PODSTAWOWE ZAGADNIENIA PSYCHOLOGII KULTUROWEJ - ZAJĘCIA 2

TEKST 1 - PARADYGMATY PSYCHOLOGII I SUWERENNOŚĆ PSYCHOLOGII KULTUROWEJ

Trzy paradygmaty psychologii:

• paradygmat - ogólny sposób uprawiania danej nauki,

• współcześnie 3 podejścia paradygmatyczne:

• poznawcze - funkcjonowanie psychiki pod kątem przetwarzania informacji, aktywizacji istniejących zasobów poznawczych, ich obciążenia itp.

• biologiczne - geneza i wskaźniki procesów psychicznych w funkcjonowaniu układu nerwowego i innych systemów „organizmów żywych”; twarda nauka przyrodnicza

• kulturowe - wyjaśnienie zjawisk psychicznych „na zewnątrz”, w środowisku rozumianym nie energetycznie, lecz w sferze symboliki i znaczenia

• w tych trzech podejściach przełamuje się psychologia społeczna:

• socjobiologia (szerzej: psychologia ewolucyjna) - prawo ogólne: dążność do przenoszenia genów na kolejne pokolenia, zachowania społeczne są temu podporządkowane; wyjaśnienia zachowań w kategoriach przejawów tendencji do propagacji własnych genów; stopień generalizacji twierdzeń wykracza poza nasz gatunek, a kultura oże być najwyżej drugorzędnym czynnikiem (funkcjonalnym wobec zaprogramowania biologicznego, a czasem zakłócającym biologiczną adaptacyjność zachowań)

• poznanie społeczne - umysł ludzki traktowany jako procesor przetwarzania wszelkich informacji, charakterystyczna metoda - eksperyment laboratoryjny; kultura - zbędny bagaż pojęciowy („niechętne” prace Hamiltona nt. korelacji iluzorycznej, genezy stereotypów, bytowatości grup

• psychologia kulturowa - nauka humanistyczno-społeczna, a nie biologiczna; zachowania społeczne ludzi są zawsze zakotwiczone w tej otoczce sensu i znaczenia., są więc kulturowe i jako takie różnią się między populacjami; zadanie: opis systematyzujący różnice populacyjne i ich wyjaśnienie (skrypty, praktyki kulturowe)

Człowiek nie jest najbardziej społecznym z gatunków, ale kultura wyodrębnia nas wyraźnie: to, co społeczne nie musi być kulturowe; to, co kulturowe, nie musi implikować relacji społecznej.

Społeczne to tyle co ponadgatunkowe, kulturowe to tyle co ludzkie:

• człowiek nie potrafi rozwinąć się ani funkcjonować poza kulturą (niemowlęta porzucone w puszczy)

• język psychologii międzykulturowej dot. innych zjawisk, zawsze są osadzone one w określonym kontekście, poza nim mogą okazać się bezużyteczne (kontekst często podnoszony do rangi stylu życia, np. kultura narzekania)

Społeczne to formalne, kulturalne to treściowe:

• psychologia społeczna zajmuje się formalnymi aspektami bodźców i oddziaływań społecznych

• w psychologii między/kulturowej termin bodziec z jego fizykalnymi/energetycznymi parametrami ma marginalne znaczenie w porównaniu ze znaczeniem znaku/symbolu

Cztery podejścia znaczące dla psychologii między/kulturowej:

• zw. z teorią ewolucji - transmisja wykraczająca poza dziedziczenie biologiczne

• materialistyczno - funkcjonalistyczne - właściwe dla antropologów upartujących w kulturze przedłużenia i przekształcenia natury, jej adaptacyjną nadbudowę

• psychoanalityczne - kultura jako projekcja ludzkiej psyche, a także represji oraz (warunkowo) sposobem ich twórczego przekształcenia

• semiotyczno - aksjologiczne - kultura należy do sfery duchowej, jest autonomiczna względem natury, a nawet ją przezwycięża.

Dychotomiczne ujęcia kultury:

• materialistyczne-idealistyczne - przetworzonemu środowisku materialnemu, zbiorowości, przeciwstawia się systemy idei i znaczeń nadawanych światu

• obiektywne-subiektywne - kultura istnieje w postaci zewnętrznych wobec ludzi artefaktów lub rozpatrywana jest na poziomie psychiki uczestniczących w niej jednostek.

Memetyka i czy zwierzęta posiadają kulturę?

• ojciec memetyki - Richard Dawkins

• gr. mimem - naśladownictwo

• mem - nośnik i replikator informacji kulturowej (analogia do genu - nośnika i replikatora informacji genetycznej); pakiet bardzo rozmaitych informacji - piosenek, zwyczajów, umiejętności, sposobów wykonywania czynności itp.

• Mechanizm propagacji - naśladownictwo -> walka kultur -> globalizację można rozpatrywać w kategoriach rozprzestrzeniania się pewnych memów jako obyczajów kulturowych

• Największe szanse propagacji mają memy charakteryzujące się:

• Wydajnym powielaniem

• Wiernością przekazu

• Długą trwałością kopii

• Blackmore:

• Adaptacyjna rola kultury

• Mechanizm ekspansji memów - rozumne naśladownictwo - potrzebny duży mózg

• Doborem kulturowym steruje zasada selekcji najlepszych naśladowców, którzy przenoszą geny odpowiedzialne za przyswajanie memów, selekcja ta jest funkcjonalna ze względu na główne zadania biologiczne

• Koewolucja genów i memów - rozwój mózgu ludzkiego szedł w kierunku zapewniającym utrwalenie zdobyczy memetycznych wcześniejszych pokoleń

• Niektórzy autorzy, badacze naczelnych, piszą jednak o kulturze poza naszym gatunkiem (np. White o kulturze szympansów)

• Tomasello:

• By mówić o kulturze i kulturowej transmisji - warunki:

• Powstają i są przechowywane oraz przekazywanie międzypokoleniowo artefakty dziedzictwa,

• Transmisja jest kumulatywna, innowacje rozprzestrzeniają się, a następnie są udoskonalane, prowadząc do ewolucji kultury

• Artefakty są wyposażone w znaczenie wykraczające poza aspekt materialny obiektów

• Nabywanie sensu (znaczenia) artefaktów oraz odpowiadających im intencjonalnych zachowań jest przedmiotem długiego procesu kulturalizacji młodego pokolenia danej grupy

• Dzięki kulturalizacji narastają różnice międzygrupowe, a zmniejszają wewnątrzgrupowa.

• Intencjonalność zachowań kulturowych, a nie nabywanie ich na drodze „ślepej imitacji”

• Pojęcie memu jako replikatora jest cennym wzbogaceniem analizy kultury, a zwłaszcza jej dynamiki zwanej kiedyś dyfuzją.

Funkcjonalizm:

• Jedna z najważniejszych szkół antropologii kulturowej

• Bronisław Malinowski - Teoria funkcjonalna

• Akcentuje pochodność kultury względem ludzkich potrzeb, a także jej dopasowanie (funkcjonalność) wobec niszy ekologicznej, w której jest umieszczona; kultura jest więc „nadbudową” niszy ekologicznej, w której przyszło nam żyć

• Model ekokulturowy Johna Berry'ego - ludzkie kompetencje i cechy psychiczne uzyskują taki profil, który maksymalizuje adaptację i przetrwanie w danej niszy ekologicznej.

Kultura jako ujarzmienie Natury oraz symboliczna projekcja ludzkiej psyche:

• Freud:

• Kultura jako dyscyplinariusz represjonujący siły popędowe:

• Kultura jako źródło cierpień - antyhedonistyczna walencja kultury, poskramianie libido, zahamowanie agresji

• Kultura otoczenia jako superego i ja idealne

• Postać Chrystusa jako nadludzki ideał cierpienia i wybaczenia - imperatyw, którego wg Freuda nie da się zrealizować pozostając w zdrowiu psychicznym

• Kultura jako projekcja konfliktów zawartych w kondycji ludzkiej: kompleks i mit Edypa -> przypadek małego Hansa i historia króla Edypa (przebieg wydarzeń nieuchronny i niezależny od woli głównych bohaterów)

• Możliwość kulturowo twórczej sublimacji nierozwiązanych problemów infantylnego seksualizmu, przynajmniej u geniuszy :]

• Jung:

• Psychologia zwiazana z kulturą za sprawą archetypów zbiorowej nieświadomości i symboliki, w jakiej się one wyrażają w wytworach artystycznych

• I Freud, i Jung traktują kulturę jako rzeczywistość pochodną (epifenomen) wobec psyche i nie dostrzegają relacji między nimi innych niż uniwersalne; wszystkie archetypy jungowskie są scharakteryzowane przez atrybuty uniwersalne: płci, wieku i ról płciowych

• Rodzina patriarchalna vs rodzina matrylinearna czyli Freud vs Malinowski - ramka str. 28

Kultura jako usensownianie ludzkiej egzystencji - podejście semiotyczne i aksjologiczne:

• Kultura jako sposób na życie i na przeżycie vs kultura nadająca sens śmierci (-> Bauman) -> religie jako most łączący to, co ulotne z tym, co trwałe

• Kultura rzeźbi a nie represjonuje naturę człowieka

Walter Lonner - powstanie w 1970r. Journal of Cross-Cultural Psychology

Dziedziny wiążące psyche i kulturę:

• Psychologia międzykulturowa typu cross lub trans - nauka porównawcza weryfikujaca stopień uprawnionych generalizacji praw psychologicznych formułowanych w głównym nurcie (cross - aspekt porównawczy, bez kontaktu między badanymi grupami)

• Psychologia międzykulturowa typu inter - zajmuje się procesami psychologicznymi zachodzącymi w trakcie interakcji osób pochodzących z odmiennych kultur i akulturacją psychologiczną

• Psychologia kulturowa i indygeniczna - wywodzą pytania i problemy badawcze z lokalnej analizy kulturowej i antropologicznej; z zasady ograniczona do obszaru jednej grupy etniczno-narodowej i ma na celu zidentyfikowanie specyficznego profilu psychologicznego, jaki ukształtował się w ramach określonej kultury etnicznej; subtelna różnica - akcent w podejściu kulturowym pada nie tyle na etniczne uwarunkowania psychiki, co na ogólniejsze determinanty z zakresu kultury symbolicznej

Psychologia głównego nurtu:

• Termin zaczerpnięty od Schwedera

• Badania w jej ramach są programowo kulturowe (prowadzone w różnych krajach ale bez uwzględnienia różnic kulturowych, drobny wyjątek: badania nad relacjami międzygrupowymi)

• Zakłada ona istnienie wspólnego wszystkim ludziom centralnego, abstrakcyjnego , uniwersalnego i na stałe umocowanego procesora jako modelu umysłu

• Główne zadanie - badanie właściwości i zasad funkcjonowania tego procesora

• Operuje platońską koncepcją nauki czystej, chwytającej istotę rzeczy, nieskażoną przez szum czy zakłócenia otaczającej i przypadkowej rzeczywistości (kultura jest dla GN szumem!)

• Chce się zaliczać do nauk przyrodniczych i wzoruje się na nich; drogą zwiększania trafności wewnętrznej dąży do ideału nauki uniwersalnej, podającej twierdzenia o wszystkich ludziach na Ziemi -> paradoks: im większa t. wewnętrzna tym większa izolacja od realnych warunków, w których ludzie żyją

• Podstawowa metoda badawcza - eksperyment laboratoryjny -> wprowadzanie bodźców asemantycznych, stosowanie białego szumu, bezsensownych sylab (trigramy- Ebbinghaus) -> np. badania nad poprzedzaniem afektywnym (Zajonc)

• Wnioski:

• Znalezienie bodźców doskonale asemantycznych jest zadaniem bardzo trudnym („(…) użyj znaków odległej kultury” -> heurystyka premiowania ignorancji (analfabetyzmu kulturowego))

• Możliwość generalizacji wyników na cały gatunek ludzki jest nadal niedoścignionym ideałem

• Wątpliwe, czy wiązanie tego, co psychologicznie ważne z tym, co na skutek analfabetyzmu kulturowego jest bezsensowne stanowi strategię godną rekomendowania; psycholog tworzy inny świat, mający mało wspólnego z tym realnym (niska trafność ekologiczna).

Psychologia międzykulturowa typu cross:

• Cel: dążenie do weryfikacji wszelkich twierdzeń, które badacze GN przyjęli, bez odpowiednich dowodów za absolutne

• Podejście uniwersalistyczne - poszukuje spraw ogólnych drogą mozolnej weryfikacji, zwłaszcza w kulturach odległych od pierwotnego miejsca powstania teorii i wstępnych, potwierdzających ją wyników (Berry, Poortinga, Segall i Dasen)

• Etic - to, co ogólne

• Emic - to, co lokalne, ograniczone kontekstem

• Każde postępowanie badawcze zaczyna się od lokalnej hipotezy, a więc jest to de facto emic; gdy dochodzi do importowania danej teorii na inny teren, przyjmuje ona postać narzuconego (imposed) etic; drogą kolejnych przekształceń i operacjonalizacji w odmiennych kontekstach kulturowych oraz uzyskiwanych tam wyników badań powstają wersje emic, a z ich podsumowania można ostatecznie wyłonić pochodne (derived) etic, jako cel naukowej wędrówki

• Kultura pełni więc w podejściu PCK funkcję moderatora (amplifikatora/czynnika redukującego) czystych zmiennych psychologicznych, którymi zajmuje się psychologia GN

• Ekman:

• Dwa poziomy w regulacji ekspresji emocji:

• Neuronalny program twarzowy - wspólny wszystkim ludziom, mimowolny i ujawniający się automatycznie, przede wszystkim w sytuacjach prywatnych

• Kulturowe reguły wyrażania - znaczna zmienność między grupami etnicznymi, regulują zachowania niewerbalne przede wszystkim w sytuacjach publicznych (kontrolowane maskowanie - neutralizacja, zaprzeczenie lub akcentuacja rzeczywiście doświadczanych emocji)

• „Sprawdzaj swoją hipotezę tam, gdzie jest największe prawdopodobieństwo jej obalenia”

• Kultura - skuteczna nakładka na to, co stanowi naturę ludzką, wspólną nam wszystkim, naginając autentyczne życie emocjonalne jednostki

• Metody badawcze - głównie werbalne skale pomiarowe, badania porównawcze prowadzone przede wszystkim z użyciem narzędzi psychometrycznych, właściwa jakość uzyskiwana w dwóch etapach

• Tłumaczenia zwrotnego między oryginałem a innymi językami (uzyskanie równoważności semantycznej - trafności treściowej)

• Sprawdzania ekwiwalencji struktury czynnikowej - czy zachowana została niezmienniczość (inwariancja) pomiarów i pojęć, pozwalająca na dokonywanie porównań między badanymi kulturami

• Ekwiwalencja oznacza przyjęcie narzędzi badawczych kulturowo neutralnych, pozwalających na pomiar różnic między populacjami w interesującej nas zmiennej

Psychologia kulturowa i indygeniczna:

• Cel PK: odkrywanie różnorodności psychicznej ludzi w kontekście światów, które tworzą; nacisk na pluralizm powoduje, że to, co dla GN stanowi „szum”, który trzeba wyeliminować, dla PK staje się sygnałem rzeczywistych różnic w znaczeniu

• Psychika i kultura pozostają ze sobą w nierozdzielnym związku, nie ma czystości procesów psychicznych

• PK zakłada intencjonalność podejmowanych przez ludzi działań, w intencjonalnym środowisku kulturowym, a nie reagowanie na bodźce sytuacyjne lub przetwarzanie informacji

• Schweder:

• Podejmuje zagadnienie relacji między intencjonalnością rozwiązań kulturowych oraz jednostkowych działań, które polegają na wspieraniu lub utrudnianiu tych drugich

• Cole:

• Sięgnął do szkoły historyczno-kulturowej Wygotskiego, zgodnie z którą rozwój poznawczy człowieka nie przebiega w postaci spontanicznego procesu dojrzewania, lecz za pośrednictwem obiektów i praktyk (umiejętności) wykonywanych za ich pomocą

• Podstawowe tezy:

• Kontakt jednostki z otoczeniem odbywa się za pośrednictwem artefaktów kulturowych (narzędzi, symboli), które są wytworami kulturowymi o określonych właściwościach i na podstawie „instruktażu obsługi” wymagającego przekazania kompetencji eksperta adeptowi

• Psycholog kulturowy rozpatruje badanych przez siebie ludzi w kontekście, na który składają się same artefakty oraz nabywane z ich udziałem praktyki wraz z kryteriami stadiów wykonania od poziomu początkowego do mistrzostwa

• Diagnoza zdolności intelektualnych sprowadza się do badania kompetencji w posługiwaniu się tymi artefaktami dla wykonywania za ich pomocą zadań kulturowych

• Psycholog kulturowy wykonuje swe funkcje, korzystając ze sztuczek (praktyk) właściwych dla środowiska badanej populacji!

• Kitayama, Markus, Nisbett:

• Cele PK:

• Dąży do określenia zróżnicowanych znaczeń i praktyk kulturowych tudzież psychologicznych struktur i procesów, z którymi są połączone

• Stara się odkryć systematyczne prawidłowości u podnóża różnorodności kulturowo ukształtowanych psyche

• Dąży do opisania procesów, poprzez które psyche i kultura kształtują się obustronnie

• Nisbett - podstawowy błąd atrybucji:

• In. błąd korespondencji - znajdując sę w roli obserwatorów wyjaśniających powody cudzego postępowania i uzyskanych skutków, ludzie przeceniają znaczenie czynników dyspozycyjnych, człowiek zastanawiając się nad własnym postępowaniem, spostrzega więcej zewnętrznych uwarunkowań

• Charakterystyczny dla kultury Zachodu, zanika na Dalekim Wschodzie rezygnacja z ogólnych wyjaśnień poznawczych w kategoriach odmiennych perspektyw aktora i obserwatora na rzecz różnic w kulturowym stylu poznawczym: analitycznym na Zachodzie i holistycznym na Wschodzie

• Handbook of cultural psychology

• Porównanie strategii badawczych:

• Psycholog cross-kulturowy:

• Skonstruowanie odpowiedniej skali

• Wierne jej przetłumaczenie na możliwie wiele języków

• Sprawdzenie ekwiwalencji pomiaru we wszystkich badanych populacjach

• Dokonanie porównań

• Psycholog kulturowy:

• Utworzenie puli wypowiedzi uznanych przez sędziów kompetentnych za właściwe (np. dowcipne przy badaniu humoru)

• Powtórzenie tego badania w każdym badanym kraju

• Tłumaczenie

• Pomiar spontanicznych reakcji

• Pytanie uczestników o rozumienie lub brak danej wypowiedzi

• Badania kulturowe typu cross z reguły nie posługują się metodą eksperymentu

• Psychologia kulturowa - realny materiał - postępowanie on-line (Kitayama) - wykorzystywanie gotowych zasobów kulturowych na użytek badań

• Psychologia indygeniczna:

• Nisza dla takich prac, które nie mieszczą się w uniwersalistycznym nurcie PCK, również kierunek uniezależniania się od psychologii zachodniej

Psychologia międzykulturowa (inter; PIK):

• Obejmowanie wspólnym terminem cross zagadnień mieszczących się w PCK i PIK jest błędem: psychologia kulturowa typu cross nie zajmuje się ludźmi w kontakcie, lecz w izolacji, gdyż tylko porównania między (względnie) niezależnymi populacjami mogą przynieść sensowną odpowiedź odnośnie do łączących je podobieństw bądź dzielących różnic w badanych procesach psychologicznych

• Z porównań dokonywanych przez badania PCK oraz analiz przeprowadzanych w ramach każdej kultury z osobna można natomiast wyprowadzić konsekwencje odnośnie dzielącego je dystansu kulturowego i co za tym idzie stopnia trudności, jakie nastręcza interakcja bądź akulturacja

Psychologia między/kulturowa jest skrótowym zapisem łączącym trzy sposoby uprawiania naszej dyscypliny: kulturowej typu cross (PCK), kulturowej i kulturowej typu inter (PIK).

Skrypty i wymiary kultury:

• W psychologii między/kulturowej na poziomie obserwowalnym umieszczono skrypty i praktyki kulturowe, na poziomie latentnym wymiary kulturowe: aksjologiczne i epistemologiczne

• Skrypty kulturowe - scenariusze sytuacyjne oraz wkomponowane w nie wzorce interakcji jednostek i ich wzajemnych oczekiwań: normatywnie sankcjonowane i powszechnie przyjęte w danej kulturze; wskutek powtarzalności i wyuczenia regulacja psychiczna w ramach skryptu charakteryzuje się znacznym stopniem automatyzacji

• Obecność skryptu może stać się unaoczniona przez nieudaną próbę wprowadzenia antyskryptu

• Czynnik zaburzający - wirus kulturowy

• Eksperyment:

• W klasycznej psychologii manipulacja, której sens ukryty nie pokrywa się z instrukcją oficjalnie kierowaną do badanych, utrzymane zostają wszelkie pozory kamuflujące ów cel, dzięki którym nie zostaną odgadnięte zamysły badacza

• Kulturowy - zmierzamy do wykazania wpływu kultury, w szczególności ujawnienia się jej skryptów, przez świadome wprowadzenie manipulacji zaburzających rutynowy przebieg zdarzeń

• Ślepota kulturowa:

• Aby wykonać eksperyment kulturowy należy uzyskać dystans analityczny wobec własnej kultury

• Będąc zanurzonymi we własnej kulturze nie dostrzegamy tego, co dla niej swoiste, wydaje nam się, że otaczająca nas rzeczywistość jest czymś naturalnym

• Odnosi się zarówno do elementów kultury własnej (wyznaczniki własnego postępowania umykają refleksyjnej uwadze bądź z czasem automatyzują się), jak i obcej (ignorancja - nie widzimy literalnie lub nie rozpoznajemy znaczenia sygnałów emitowanych przez aktualne środowisko, Ew. nadajemy im nieadekwatną interpretację zgodnie ze standardami kultury własnej

Psychologiczne wymiary kultury (PWK) i zagadnienia metodologiczne:

• w humanistyce pojęcie kultury często jest łączone z pewnym wyróżnionym obszarem zjawisk ujętych w ramach czasowych i geograficznych:

• ujęcie terytorialno-geograficzne

• odniesienie do warstw społecznych

• odniesienie do dziedzin życia

• podkreślenie wyrazistej cechy

• obecne jest to głównie w psychologii kulturowej i indygenicznej, w wersji cross dążeniem badaczy jest redukcja różnorodności kulturowej na poziomie krajów, regionów, grup etnicznych itp. Do niewielkiej ilości wymiarów, które opasywałyby planetę niczym sieć południków i równoleżników, tak aby każda wyróżnialna populacja mogła znaleźć w tej sieci swoje punktowe przedstawienie w relacji do innych

• PWK są efektem prac koncepcyjnych i konstrukcji skal pomiarowych, dzięki którym wielość niepowtarzalnych i całościowo ujmowanych kultur zostanie uporządkowana metrycznie na kilku pankulturowych wymiarach

• Rozpakowywanie kultury:

• Matsumoto: identyfikacja specyficznych, psychologicznych wymiarów kultury, które są w stanie wyjaśnić różnice miedzy krajami w zmiennej stanowiącej przedmiot zainteresowania badawczego (…) pomiar taki dostarcza metodologicznego sprawdzianu dla założonych wpływów kultury

• Bond i Tadeschi: proces wyjaśniania zaobserwowanych różnic w poziomie zachowania między grupami kulturowymi

• W ujęciu psychologii kulturowej typu cross pojęcie kultury nabiera metodologicznie rygorystycznych (mierzalnych) właściwości, służąc w procesie ustalania zależności przyczynowo-skutkowych

• Znalezienie takich PWK, których uwzględnienie pozwoli na zniwelowanie różnic obserwowanych na poziomie skryptów lub innych danych psychologicznych między grupami w prowadzonych przez nas naukowych badaniach; uzyskanie empirycznych argumentów na rzecz wyjaśniania i przewidywania, dlaczego pewne zjawiska psychospołeczne zaistnieją w kulturze A, a nie zaistnieją z podobną intensywnością w B

• Pomiar kulturowy jest zjawiskiem nowym w metodologii nauk humanistycznych, najbliższe są mu wspomniane statystyki makroekonomiczne -> makropsychologia

• Pułapka ekologiczna (Hofstede):

• Najczęściej punktem wyjścia do utworzenia skal kulturowych jest pomiar jednostkowy, który następnie zostaje zagregowany dla prób krajowych; dalsze analizy przeprowadza się na danych już zagregowanych; badacze mają skłonność do przeskakiwania z jednego poziomu na drugi -> błędy w ocenie; skala pomiarowa uzyskana na poziomie kulturowym wcale nie musi mieć odpowiednika na poziomie pomiaru jednostkowego -> skal kulturowych nie można stosować do pomiarów jednostkowych lecz wyłącznie do porównań między krajami

• Odwrotna pułapka ekologiczna - zachodzi wówczas, gdy wymiary uzyskane na poziomie jednostkowym są następnie uśredniane i używane do porównań między krajami, podczas gdy należałoby w tym celu wyodrębnić niezależnie wymiary na poziomie populacyjnym

• Okolicznością uprawdopodobniającą pułapkę ekologiczną jest wspólne (najczęściej) pochodzenie obu wymiarów

• Przedmiotem pomiaru kulturowego powinny być zjawiska obiektywne zachodzące i rejestrowane poza obszarem wypowiedzi jednostkowych

• Na ogół zależności miar na poziomie populacyjnym są wyższe niż na poziomie jednostkowym - na poziomie populacyjnym niwelują się wyniki skrajne i uwidacznia tendencja centralna

• Aksjologiczne i epistemologiczne wymiary kultury:

• Podstawą wymiarów aksjologicznych są wartości nadające jednostkowemu i zbiorowemu życiu ludzkiemu sens, cel i kierunek, a także oceniające jego realizację

• Kultury zakreślają również ramy dla ludzkiego myślenia i przekonań światopoglądowych

Klasyfikacja wymiarów kultury - str. 48

Niektóre grupy są luźnymi zbiorami, a inne charakteryzują się „gęstym życiem wewnętrznym”.

---