie posiada tak poważnych kompetencji (a więc art. 20 nie zawsze jednakowo działa). Rolą Rady Ministrów (rządu na swym posiedzeniu pod przewodnictwem prezydenta) jest “rozpatrzenie” decyzji (uprzednio przygotowanych przez aparat doradczo - administracyjny prezydenta lub przez Radę Gabinetową tj. robocze posiedzenie rządu pod przewodnictwem premiera) i podkreślenie solidarności władzy wykonawczej. Decyzje nie są głosowane lecz uzgadniane, a propozycjom nadaje się charakter decyzji rządowych. Nie można wyprowadzać skrajnego wniosku , który nie sprawdza się nawet w okresie rządów prezydenckich, że rząd jest ogniwem rejestrującym decyzje. Polityka rządu może być określana wcześniej (nie na jego posiedzeniach) - w programie wyborczym, w prezydenckim planie pracy rządu, a także w złożonym procesie przygotowywania i uzgodnień decyzji.
Premier jest chief jak i chairman. Mamy następujące sytuacje związane z pozyją ustrojową premiera:
- władzy skoncentrowanej w gabinecie (premier jest liderem w gabinecie; jak w Wielkiej Brytanii);
- władza jest rozproszona pomiędzy ciała rządowe, a rząd jest jednopartyjny (premier uczestnikiem przetargów - bargainer; taka sytuaccja występuje w Kanadzie);
- władza jest skoncentrowana w gabinecie, a rząd ma charakter koalicyjny (w Danii, Holandii premier często rezygnuje, a rząd upada);
- władza jest rozproszona, a rząd ma charakter koalicyjny. Premier działa jako symbol (Szwajcaria z rozbudowanymi mechanizmami konsensualnymi i korporacyjnymi, tak zwana demokracja zdepolityzowana).
Trudno jest jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, czy władza premiera, który dawno przestał być w Europie primus inter pares , ulega ciągłemu wzmocnieniu. Istnieje jego duża zależność pośrednia od wyborców i bezpośrednia - od woli własnej partii i partnerów koalicyjnych.
A. Antoszewski,Instytucjonalne uwarunkowania..., op. cit., s. 290-301.
Rekonstrukcja definicji Noltego za: A. A n t o s z e w s k i , R. H e r b u t , Systemy polityczne wspó³czesnego œwiata, Arche, Gdañsk 2001,, s. 39.
A. Antoszewski,Instytucjonalne uwarunkowania..., op. cit., s. 290-301.
Parlamenty poszczególnych krajów /w:/ Parlamenty , Wyd. Sejmowe, Kancelaria Sejmu, Biuro Informacyjne; Parlamenty œwiata, Wyd. Sejmowe; Systemy Konstytucyjne Pañstw Œwiata, Wyd. Sejmowe, ; Konstytucje , Wyd. Sejmowe, Biblioteka Sejmowa
A. Antoszewski,Instytucjonalne uwarunkowania..., op. cit., s. 290 i nast.
Szerok¹ analizê bikameralizmu przeprowadza :,Izby drugie parlamentu red. E. Z w i e r z c h o w s k i. Bia³ystok 1996;, oraz Szymanek, Izby drugie parlamentu w procesie ustawodawczym, Elipsa, Warszawa 1999.
Zob. Parlament Republiki Austrii,red. naukowy H. Schambeck,Parlamenty Œwiata, Wyd. Sejmowe,Warszawa 1997.
Zob. Z. W i t k o w s k i , System Konstytucyjny W³och, Systemy Konstytucyjne Pañstw Œwiata, Wyd. Sejmowe, Warszawa 2000.
Zob. System Konstytucyjny Francji, Systemy Konstytucyjne Pañstw Œwiata, Wyd. Sejmowe, Warszawa 2000.
Szerok¹ analizê pozycji ustrojowej Izby Lordów prezentuje E. G d u l e w i c z , W. K r ê c i s z , Ustrój polityczny Wielkiej Brytanii, /w:/ Ustroje...,op. cit., red. naukowy W. Skrzyd³o, s. 39-44..
Typologia R. Packenhama opublikowana zosta³a w pracy legislatury a rozwój polityczny , 1990.......; cyt.za: A. Antoszewski,Instytucjonalne uwarunkowania procesu decyzyjnego, /w:/ Demokracje zachodnioeuropejskie...,op. cit., red. A. A n t o s z e w s k i , R. H e r b u t , Wroc³aw 1997, s. 295.
Ibidem.
N. Polsby, Legislatures,/w:/ Legislatures, Norton P. /ed./, Oxford 1990, s. 129 i nast.; cyt. za: ibidem, s. 297;
M. Mezey,Clasifying Legislatures,/w:/ Legislatures, P. Norton /ed./ ,Oxford UP, 1990, s. 149 i nast.; cyt. za: ibidem, s. 297-298.
Pu³³o, System Konstytucyjny Stanów Zjednoczonych Ameryki Pó³nocnej, Systemy Konstytucyjne Pañstrw Œwiata, Wyd. Sejmowe, Warszawa...,s.43 i nast.
E. G d u l e w i c z ,System Konstytucyjny Republiki Francuskiej, Wyd. Sejmowe, Warszawa 2000,s. 52; W. S k r z y d ³ o, Ustrój polityczny Republiki Francuskiej,/w:/ E. Gdulewicz, W. Krêcisz, W. Or³owski, W. Skrzyd³o, W. Zakrzewski, Ustroje pañstw wspó³czesnych...., op. cit, s.160-164.
Pogl¹dy Nortona cytuje A. Antoszewski,Instytucjonalne uwarunkowania procesu decyzyjnego, /w:/ Demokracje zachodnioeuropejskie...,op. cit., red. A. A n t o s z e w s k i , R. H e r b u t , Wroc³aw 1997, s.298 i nast.
Polsby, Legislatures..., op. cit., s. 142, cyt. za: ibidem, s. 299.
A. Antoszewski, s. 299 i nast.
A. A n t o s z e w s k i : Instytucjonalne uwarunkowania procesu decyzyjnego, /w:/ Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, pod red. A. Antoszewskego, R. Herbuta, Wyd. U. Wroc³awskiego, Wroc³aw, 1997, 299.
Por. S. G e b e t h n e r , Rz¹d i opozycja Jej Królewskiej Moœci, Warszawa 1967, s. 152.
G. S a r t o r i , Neither Presidentialism nor Parliamentarism, /w:/ Failure of Presidential Dermocracy, ed. J. Linz, A. Valenzuela, Baltimore MD: J. Hopkins University Press, 1994,s. 109.
Ibidem.
Por. E. D u r a c z y ñ s k i , Kontrowersje i konflikty 1939 - 1941, PWN, Warszawa 1979, s. 216.
Zob. E. G d u l e w i c z , System Konstytucyjny Francji, Wyd. Sejmowe, Warszawa 2000, s. 57.
Ibidem, s. 57.
W. S k r z y d ³ o : Ustrój polityczny Republiki Francuskiej, /w:/ E. G d u l e w i c z i inni, Ustroje pañstw wspó³czesnych, red. naukowy W. Skrzyd³o, Lublin 2000, s. 159.
E. G d u l e w i c z , System konstytucyjny..., op. cit., s. 59.
Ibidem, s. 59.
R. R o s e , Prime Ministers in Parliamentyary Democracies,”West European Politics”, vol. 14(2), s. 19;cyt. za: A. A n t o s z e w s k i , Instytucjonalne...., op. it., s. 303-304.