Grupy rówieśnicze
Pojęcie grupy na gruncie wychowawczym i psychologicznym znacznie wcześniej pojawiło się w pedagogice, niż w socjologii. Przedstawiciele socjologii zwrócili uwagę na grupę dopiero w drugiej połowie XIX wieku, kiedy coraz częściej mówiło się o tym, że społeczeństwo składa się z pewnych zbiorowości ludzkich, które charakteryzują się zróżnicowaną genezą, strukturą i wielkością oraz pełnią zróżnicowane funkcje. Temu zróżnicowanemu obiektowi poddanemu analizie nadano miano "grupa", aby oznaczyć różne zbiorowości. Emil Durkheim jako jeden z pierwszych zajął się analizą grupy pierwotnej oraz odkrywaniem i przedstawianiem społecznych cech wychowania. Działania Durkheima w tym zakresie były niezwykle ważne dla myśli pedagogicznej, gdyż przyniosły nie tylko skutki teoretyczne, ale także praktyczne. Jego koncepcja w dużym stopniu przeniknęła koncepcje pedagogów społecznych, np. Heleny Radlińskiej, która twierdziła, człowiek powinien budować świat swoimi siłami, opierając się na własnych ideałach.
Przeprowadzanie badań dotyczących roli grupy w wychowaniu zapoczątkowali Emil Durkheim i Ferdynand Tonnies. Szczególną uwagę zwrócili oni na grupy rówieśnicze - zarówno dziecięce, jak i młodzieżowe. Każda jednostka od momentu narodzin zaczyna przynależeć do różnych grup rówieśniczych. Wśród ich cech konstytutywnych można wyróżnić "arystotelejską przyjaźń" i "tonniesowską wspólnotę". W przypadku tak rozumianej grupy rówieśniczej, grupa ta wyróżnia się spośród innych organizmów społecznych nie ze względu na wiek, ale ze względu na istnienie bliskich więzi. Uczestnictwo w takiej grupie cechuje się wzajemną aprobatą. Jest to grupa o charakterze pierwotnym, w której zawierają się inne formy grup (np. organizacje młodzieżowe), które mają charakter wtórny i celowy. Charles Horton Cooley - teoretyk zajmujący się grupami pierwotnymi - zdefiniował grupę pierwotna jako zbiorowość, w której mamy do czynienia ze współpracą, a zachodzące kontakty odbywają się twarzą w twarz. Pierwotny charakter tych grup wyraża się w tym, że odgrywają one podstawową rolę w kształtowaniu ideałów jednostki oraz jej społecznej natury. Jednym ze skutków tak bezpośredniego kontaktu jest to, że w danej grupie spotyka się wiele indywidualności, a wspólna działalność i wspólne cele grupy sprawiają, że w jakimś zakresie stają się one częścią jaźni danej jednostki. Charakter takiej grupy oddaje zaimek "my", który zakłada wzajemną sympatię oraz identyfikację poszczególnych członków grupy. Jednostka ma świadomość pewnej łączności z grupą i to poczucie wyznacza niektóre z jej dążeń.
Ryszard Wroczyński rozróżnił poszczególne środowiska wychowawcze, a za podstawowe kryterium uznał sposób ich powstawania. Posłużył się tu klasyfikacjami Ferdynanda Tonniesa oraz Roberta MacIvera, którzy zbiorowości ludzkie podzielili na wspólnoty i stowarzyszenia. Wspólnota to rodzaj grupy pierwotnej, która powstała bez ingerencji człowieka, w wyniku określonych ludzkich potrzeb i dążeń. Natomiast stowarzyszenie to taka grupa, która w sposób celowy i intencjonalny została utworzona przez człowieka, aby realizować określone zadania. Zatem do wspólnoty zalicza się rodzina, społeczność lokalna oraz grupa rówieśnicza. Ich pierwotność wyraża się w tym, że powstały w wyniku spontanicznych relacji międzyludzkich i że są obecne w naszym życiu od początku powstania gatunku ludzkiego. Wszystkie te wspólnoty odgrywają istotną rolę w kształtowaniu i rozwoju osobowości człowieka.
Rodzina to grupa, która występuje w każdym środowisku społecznym, bez względu na określony krąg kulturowy. Jest obecna na każdym etapie rozwoju gatunkowego. Na powstanie społeczności lokalnej miały wpływ określone warunki społeczno - przyrodnicze, które w pewnych momentach mogły być zagrożeniem dla jednostki i jej przetrwania. Warunki geograficzne, konieczność obrony oraz podział obowiązków - to podstawowe przyczyny powstawania zbiorowości. Początkowo miały one charakter typowo osiedleńczy, ale z czasem zaczęły przekształcać się w kulturowe formy społeczne, które dzisiaj są nazywane sąsiedztwem lub społecznością lokalną. Na rozwój i proces wychowania jednostki bardzo szybko zaczyna wywierać wpływ grupa rówieśnicza. Już w wieku trzech lat dzieci zaczynają tworzyć małe grupy, które służą im do wspólnej zabawy. W wieku przedszkolnym tworzenie grupa staje się czymś naturalnym. W wieku szkolnym jednostka zaczyna spotykać się z coraz większym wpływem grupy rówieśniczej. Najsilniejsze związki można zaobserwować w małych grupach (tak zwanych paczkach), których powstawanie oparte jest na zróżnicowanych zasadach. W początkowych latach szkoły takie grupy powstają głownie w celu wspólnych zabaw, później mogą stać się miejscem wymiany poglądów, rozmów, zwierzeń czy dyskusji na różne tematy. Małe grupy najczęściej są zorganizowane na zasadzie równości jej członków. Więź pomiędzy poszczególnymi osobami z grupy jest dosyć silna, a ich wzajemna solidarność - wysoka. W takiej grupy mamy do czynienia ze wzajemnym oddziaływaniem na siebie poszczególnych jej członków.
W całym procesie socjalizacji grupa rówieśnicza pełni niezwykle ważną rolę - zaspokaja ona te potrzeby jednostki, których nie mogą zaspokoić rodzice czy wychowawcy. Jednostka, która uczestniczy w grupie rówieśniczej ma możliwość podniesienia poczucia własnej wartości i przydatności. Dużo zależy od pełnionej tam roli - im wyższy poziom popularności w grupie, tym samoocena jednostki jest większa. Pozytywny wpływ na socjalizację jednostki w grupie rówieśniczej ma także fakt, że jednostce zależy na akceptacji i uznaniu ze strony innych członków grupy. Jednak na uznanie i sympatię trzeba sobie zasłużyć. W związku z tym jednostka podporządkowuje się obowiązującym w grupie normom i uznaje narzucane przez grupę sankcje. Zdarzają się takie sytuacje, że wśród celowych grup młodzieżowych zaczynają się tworzyć naturalne grupy rówieśnicze, których członkami stają się wszyscy lub niektórzy uczestnicy zbiorowości celowej. Może się zdarzyć także i tak, że w obrębie jednej grupy celowej powstanie kilka grup rówieśniczych. Natomiast w stowarzyszeniach często mamy do czynienia z powstawaniem wtórnych więzi rówieśniczych, gdyż powstawanie stowarzyszeń jest uwarunkowane określonymi związkami (np. religijnymi lub ideowymi) i często wynika z potrzeb emocjonalnych. Zadaniem każdego wychowawcy i pedagoga jest zapoznanie się z tym, jak związki rówieśnicze (zarówno grupy pierwotne, jak i grupy celowe) wpływają na jednostkę, gdyż podczas swojej pracy dydaktyczno - wychowawczej styka się z nimi niemal codziennie.
Grupa pierwotna:
jednostka uczestniczy w niej w sposób spontaniczny
każdy członek takiej grupy ma poczucie aprobaty innych członków
przeważają więzi osobowe
występuje wzajemna identyfikacja
grupa pierwotna jest grupą niewielką
członkowie grupy odczuwają przynależność w obrębie grupy i odczuwają poczucie odrębności w stosunku do otoczenia
grupa wskazuje wzorce i określa wartości oraz normy
istnieje kontrola i określony system sankcji
grupa charakteryzuje się zmiennością celów oraz zmiennością wewnętrznej struktury i hierarchii
przywództwo w grupie jest uwarunkowane cechami charakteru i musi być zaakceptowane przez grupę
Grupa celowa:
nabór do grupy ma charakter formalny
grupa opiera się na więzach rzeczowych
grupa może być rozbudowana, może mieć odgałęzienia terenowe
struktura wewnętrzna opiera się na sformalizowanym układzie hierarchicznym
najważniejsze są cele grupy, cele indywidualne mają zdecydowanie mniejsze znaczenie
grupa posiada formalne wzory zachowań
sankcje są egzekwowane w sposób formalny
decyzje grupy są zcentralizowane
występuje koordynacja działań
występuje jednolitość organizacyjna
wyalienowanie przywódców grupy
Za pomocą badań socjometrycznych i biograficznych można określić rodzaj grupy i scharakteryzować jej wpływ na poszczególnych uczestników. Jednak w pracy wychowawczej nie jest to zadaniem prostym, gdyż wychowawca może jedynie przypuszczać, że wychowanek stał się członkiem jakiejś grupy. W związku z tym interpretacja zachowania i działań wychowanka powinna być oparta na dokładnej i fachowej diagnozie.
Mechanizmy oddziaływania grupy rówieśniczej:
Zdaniem Floriana Znanieckiego grupa rówieśnicza powstaje w sposób spontaniczny, bez ingerencji dorosłych. Taka grupa kształtuje mechanizmy, które regulują wewnętrzną organizację grupy oraz wzajemne zachowania poszczególnych członków. Grupa rówieśnicza pełni istotne funkcje w procesie wychowania jej uczestników. Zdaniem Znanieckiego grupa rówieśnicza jest pozbawiona określonych celów i wzorców, a jej głównym przesłaniem jest zabawa. Zachowania członków grupy są regulowane poprzez nastawienie tych osobników, którzy umieją narzucić grupie swój punkt widzenia. Cechą charakterystyczną grupy rówieśniczej jest zmienność celów oraz form życia zbiorowego i zabawy. Jest to konsekwencją tego, że członkowie grupy mają zmienne i często sprzeczne nastawienia. Do najczęstszych nastawień należą: przodownictwo, podporządkowanie, rywalizacja i współdziałanie. Dziecięce zachowania charakteryzują się spontanicznością i różnorodnością. Na tym tle mogą powstawać konflikty pomiędzy wzorami wyniesionymi z domu a chęcią żywiołowej zabawy. W tym konflikcie najczęściej wygrywa potrzeba zabawy z kolegami, a rygory narzucone przez rodzinę lub środowisko schodzą na dalszy plan. Mamy tu do czynienia z konfliktem, który może mieć określone skutki dla procesu socjalizacji jednostki oraz dla ogólnego porządku społecznego.
Organizacja, struktura i funkcje grupy rówieśniczej:
W grupach rówieśniczych mamy do czynienia z pewnym systemem wpływów, które z czasem przeradzają się w określone struktury, układy i role społeczne. Można wyróżnić trzy typy grup rówieśniczych:
grupy dziecięce, oparte na zabawie
grupy młodzieżowe, paczki
grupy dewiacyjne (np. gangi, bandy przestępcze)
Na młodzieżową grupę rówieśniczą składa się określona struktura zachowań międzyludzkich. Elementy, które tworzą stosunki społeczne w grupie to:
wewnętrzna hierarchia grupy
system decyzyjny
układ kanałów komunikacyjnych
charakter więzi pomiędzy poszczególnymi członkami grupy
Niemal każda grupa rówieśnicza posiada przywódcę lub liderów. W związku z tym można wyróżnić:
przodownictwo - jest charakterystyczne dla osób posiadających charyzmatyczne cechy osobowościowe, takie osoby charakteryzują się pozytywnym nastawieniem emocjonalnym i chęcią współdziałania oraz cieszą się niewymuszonym zaufaniem pozostałych członków grupy
przywództwo - może być osiągnięte poprzez wyróżniające właściwości lub kwalifikacje osobowe, jest akceptowane przez grupę
panowanie - władza zdobywana przy użyciu siły, nie opiera się na akceptacji, zaufaniu i poczuciu bliskości, główny cel panowania odnosi się do sensu zadaniowego i organizacyjnego
Na charakter przywództwa wpływają nie tylko cechy charakteru danej jednostki, ale także wielkość grupy, jej zadania oraz jej stosunek do otoczenia. W przypadku nieprzyjaznych stosunków grupy z otoczeniem mogą występować represje ze strony otoczenia. W takim przypadku zwiększają się tendencje do pełnienia władzy autorytarnej. Przywództwo, które najczęściej dominuje w grupach jest oparte na demokracji i liberalizmie. Główne zadanie takiego przywództwa opiera się na realizacji celów towarzyskich i zabawowych oraz podtrzymywaniu poczucia odrębności od otoczenia. Grupy dziecięce najczęściej opierają się przywództwie chaotycznym, gdzie często mamy do czynienia z chaosem decyzyjnym i z częstą zmianą osoby na stanowisku lidera. Roger Mucchielli przedstawił pięć układów komunikacyjnych, które dostarczają wiadomości o charakterze grupy. Są to:
układ szprychowy - każdy członek grupy ma kontakt z przywódcą, jest to niezwykle pomocne w przypadku konieczności szybkiego działania
układ bezpośredni - każdy kontaktuje się z każdym
układ kołowy - członkowie grupy przekazują informacje po kolei, jeden drugiemu
układ łańcuchowy - przywódca grupy przekazuje informacje jednej osobie, która rozpowszechnia ja wśród pozostałych członków grupy
układ scentralizowany - przywódca przekazuje informacje kilku zaufanym osobom, a ci przekazują ja pozostałym członkom grupy
Do ustalenia struktury grupy używa się socjogramu. Jest to przedstawienie w sposób graficzny pozycji poszczególnych członków grupy, które opierają się na stosunkach lubienia bądź nielubienia. Tak przedstawiona struktura jest strukturą nieformalną. Technika stosowana w socjometrii opiera się na zadawaniu członkom grupy określonych pytań, które są uzależnione od tego, co interesuje pytającego. W socjogramie poszczególni członkowie grupy są przedstawieni za pomocą punktów, natomiast ich wybory są przedstawiane za pomocą linii łączącej określone punkty. W przypadku zainteresowania strukturą grupy używa się socjogram hierarchiczny, który przedstawia ilość wyborów skierowanych do danych jednostek. Na podstawie socjogramu można wyróżnić poszczególne struktury i elementy tych struktur. Można tu wyróżnić:
para - wzajemny wybór dwóch osób
łańcuch - osoba A wybiera osobę B, osoba B wybiera osobę C itd.
gwiazda - określona jednostka otrzymuje dużo wyborów, ale sama ich nie odwzajemnia
sieć - wzajemny wybór wszystkich członków grupy
klika - podgrupa osób, która wybiera się wzajemnie i odrzuca pozostałych członków grupy
Kryzys i upadek formalnych grup rówieśniczych:
W latach osiemdziesiątych niektóre ze związków młodzieżowych zostały pozbawione jednego z najważniejszych dla nich atrybutów, czyli samodzielności. Związki te zostały zmuszone do przyjęcia określonej struktury, ideologii oraz z góry określonych norm i wartości. Większość z tych narzuconych rzeczy pochodziła ze świata zewnętrznego, utożsamianego ze światem dorosłych. To wszystko powodowało, że młodzi ludzie odczuwali potrzebę buntu, co mogło sprawić zaostrzenie się konfliktów ze światem zewnętrznym. Jednak bunt był karany. Konsekwencją takiej sytuacji było powstawanie więzi i przyjaźni, a uczucia przynależności zaczęły rozwijać się także na gruncie prywatnym. Zaczęły powstawać spontaniczne układy rówieśnicze, oparte na patriotyzmie małych grup, których zadaniem było zaspokajanie potrzeby bliskości i bezpieczeństwa. Takie grupy dawały możliwość wyrażania własnych uczuć oraz pozwalały na określone zaangażowanie emocjonalne. Coraz bardziej zauważalna była ogólna nieufność skierowana w kierunku instytucji ich pracowników. Z równie dużą nieufnością były traktowane wszelkie mechanizmy życia społecznego. Taka postawa może być przyczyną nieprawidłowego przekazu informacji, braku dyskusji, blokowania krytyki, nepotyzmu, łapownictwa, a także sprzeciwiania się instytucji wobec wszelkich nowości. Postawa związków młodzieżowych w latach osiemdziesiątych jest także aktualna w czasach dzisiejszych. Jednak warto tu podkreślić fakt, że obecnie nie ma już tak dużo organizacji, a wielkość tych istniejących jest dużo mniejsza, niż kiedyś. Ale nie można wykluczyć tego, że być może stowarzyszenia i związki młodzieżowe zaczną się odradzać. Zatem jednym z zadań pedagogiki społecznej powinno być skupienie się na grupach rówieśniczych, które trwają i są niezniszczalne.
W podsumowaniu można powiedzieć, że grupa rówieśnicza to pewna zbiorowość składająca się z jednostek w podobnym wieku, pomiędzy którymi - pod wpływem bezpośredniego kontaktu - powstają więzi przyjaźni. Grupy rówieśnicze można zaliczyć do jednych z podstawowych form życia społecznego jednostek. Do głównych czynników wiążących grupę rówieśniczą można zaliczyć: wiek, występowanie określonych kontaktów, poczucie przynależności do wspólnej struktury, brak istotnych różnic w poziomie rozwoju poszczególnych członków.
Funkcje wychowawcze grup rówieśniczych:
kształtowanie aktywności jednostek
kształtowanie więzi z innymi ludźmi
ułatwianie kontaktów interpersonalnych
zaspokajanie potrzeby aprobaty i uznania
konstruktywne współzawodnictwo
pobudzanie do rozwijania zainteresowań
umożliwianie kontaktów towarzyskich
zaspokajanie określonych potrzeb emocjonalnych
zapełnianie wolnego czasu
Na podstawie wyżej wymienionych funkcji można powiedzieć, że grupy rówieśnicze maja ogromny wpływ na kształtowanie się osobowości i rozwój społeczny każdej jednostki.
Jedną z najważniejszych grup, w której znajduje się jednostka jest klasa szkolna. Duży wpływ na atmosferę w tej grupie ma nauczyciel - jego osobowość, postawa, zaangażowanie w pracę, zdolności organizacyjne. Odpowiednie cechy nauczyciela mogą sprawić, że klasa dojdzie do wspaniałych osiągnięć. Na panującą w klasie atmosferę wpływają także inne czynniki: określone normy przyjęte przez grupę, poziom integracji członków grupy, stosunki pomiędzy poszczególnymi członkami grupy oraz pozycja i rola danego członka grupy.
Największy wpływ grupy rówieśniczej na jednostkę jest widoczny w jej okresie dojrzewania. Jest to moment osłabienia autorytetu rodziców i innych dorosłych osób i wtedy właśnie grupa rówieśnicza staje się dla młodego człowieka punktem odniesienia. W tym czasie jednostka spędza z rówieśnikami większą część wolnego czasu, a grupa rówieśnicza wywiera wpływ na jej opinie, postawy i zachowania, na styl ubierania się, na wybór muzyki i literatury. Istnieją różne grupy młodzieżowe. Może to być paczka na osiedlu, klasa szkolna, grupa taneczna, sportowa czy zastęp harcerski. Pozycja, jaką w danej grupie zajmuje jednostka ma wpływ na jej samoocenę, poczucie własnej wartości, sposób spostrzegania swojej osoby i ogólne zadowolenia z życia.