BARIERY INTEGRACJI SPOŁECZNEJ, Edukacja włączająca


Daniela Kotewicz

Pedagogika rewalidacyjno - terapeutyczna

Rok szkolny: 2003/2004

Bariery integracji społecznej

osób niepełnosprawnych

„Bycie niepełnosprawnym oznacza nieustanną konfrontację z problemami w codziennym funkcjonowaniu w rodzinie, w pracy, w urzędzie, na ulicy. Bycie niepełnosprawnym to częste zmaganie się z życiem w izolacji i na marginesie społeczeństwa. To napotykanie barier”

Stosunek do osób niepełnosprawnych na przestrzeni wieków zmieniał się od pełnej wrogości (połączonej nawet z selekcją niepełnosprawnych jednostek) do względnej akceptacji. Integracja jest niejako kolejnym etapem tych zmian. Wyraża się to przez akceptację (w większym lub mniejszym stopniu) i dostrzeganie miejsca ludzi niepełnosprawnych w społeczeństwie, w dostrzeganiu ich potrzeb życiowych, zawodowych, edukacyjnych. Początek rodzenia się idei integracji przypada na lata sześćdziesiąte, ale wprowadzanie jej w życie odbywało się w różnych krajach w różnym tempie. Najwcześniej została wprowadzona w Stanach Zjednoczonych i niektórych krajach skandynawskich, głównie w Szwecji. W Polsce pierwsze zainteresowanie problemami ludzi niepełnosprawnych pojawiło się w latach siedemdziesiątych, niestety nie przyniosło ono wówczas żadnych znaczących efektów. Dopiero w ostatnich latach obserwuje się pozytywne zmiany zachodzące w świadomości społecznej, dotyczące miejsca i roli osób niepełnosprawnych w społeczeństwie.

Przez wiele lat osoby niepełnosprawne (fizycznie, intelektualnie, przewlekle chorzy) były w naszym społeczeństwie izolowane. Obecnie jest jeszcze bardzo wielu ludzi, którzy w zetknięciu z osobami niepełnosprawnymi odczuwają i okazują zażenowanie, litość itp.; nie wiedzą jak się zachować. Takie reakcje niestety sprawiają osobom niepełnosprawnym olbrzymią przykrość i bardzo często są "ciężarem" większym niż sama choroba. To bardzo wielu z nich nie pozwala czuć się pełnoprawnymi członkami społeczeństwa.

Słowo "integracja" pochodzi z języka łacińskiego i oznacza, jak podaje Słownik wyrazów obcych "zespolenie się, scalenie, tworzenie całości z części. Integracja może być ekonomiczna, polityczna, społeczna ..." Integracja w pedagogice oznacza "dać szansę wspólnego przebywania, uczenia się i zabawy wszystkim dzieciom".

W pedagogice specjalnej według A. Hulka integracja "wyraża się w takim wzajemnym stosunku pełnosprawnych i niepełnosprawnych, w którym respektowane są te same prawa (...), i w których stwarzane są dla obu grup identyczne warunki maksymalnego, wszechstronnego rozwoju. Integracja pozwala więc być osobie niepełnosprawnej sobą wśród innych. Integracja w takim znaczeniu może mieć zastosowanie do wszystkich sfer życia jednostki niepełnosprawnej - życia rodzinnego, kształcenia ogólnego i zawodowego, pracy, czasu wolnego, aktywności społecznej i politycznej itp." Celem integracji jest bowiem umożliwienie poszkodowanym na zdrowiu osobom prowadzenia normalnego życia i możliwie na tych samych zasadach, jak i innym członkom określonych grup społecznych.

Integracja w procesie wychowania może przebiegać w rodzinie, szkole i szerszym środowisku wśród rówieśników i osób dorosłych. Integracja przechodzi przez wiele etapów - od obojętnego traktowania, tolerowania i naturalnego przyjęcia, aż do świadomego akceptowania. Złożoność problemu jest tym większa, im głębsza jest niepełnosprawność.

Integracja w szerszym środowisku, zarówno wśród rówieśników jak i dorosłych, może przebiegać w formie zorganizowanej lub niezorganizowanej. Formami zorganizowanymi są np. koła sportowe, wycieczki, zabawy w szkole. Formy niezorganizowane występują w czasie dowolnych spotkań i zabaw z kolegami z sąsiedztwa, szkoły, ulicy oraz podczas kontaktów z dorosłymi sąsiadami czy osobami przypadkowo spotkanymi.

W środowisku lokalnym integracja osób niepełnosprawnych zachodzi w trzech, wzajemnie warunkujących się płaszczyznach: psychologicznej, pedagogicznej i socjologicznej. A. Warnock wyróżnił trzy rodzaje i funkcje integracji:

Podobne ujęcie prezentuje Bricker, który uzasadnia integrację z trzech punktów widzenia:

  1. „społeczno - etycznego - niepełnosprawność jest względna i zdeterminowana sytuacyjnie. Równe szanse dla wszystkich są prawem, a nie przywilejem. Grupom spychanym na margines (niepełnosprawnym) dany będzie coraz większy udział w głównym nurcie spraw ludzkich. Integracja daje również możliwość zmiany nastawień społecznych w stosunku do niepełnosprawnego dziecka.

  2. prawno - ustawodawczego - ten aspekt integracji wpisuje wyżej wymienione założenia w system prawny, który gwarantuje (lub przynajmniej powinien gwarantować) prawo do bezpłatnego kształcenia publicznego w najmniej ograniczającym środowisku i pozwala na regulowanie zachowań rodzicielskich za pośrednictwem specjalnych procedur rewizyjnych. Popiera on również (lub powinien popierać) odpowiednie przydzielanie środków dzieciom niepełnosprawnym i pełnosprawnym za pośrednictwem zintegrowanych programów.

  3. psychologiczno - edukacyjnego - argumenty psychologiczno - edukacyjne są oparte na poglądzie, że integracja dzieci niepełnosprawnych i pełnosprawnych może stworzyć bardziej wymagające środowisko dla dziecka niepełnosprawnego, środowisko, które może pomóc w ciągłym rozwoju zachowania dziecka. Integracja powinna również zmniejszyć szkodliwe dla niepełnosprawnego dziecka skutki podziału na osobne programy edukacyjne”

Głównym celem integracji społecznej osób niepełnosprawnych jest tworzenie w ich naturalnym środowisku społecznym warunków dla ich rozwoju, nauki, pracy i spędzania czasu wolnego czyli umożliwienie tym osobom prowadzenia normalnego życia, korzystania z możliwości edukacji, bogactwa dóbr kultury i powszechnie dostępnych form czynnego wypoczynku. A. Hulek uważa, że społeczna integracja osób niepełnosprawnych wyraża się "w dążeniu do stworzenia tym osobom możliwości pełnego lub częściowego włączenia się do normalnego życia, dostępu do wszystkich instytucji i usług, z których korzystają pełnosprawni."

Pomimo dotychczasowych działań integracyjnych podejmowanych w naszym kraju, społeczna integracja osób niepełnosprawnych napotyka na różnego rodzaju bariery tkwiące "w otoczeniu cywilizacyjnym, w środowisku społecznym, w sferze kulturowych wartości i sposobów zachowania się ludzi oraz w procesie edukacji dzieci i młodzieży."

  1. Maciarz wymienia bariery społecznej integracji dzieląc je, ze względu na ich charakter, na:

Otoczenie cywilizacyjne dostosowane jest przede wszystkim do potrzeb i możliwości ludzi pełnosprawnych, a rzadko do możliwości i potrzeb osób niepełnosprawnych. Jest wiele przeszkód natury fizycznej utrudniających przebywanie i przemieszczanie się osób niepełnosprawnych:

Rozumiemy przez nie negatywne postawy oraz przesądy w stosunku do osób niepełnosprawnych, które powodują ograniczenie ich uczestnictwa w życiu społecznym, aktywności i pełnienia różnych ról oraz "wyznaczanie dla

nich wąskiego wachlarza zawodów i stanowisk pracy." Chociaż stopniowe upowszechnianie idei społecznej integracji złagodziło bariery społeczne w różnych środowiskach to nadal można się z nimi spotkać. Przejawiają się wobec osób niepełnosprawnych np.:

Te z kolei tkwią w oddziaływaniach kulturowych, którym od wczesnych lat życia podlegają dzieci w swoich środowisku. Podstawowymi zasadami kulturowymi, z którymi rodzice zapoznają dzieci i starają się im przyswoić już w pierwszych latach życia są zasady grzecznego i kulturalnego zachowania wobec ludzi. Zawiera się w nich "wymóg kontroli negatywnych emocji i zachowań, nieokazywania innym osobom jawnej niechęci czy wrogości i przestrzegania kulturowych nawyków." Również od wczesnego dzieciństwa dziecko styka się z negacją choroby i niesprawności jako najbardziej niepożądanym zjawiskiem w życiu człowieka. Jednocześnie w wielu doświadczeniach poznawczych kształtowane jest u dziecka przekonanie, że walory urody i budowy ciała są bardzo pożądane, oraz że zapewniają one atrakcyjność i powodzenie społeczne. Często więc dzieci, szczególnie w pierwszym okresie kontaktów z rówieśnikiem niepełnosprawnym, przejawiają wobec niego negatywne reakcje emocjonalne i niewłaściwe zachowanie. Również u dorosłych pierwszy kontakt z osobą dotkniętą widoczną niepełnosprawnością wywołuje przesadne reakcje emocjonalne. Unikanie kontaktu z osobą niepełnosprawną może być spowodowane sprzecznością istniejącą między "negatywnymi reakcjami, jakie może wyzwalać spostrzegana jego odmienność a wymogami wychowawczymi, nakazującymi jego akceptację." Na podstawie przeprowadzanych badań stwierdzono, że nie tylko ustosunkowanie dzieci sprawnych wobec dzieci niepełnosprawnych jest gorsze niż wobec pozostałych rówieśników, ale także dzieci niepełnosprawne są bardziej negatywnie ustosunkowane wzajemnie wobec siebie, niż wobec rówieśników pełnosprawnych.

Bariery edukacyjne tkwią ciągle jeszcze w procesie dydaktycznym tradycyjnej szkoły oraz w stosowanych przez nauczycieli działaniach organizacyjno - wychowawczych. Dziecko niepełnosprawne, czego dowodzi A. Maciarz, w roli ucznia narażone jest na stres związany z rywalizacją w warunkach nierównych szans. Rywalizacja (walka o to, by być lepszym od innych) nie sprzyja rozwijaniu pozytywnych więzi i prospołecznych zachowań, a raczej nasila "koncentrację na sobie i niechęć do współuczestników rywalizacyjnego wysiłku". Na marginesie społeczności uczniowskiej pozostają ci, którzy są mniej atrakcyjni, przegrywają i zajmują ostatnie miejsce.

Tradycyjna tendencja nauczycieli do wyodrębniania w klasie tych uczniów, którzy są "wzorowi i najlepsi" oraz tych, którzy są "naganni i najgorsi" także nie sprzyja pozytywnym relacjom między dziećmi sprawnymi a niepełnosprawnymi.

Sądzę, że ta bariera nieco zmalała w ostatnich latach przez chociażby zmiany w funkcjonowaniu dydaktycznym i wychowawczym szkoły coraz bardziej ukierunkowanym na indywidualne potrzeby i predyspozycje uczniów, stopień ich sprawności, rodzaj zainteresowań oraz upodmiotowienie w procesie nauczania i wychowania.

O skuteczności społecznej integracji dzieci, młodzieży i dorosłych osób niepełnosprawnych w znacznym stopniu decydują właśnie społeczne postawy wobec nich. Mają one wpływ na to, jakie prawa, obowiązki i przywileje przyznaje się tym osobom w życiu społecznym.

Od kilku lat organizowane są już w naszym kraju różnego rodzaju akcje mające na celu integrację osób niepełnosprawnych z osobami sprawnymi oraz pozwalające osobom sprawnym poznać chociaż w niewielkiej części niedogodności i ograniczenia, z jakimi spotykają się osoby niepełnosprawne. Przykładem może być np. Rok 2003, który był Rokiem Osób Niepełnosprawnych, Akcja "Wózek" czy Europejski Tydzień Autyzmu. Organizowane są zawody i turnieje sportowe, taneczne i inne; wystawy, kiermasze i aukcje wytworów osób niepełnosprawnych. Przyznawane są medale i wyróżnienia dla instytucji, firm czy organizacji wspierających osoby niepełnosprawne (np. Medal Przyjaciela Niepełnosprawnych dla firmy, która poza swoimi statutowymi obowiązkami wspiera i pomaga osobom niepełnosprawnym). Te i wiele innych inicjatyw, o szerszym lub węższym zasięgu, podejmowanych w ramach łamania barier między osobami niepełnosprawnymi i sprawnymi pozwalają na stopniową integrację tych osób na różnych płaszczyznach życia społecznego.

Przytoczone powyżej przykłady działań to "aż tyle" i "tylko tyle".

Potrzeby niepełnosprawnych były już uwzględniane w dziesiątkach aktów prawnych. Jednak aktywności tych osób np. na rynku pracy przeszkadza niespójność i niestabilność przepisów, a także brak wiedzy o dostępnych formach pomocy i wreszcie czasem również pasywność samych zainteresowanych. Do ważnych kwestii, które ciągle jeszcze nie zostały w pełni rozwiązane, należy bowiem usytuowanie osób niepełnosprawnych w naszym ustawodawstwie.

W przyjętym przez Unię Europejską podejściu do niepełnosprawności uznaje się, że "bariery środowiskowe stanowią większą przeszkodę w społecznej partycypacji niż funkcjonalne ograniczenia. Usuwanie barier poprzez legislację, przystosowanie, uniwersalne projektowanie i inne środki zostały zidentyfikowane jako klucz do równych szans osób z niepełnosprawnością." Chociaż Zespół zadań leży głównie w gestii Państw Członkowskich to przyszłe wejście Polski do Unii Europejskiej wymaga nadążania za jej standardami. Bardzo duże znaczenie dla kształtowania polityki społecznej mają też ustalenia Organizacji Narodów Zjednoczonych, wyrażone w "standardowych zasadach wyrównywania szans osób niepełnosprawnych." Nastąpiło więc podkreślenie prawa osób niepełnosprawnych do tworzenia im tych samych szans, co pozostałym obywatelom.

Tworzone są specjalne programy integracji społecznej i gospodarczej, które mają uwzględniać interesy wszystkich, w tym również osób niepełnosprawnych. W Polsce istnieje ok. 6000 organizacji pozarządowych działających na rzecz osób niepełnosprawnych W większości powstały one w latach 1989-1995. Wśród nich są organizacje ogólnopolskie (takie jak Polskie Stowarzyszenie na rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym) jak i małe, lokalne, działające na rzecz niewielkiej grupy osób, które identyfikują i nagłaśniają problemy społeczne, tworzą koalicje na rzecz rozwiązywania problemów, opracowują i wdrażają konkretne programy pomocy dla osób niepełnosprawnych, prowadzą działalność interwencyjną.

Mówiąc o integracji w odniesieniu do dzieci i młodzieży niepełnosprawnej należałoby wspomnieć przede wszystkim podstawowe dokumenty regulujące to zagadnienie, np.:

"Specjalne potrzeby edukacyjne obejmują sprawdzone zasady rzetelnego nauczania, z których mogą skorzystać wszystkie dzieci. Zakłada to, że różnice między ludźmi są czymś naturalnym, a nauczanie musi być odpowiednio dostosowane do potrzeb dziecka, a dziecko nie musi dostosowywać się do z góry przyjętych założeń dotyczących tempa i charakteru procesu uczenia się. (...) Szkoły zorientowane na dziecko są platformą kształcenia społeczeństwa zorientowanego na człowieka, które szanuje zarówno różnice, jak i godność każdej osoby." Potrzeby dziecka niepełnosprawnego są takie same, jak i pełnosprawnego. Wymaga ono jedynie większej, a czasami i częstszej pomocy w ich zaspokajaniu, co uzależnione jest od rodzaju i zakresu niepełnosprawności.

Osobom niepełnosprawnym przysługują takie same prawa, jak wszystkim innym obywatelom. Pierwszy paragraf Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka głosi, że "wszystkie ludzkie istoty są wolne i równe pod względem godności i praw. Aby osiągnąć ten cel, wszystkie społeczeństwa powinny szanować odmienność w swoich społecznościach oraz starać się zapewnić osobom niepełnosprawnym pełnię praw człowieka: cywilnych, politycznych, społecznych, ekonomicznych i kulturalnych - gwarantowanych w rozmaitych międzynarodowych Konwencjach, w Traktacie Unii Europejskiej i konstytucjach poszczególnych krajów."

Bibliografia

  1. Bayliss P., Modele integraci społecznej, [w:] Wychowanie i nauczanie integracyjne (red.) J. Bogucka, M. Kościelska, Warszawa 1996.

  2. Deklaracja Madrycka, Europejski Kongres na rzecz Osób Niepełnosprawnych Madryt, 20-24 marca 2002, [w:] www.integracja.org/labeo/app/cms/x/2226.

  3. Encyklopedia Popularna, PWN, Warszawa 1982.

  4. Hulek A., Integracyjny system kształcenia i wychowania, [w:] Pedagogika Rewalidacyjna, PWN, Warszawa 1997.

  5. Kurzynowski A., Niepełnosprawność jako problem polityki społecznej, [w:] http:/www.idn.org.pl/Cebron/kw970202.htm.

  6. Maciarz A., Bariery społecznej integracji, [w:] Z teorii i badań społecznej integracji dzieci niepełnosprawnych, Oficyna Wydawnicza "Impuls", Kraków 1999.

  7. Olkiewicz I., Organizacje pozarządowe zajmujące się osobami niepełnosprawnymi, [w:] http:/www.idn.org.pl/Cebron/kw970211.htm

  8. Ostrowska A., Sikorska J.: Syndrom niepełnosprawności w Polsce. Bariery integracji, „Szkoła Specjalna” 1997, nr 1.

  9. Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1980 - cyt. za: A. Król, Pomoce dydaktyczne dla nauczycieli pracujących w klasach integracyjnych, WSiP, Warszawa 2000.

  10. W kierunku Europy bez barier dla osób z niepełnosprawnością, Bruksela, 12 maja 2000 r., COM (2000) 284 Final, [w:] http:/www.ue.ffm.pl/g21_1.php.

  11. Wytyczne dla działań w zakresie specjalnych potrzeb edukacyjnych, Salamanka 1994. Cyt. za Cz. Kosakowski, Dziecko niepełnosprawne w szkole masowej - możliwości i ograniczenia,[w:] Wychowanie na co dzień, Nr 7-8, Toruń 1997.

A.Ostrowska, J.Sikorska: Syndrom niepełnosprawności w Polsce. Bariery integracji, „Szkoła Specjalna” 1997 nr 1, s. 187.

Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1980 - cyt. za: A. Król, Pomoce dydaktyczne dla nauczycieli pracujących w klasach integracyjnych, WSiP, Warszawa 2000 r., s. 6.

Encyklopedia Popularna, PWN, Warszawa 1982 r., s. 196.

A. Hulek, Integracyjny system kształcenia i wychowania, [w:] Pedagogika Rewalidacyjna, PWN, Warszawa 1997 r., s. 492-493.

P.Bayliss, Modele integraci społecznej, [w:] Wychowanie i nauczanie integracyjne (red.) J. Bogucka, M. Kościelska, Warszawa 1996, s. 36.

P.Bayliss, op. cit., s. 37.

A. Hulek, op. cit., s. 492-493.

A. Maciarz, Bariery społecznej integracji, [w:] Z teorii i badań społecznej integracji dzieci niepełnosprawnych, Oficyna Wydawnicza "Impuls", Kraków 1999, s. 40.

A. Maciarz, op. cit., s. 40-46.

W kierunku Europy bez barier dla osób z niepełnosprawnością, Bruksela, 12 maja 2000 r., COM (2000) 284 Final, [w:] http:/www.ue.ffm.pl/g21_1.php.

A. Kurzynowski, Niepełnosprawność jako problem polityki społecznej, [w:] http:/www.idn.org.pl/Cebron/kw970202.htm.

I. Olkiewicz, Organizacje pozarządowe zajmujące się osobami niepełnosprawnymi, [w:] http:/www.idn.org.pl/Cebron/kw970211.htm

Wytyczne dla działań w zakresie specjalnych potrzeb edukacyjnych, Salamanka 1994. Cyt. za Cz. Kosakowski, Dziecko niepełnosprawne w szkole masowej - możliwości i ograniczenia,[w:] Wychowanie na co dzień, Nr 7-8, Toruń 1997, s. 5.

Tamże, s.5.

Cyt. za: Deklaracja Madrycka, Europejski Kongres na rzecz Osób Niepełnosprawnych Madryt, 20-24 marca 2002, [w:] www.integracja.org/labeo/app/cms/x/2226.

1

2


Wyszukiwarka