Ustrój organów samorządu terytorialnego według ustawy z 23 III 1933 r.

Ustawa scaleniowa została uchwalona przez Sejm 23 III 1933 roku po długiej, wieloletniej dyskusji. Zbudowana była ona z dwóch działów: I- Przepisy dotyczące terenu całego państwa bez województwa śląskiego i II - Przepisy dotyczące poszczególnych obszarów Polski¹. Zmiany dały jednolitą terminologie i ustrój gmin miejskich oraz wiejskich i powiatowych związków samorządowych. Podtrzymała, w mocy sporo wcześniejszych przepisów, lecz zakres ich stosowania ograniczyła do szczegółów. Według ustawy podzielono organy samorządu na;

-stanowiące

-zarządzające

-wykonawcze (zarządzające)

Organem stanowiącym i zarazem kontrolującym w gminach wiejskich była rada gminy, w miastach rada miejska a w powiatowych związkach samorządowych była rada powiatowa. Przestały istnieć działające obok rad zebrania gminne na terenie byłego zaboru rosyjskiego. Odchodzono też od nazwy sejmików na oznaczenie organów uchwałodawczych w powiatach byłego zaboru pruskiego i rosyjskiego. Organem zarządzającym oraz wykonawczym były odpowiednio:

-zarząd gminy,

-zarząd miejski -

Na czele wydziału powiatowego był starosta. Kadencja organów wynosiła pięć lat. Tylko zawodowi członkowie zarządu gminy mieli być wybierani na dziesięć lat. Kadencja organów samorządowych wynosiła: trzy lata na ziemiach byłego Królestwa Polskiego i na Kresach Wschodnich, sześć lat w byłej Galicji a w byłej dzielnicy pruskiej od trzech lat w gminach wiejskich, czterech lat w radach miejskich i powiatowych, sześć lat w magistratach do dwunastu lat w przypadku sołtysów większych gmin.

Ustawa dotyczyła pojęcia gminy wiejskiej i gromady. Gmina wiejska składała się z jednej lub więcej miejscowości. Jeśli obszar gminy nie stanowił jednej miejscowości dzielił się na gromady. Ustrój gromady różnił się od rozwiązań z obszarów byłego Królestwa Polskiego.

Gromada przestała być jednostką stanową, organizacje gromady rozciągnięto na zaścianki i folwarki. Działania gromady ustawa określiła jako „ zarząd majątkiem i dobrem gromadzkim, tudzież rozporządzanie dochodami z tych źródeł” oraz spełnianie na mocy uchwały rady gminy niektórych zadań gospodarki gminnej. Organem uchwalającym była rada gromadzka ( powyżej 200 mieszkańców), w gromadach mniejszych zebranie gromadzkie pod przewodnictwem wójta. Organem wykonawczym był sołtys, oraz jako zastępca podsołtys, wybierany na trzy lata przez radnych gromadzkich lub zebranie gromadzkie- po zatwierdzeniu przez starostę powiatowego. Sołtys był także organem pomocniczym zarządu gminy na obszarze gromady, wykonywał polecenia wójta w sprawach administracji publicznej.

Zgodnie z ustawą w radach gromadzkich w zależności od liczby mieszkańców liczba radnych wynosiła od dwunastu do trzydziestu, w radach miejskich od dwunastu do ponad siedemdziesięciu radnych. W Stołecznej Radzie Miejskiej miało zasiadać stu radnych.

1 R. Szwed Samorządowa Rzeczpospolita 1918-1939, Częstochowa 2002, s. 13.

W skład rady gminnej wchodzili: wójt, podwójci, dwóch - trzech ławników i 12-20 radnych, a rady miejskiej od 12 do 72 radnych W skład rady powiatowej wchodzili: starosta, członkowie wydziału powiatowego i radni.

Kompetencje rad gmin wiejskich oraz miejskich określono enumeratywnie, przyznając im wyłączne prawo powoływania organu zarządzającego i kontrolowania działalności i stanowienia norm i zasad dotyczących zarządu sprawami danego związku samorządowego.

Obok burmistrzów, prezydentów, wójtów i ich zastępców, ( których mogło być 2 a nawet więcej w miastach o liczebności przekraczającej 50 tys. mieszkańców) w skład zarządów gmin wchodzili ławnicy w liczbie 2-3 w gminach wiejskich oraz w liczbie 10 % ustawowej liczby radnych, nie mniej jednak niż trzech w miastach. W gminach w ślad za modelem austriackim oddzielono funkcje zarządzające spełniane kolegialnie i jednoosobowo. Zarząd gminny i miejski decydował kolegialnie tylko w sprawach enumeratywnie wyliczonych w ustawie. W pozostałych własnych sprawach samorządu, jak również w zakresie spraw poruczonych² decydował jednoosobowo przełożony gminy: wójt, burmistrz, prezydent. Miał on również prawo decydowania za kolegium w sprawach niecierpiących zwłoki, pod warunkiem przedstawienia decyzji do zatwierdzenia przez kolegium.

Zasada domniemania kompetencji działała na rzecz umocnienia roli organów jednoosobowych, służyć temu miało przyjęcie pruskiego wzoru zawodowego pełnienia funkcji zarządzających przez wybór na podwójną kadencje. Oznaczało to luźny związek zawodowych członków organów zarządzających z radą; co drugi skład rady miał w ogóle nie wybierać tych członków. Z mocy prawa zawodowymi członkami byli prezydenci i wiceprezydenci miast( dotyczyło to miast liczących ponad 25 tys. mieszkańców). Ponadto z inicjatywy rady popartej przez organ nadzorczy lub na mocy decyzji organu nadzorczego można było wszędzie powołać zawodowego przełożonego gminy, a w miastach liczących ponad 15 tys. także zawodowego wiceburmistrza. W gminach wiejskich liczących do 5 tys. mieszkańców i w których ustanowiono wójta zawodowego nie trzeba było powoływać ( w innych gminach było to obowiązkowe) zawodowego wykwalifikowanego sekretarza gminnego. Wyrazem umocnienia pozycji przełożonego gminy było również przyznanie mu przewodnictwa w organie stanowiącym. Ustawa scaleniowa nadała przełożonemu gminy kompetencje zawieszania uchwał rady lub zarządu powziętych z naruszeniem istotnych wymagań formalnych albo sprzecznych z obowiązującym prawem. Przewidziano także możliwość wstrzymania odpowiednio przez zarząd lub przełożonego gminy z urzędu lub na wezwanie władzy nadzorczej uchwały rady, która była niewykonalna albo sprzeczna z interesami gminy³.

Ustawa określiła nadzór państwowy nad samorządem. Minister Spraw Wewnętrznych został upoważniony do wydawania odpowiednich zarządzeń. Uchwały rady gminy w sprawach powoływania stanowisk służbowych, wynagradzania statutów miejscowych, emerytur, dzierżaw, darowizn i zapisowi, zmiany nazw dzielnic i ulic podlegać miały zatwierdzeniu przez władze nadzorcze. Dla gmin wiejskich i miast niewydzielonych były to starosta powiatowy, dla miast wydzielonych - wojewoda a dla Stołecznej Rady - Minister Spraw Wewnętrznych.

² Sprawy poruczone są to działania w charakterze organów wykonawczych władz rządowych bądź w charakterze władz administracji ogólnej.

³ H. Izdebski, Samorząd terytorialny w II Rzeczypospolitej, cz. II Samorząd Terytorialny, nr 6, 1991, s. 48-50.

Prawo wyborcze do organów samorządu zostało w stosunku do norm obowiązujących dotychczas w b. zaborze rosyjskim i pruskim ograniczone. Do tej pory czynne prawo wyborcze przysługiwało w b. Królestwie Polskim i podobnie w miastach b. dzielnicy pruskiej- wyborcom, którzy ukończyli 21 lat i stale mieszkali w gminie od 6 miesięcy z pewnymi wyłączeniami w miastach, m. in. co do osób utrzymujących szynki i domy rozpusty na Kresach Wschodnich odpowiednie wymogi wynosiły 21 lat oraz 10 miesięcy zamieszkania, a w gminach miejskich b. zaboru pruskiego- 20 lat i rok zamieszkania w gminie. Czynne prawo wyborcze posiadał każdy obywatel bez różnicy płci, który ( oprócz niezawodowych wojskowych w służbie czynnej), ukończył 24 lata i przynajmniej od roku mieszkał na danym obszarze i nie utracił prawa wybieralności do sejmu. Cenzus zamieszkania nie dotyczył właścicieli i posiadaczy nieruchomości, funkcjonariuszy instytucji publicznych i zawodowych wojskowych. Bierne prawo wyborcze przysługiwało na mocy ustawy wyborcom, którzy spełnili powyższe warunki, a ukończyli 30 lat. Wyłączeni byli pozostający w służbie czynnej wojskowi, funkcjonariusze właściwych powiatowych i wojewódzkich organów administracji ogólnej oraz funkcjonariusze Policji Państwowej i Straży Granicznej.

Poza radcami i ławnikami wiejskimi postawiono wymóg władania językiem polskim, w mowie i w piśmie. Wybory do rad miejskich były jak dotychczas poza b. zaborem austriackim pięcioprzymiotnikowe. Wprowadzono możliwość oddania przez wyborcę wszystkich głosów, równych liczbie mandatów do obsadzenia w danym okręgu na jednego kandydata. Wybory do rad gminnych stały się pośrednie, wybory dokonywały kolegia wyborcze złożone z radnych gromadzkich bądź, jeśli nie było rad gromadzkich, co było rzadkością ( rady te tworzono obligatoryjnie w gromadach powyżej 200 mieszkańców oraz w gromadach, które poprzednio były gminami, delegatów gromad oraz sołtysów i podsołtysów wszystkich gromad.

Wybory rad gromadzkich lub delegatów były większościowe i jawne, chyba, że 1/5 wyborców zażądała tajności. Wybory do rad powiatowych były pośrednie. Istotny wyjątek stanowiły dotychczas bezpośrednie w okręgach wiejskich wybory do sejmików powiatowych w b. dzielnicy pruskiej. Członków rad powiatowych wybierały zgodnie z ustawą kolegia złożone z radnych i członków zarządów gmin wiejskich i miejskich niewydzielonych z powiatowych związków samorządowych.

Ustawa z 23 III 1933 roku nie zmieniła ustroju samorządu wojewódzkiego w województwach pomorski i poznańskim. Jego organami były: sejmik wojewódzki jako organ uchwalający i kontrolujący, wydział krajowy jako organ wykonawczy i starosta krajowy - zarządzający bieżącymi sprawami. Sejmik składał się z delegatów wybranych na 4 lata przez sejmiki powiatowe i rady miast wydzielonych z powiatów. Wydział krajowy składający się z przewodniczącego, jego zastępcy, starosty krajowego i 8 ( woj. Pomorskie) lub 12

( Wielkopolska) członków był wybierany przez sejmik. Starosta krajowy, zatwierdzany przez ministra spraw wewnętrznych był wybierany na 6-12 lat.

Bibliografia

Szwed R., Samorządowa Rzeczpospolita 1918-1939. Wybór rozpraw i artykułów, Częstochowa 2002.

Samorząd Terytorialny nr 6, 1991.

3

---