Rozrywki umysłowe, a poziom intelektualny dziecka
w wieku przedszkolnym.
Do podstawowych form działalności dziecka zalicza się zabawę. Ta forma aktywności towarzyszy dziecku od najmłodszych lat, a początki manipulacji przedmiotami obserwujemy już w wieku niemowlęcym. Jednak określone zajęcia dziecka tylko wtedy mieszczą się w pojęciu zabawy, gdy podejmowane są przez dziecko z ochotą i gdy dziecko na miarę swych możliwości jest tych działaniach twórcą, ma możliwość wyboru treści zabawy, jej rodzaju, rekwizytów i kolegów z którymi może się bawić.
"Wartościowa zabawa to działalność, w toku której dziecko powinno się trudzić, jeśli chce podobnie jak w trakcie pracy pokonać przeciwności, osiągnąć zamierzone cele. Zatem wartość zabawy jest tym większa, im bardziej wyzwala inicjatywę i pomysłowość dziecka, im pełniej pochłania jego siły umysłowe i uczucia".1
W literaturze można spotkać wiele definicji zabawy. Powołam się w tym miejscu na definicję W. Okonia, który uważa, że: "Zabawa w globalnym ujęciu jest działaniem wykonywanym dla własnej przyjemności, a opartym na udziale wyobraźni tworzącej nową rzeczywistość".2
Specyficzną grupę dziecięcych zabaw stanowią rozrywki umysłowe należące do kategorii zabaw dydaktycznych. Rozrywki umysłowe nie są czymś nowym, co pojawiło się dopiero niedawno. Zagadki oraz inne rozrywki umysłowe rozwijały się już w starożytności. Do państw, które mogą się poszczycić szczególnymi osiągnięciami na polu rozwoju rozrywek umysłowych nalezą Starożytna Grecja, Egipt, Rzym, Indie i Persja.3
"Forma, wygląd i treść zagadki oraz jej zastosowanie uległy w długich wiekach rozwoju wielu, wielu zmianom. Wiadomości o najstarszych zagadkach przetrwały do dzisiaj w szeregu dzieł starożytnych poetów i myślicieli. Wiadomo, że Chińczycy lubowali się w zadaniach o na dociekaniach logicznych, w zadaniach o charakterze matematycznym, mimo że nie znając jeszcze cyfr, zmuszeni byli posługiwać się nakłuciami czy nacięciami, a działo się to już 5000 lat przed nową erą!"4 Natomiast w Egipcie już 4000 lat temu istniał najstarszy ze znanych do dzisiaj labiryntów. Starożytni Grecy zabawiali się zagadkami dwojakiego rodzaju. Pierwszy typ stanowiły zagadki typu żartobliwego, zbliżone do współczesnych figielków, oraz zagadki trudniejsze polegające na metaforycznym podawaniu poszukiwanych słów.
Grecy zajmowali się zagadkami podczas ucztowania. Miały one na celu rozweselanie gości oraz podawanie im w ciekawej formie różnych prawd życiowych oraz głębokich myśli powstałych w umysłach gospodarza lub innych gości.
U starożytnych Greków spotyka się także rebusy i anagramy. Rozrywki tego typu były w Grecji niezwykle cenione, świadczy o tym powstanie pierwszej książki tego typu "O zagadkach", której autorem jest Klearchos z Soloi. Autorem pracy poświeconej geometrycznym rozrywkom umysłowym "Pseudaria" jest wielki grecki matematyk Euklides, a praca ta pochodzi z III wieku p.n.e.
Inne państwa korzystały z dorobku kultury greckiej. W Rzymie na przykład wcześnie pojawiły się różne rodzaje tajnego przekazywania informacji. Tam właśnie zrodziły się szyfrowane odmiany zagadek czyli kalambury. Rozwinęła się także jedna z najstarszych zagadek - rebus.
W Indiach matematycy układali różnego typu kwadraty magiczne . Maharadżowie i radżowie za pomocą zagadek matematycznych i figielkowych stwierdzali, czy dana osoba nadaje się do określonych prac. Selekcja do drużyn odbywała się także przy pomocy rozrywek umysłowych, których celem było sprawdzenie poziomu umysłowego danego ochotnika.5
Tak więc można stwierdzić, że rozrywki umysłowe służą człowiekowi już od dawna. Ich rola w różnych okresach była różna. Czasem służyły tylko przyjemności, czasem miały na celu ukrycie informacji, czasem zaś służyły do dokonywania selekcji osób predysponowanych do wykonywania danej pracy.
Również w chwili obecnych ich rola jest podobna, mimo że minęło tak wiele lat od ich powstania. Do dnia dzisiejszego zagadki bawią nas, uczą, służą utrwalaniu wiadomości, rozrywce (krzyżówki), a także są pomocne jak kiedyś w określaniu poziomu umysłowego badanych osób.
W literaturze termin zagadka jest często utożsamiany z pojęciem "rozrywki umysłowe". W encyklopediach i leksykonach nie figuruje termin "rozrywki umysłowe". Natomiast definicję terminu zagadka możemy znaleźć w wielu źródłach.
"Ogólnie jednak wiadomo, że nazwą rozrywek umysłowych przyjęto określać nie tylko zagadki, ale i różnorodne gry i zabawy umysłowe (np. warcaby, szachy, master mind), gry i zadania logiczne, kombinacyjne gry planszowe, gry strategiczne, quizy lub popularne figle i sztuczki, których rozwiązanie wymaga nieraz dużego wysiłku umysłowego i sporej dozy pomysłowości". 6
W skomplikowanym procesie rozwoju dziecka wielką rolę odgrywa jego własna aktywność, czyli wszystkie te działania, które podejmuje ono z własnej inicjatywy. Poznawanie otaczającego świata uwarunkowane jest umiejętnością patrzenia, słuchania, odczuwania, krótko mówiąc umiejętnością kierowania swoimi zmysłami. Doskonalenie tych procesów osiąga dziecko dzięki własnej aktywności. Najbardziej naturalną i interesującą formą aktywności dzieci w wieku przedszkolnym jest zabawa. To dzięki niej dochodzi do wszechstronnego rozwoju dziecka. Zabawa ma duże znaczenie dla rozwoju umysłowego. Umożliwia bowiem nie tylko utrwalanie i pogłębianie zdobytych wiadomości, ale także stwarza warunki wykorzystania już zdobytej wiedzy oraz jej weryfikacji w praktyce. Podczas dziecięcych zabaw często pojawiają się zadania, których rozwiązanie wymaga określonego wysiłku umysłowego.
"Wiek przedszkolny, to okres wzmożonej aktywności poznawczej, wyrażającej się potrzebą intelektualnych wrażeń, dużym napięciem emocjonalnym, potrzebą działania jako narzędziem służącym poznawaniu otaczającej rzeczywistości".7
To właśnie swojej niespożytej aktywności przedszkolak zawdzięcza szybki rozwój. Bez podejmowanych wielokrotnie przez dziecko różnorodnych prób, czasem przeżywaniu wielu niepowodzeń nie może być mowy o przejściu na wyższy poziom rozwoju intelektualnego.
"Aktywność dziecka ma tą szczególną cechę, że będąc wyznacznikiem jego psychicznego rozwoju podlega sama kształtowaniu i doskonaleniu wraz z wiekiem".8
W zakresie bezpośredniego, sensorycznego oraz pośredniego umysłowego poznania świata zachodzą w wieku przedszkolnym duże zmiany, które prowadzą do tego, ze dziecko coraz lepiej dostosowuje się do swego środowiska i zyskuje szersze możliwości działania. Dzięki stopniowemu doskonaleniu się funkcji poznawczych i czynności umysłowych dziecko osiąga pod koniec wieku przedszkolnego wyższy jakościowo poziom rozwoju psychicznego.
Poziom umysłowy jest pojęciem dosyć szerokim i obejmuje cechy psychiczne, dzięki którym poznajemy i tworzymy, a więc pamięć, wyobrażenia, myślenie, uwagę, nawyki umysłowe, przekonania i przesądy. "Mówiąc o poziomie intelektualnym zacieśniamy zazwyczaj pojęcie intelektu do sprawności umysłowych, a szczególnie do sprawności procesów myślenia. Z pojęciem poziomu intelektualnego , umysłowego bardzo ściśle związany jest termin inteligencja".9
W literaturze można spotkać wiele definicji tego pojęcia różniących się między sobą zarówno pod względem treści jak i zakresu. I tak pojęcie inteligencji najczęściej definiuje się jako "Ogólną zdolność logicznego myślenia i celowego działania polegającą na umiejętności zachowania się w nowych sytuacjach, na trafnym dobieraniu środków, które umożliwiają osiągnięcie celu oraz na krytycznej ocenie wysiłków własnego działania".10
Definiowane jest także jako "Zdolność rozumienia relacji istniejących między elementami sytuacji i korzystania z doświadczeń. Ma charakter złożony i obejmuje liczne zdolności podstawowe".11
Zgodnie z opiniami prezentowanymi przez psychologów dostrzegających rolę nauczania w rozwoju psychicznym dziecka, przed przedszkolem stoi ważne zadanie. Jest nim takie organizowanie działalności wychowawczo - dydaktycznej, która umożliwi wszystkim wychowankom harmonijny rozwój. Podstawowe operacje umysłowe powinny być stale doskonalone. Należy przekazywać dziecku nie tylko gotowe informacje i wiadomości, ale należy mu stwarzać takie sytuacje, które pozwolą te wiadomości zdobyć samemu, każą się zastanawiać, szukać, w sposób aktywny odkrywać.
Nauczyciele powinni dążyć do rozbudzania dziecięcej aktywności, samodzielności oraz kształtować u swoich wychowanków umiejętność posługiwania się podstawowymi operacjami umysłowymi. Takie korzystne warunki do rozwoju dziecka w zakresie sprawności poznawczych stwarza zastosowanie rozrywek umysłowych, motywujących dziecko do działania, podejmowania własnej aktywności i samodzielnego rozwiązywania różnorodnych pojawiających się na drodze do rozwiązania zadania problemów.
Rozrywki umysłowe mogą nam oddać wielkie usługi w nauczaniu, pod warunkiem, że wprowadzimy je do procesu dydaktycznego w sposób świadomy, że dobrane zostaną odpowiednio do określonych sytuacji dydaktyczno - wychowawczych i dostosowane zostaną do poziomu umysłowego i możliwości wychowanków.12
Wspólną cechą zabaw dydaktycznych, a w tym także wyodrębnionej w nich podgrupy jaką stanowią rozrywki umysłowe jest to, że spełniają one ważne funkcje poznawcze, wychowawcze i kształcące. W zabawach tych dzieci rozwijają się i pobudzają myślenie i mowę. Rozwiązują zadania umysłowe, uczą się skupiać uwagę, doskonalą procesy spostrzegania, ćwiczą pamięć, uczą się dostrzegać przyczyny i skutki pewnych zdarzeń, uczą wnioskowania.
"Najważniejsza rola zabaw poznawczych polega na wzbudzaniu w dzieciach entuzjazmu i pozytywnych postaw do wykonywanych zadań. Różnorodne zadania - ćwiczenia realizowane w formie gier i zabaw dydaktycznych mogą stać się dla dzieci źródłem osiągania sukcesów i pożądanych wyników. Tym wynikiem, który dziecko pragnie osiągnąć może być: rozwiązanie krzyżówki, rebusu, szarady, łamigłówki, zagadki, konkursu, quizu. Temu celowi służą również różnego rodzaju domina obrazkowo - wyrazowe, loteryjki, gry w karty logiczne, zabawy z tarczą liczbową lub literową".13
"Zabawy i gry dydaktyczne sprawiają dzieciom wiele radości, stwarzają okazję do różnorodnych działań. Odpowiednio wplecione w tok codziennych zajęć mogą pomóc w osiąganiu wielu celów kształcących i wychowawczych. Są one doskonałym czynnikiem pobudzającym rozwój zdolności poznawczych dziecka, wyzwalają jego twórczą aktywność, sprzyjają rozwojowi wyobraźni, ćwiczą pamięć, uwagę, spostrzegawczość, wzbogacają słownik. Są również bardzo pomocne w początkowej nauce czytania, doskonalą bowiem:
analizę i syntezę słuchową,
kojarzenie głosek z odpowiednią literą,
tworzenie i odczytywanie wyrazów,
umiejętność czytania ze zrozumieniem.
Ponadto budzą wiarę we własne możliwości, dają ogromne zadowolenie i możliwość dobrej zabawy".14
Podobne funkcje gier i zabaw wymienia W. Hemmerling. Zwraca również uwagę na następujące zalety zabaw dydaktycznych: czynią zadanie bardziej interesujące, zapobiegają znużeniu i zmęczeniu. Stanowi to dodatkowa motywację do pokonywania trudności.
Gra i zabawa dydaktyczna stanowi określonego rodzaju rozrywkę umysłową, a jej wynik jest naturalną i bezbolesną dla dziecka ocenę jego wysiłków.15
Zastosowanie rozrywek umysłowych w praktyce przedszkolnej jest niezmiernie szerokie. Ze względu na swą atrakcyjną postać zadania tego typu są niezwykle lubiane przez dzieci już od najmłodszych lat.
Jak wynika z prowadzonych przeze mnie badań16 wszyscy nauczyciele wykorzystują w praktyce przedszkolnej rozrywki umysłowe.
Aby wpływ rozrywek umysłowych na pobudzanie procesów poznawczych dzieci przedszkolnych był w pełni wykorzystany, konieczna jest świadomość nauczycieli w tym względzie. Prezentowana część wyników badań ukazuje w jakim stopniu nauczyciele tarnogórskich przedszkoli są świadomi ważnej roli rozrywek umysłowych w podnoszeniu poziomu intelektualnego wychowanków.
Grupy wiekowe w których nauczyciele stosują rozrywki umysłowe
Grupa wiekowa |
Liczba wskazań n=30 |
% (*) |
Dzieci trzyletnie |
8 |
26,7 |
Dzieci czteroletnie |
13 |
43,3 |
Dzieci pięcioletnie |
24 |
80,0 |
Dzieci sześcioletnie |
21 |
70,0 |
(*)-Procent nie sumuje się do 100 ponieważ respondenci mogli dokonać wyboru kilku odpowiedzi.
Jak wynika z powyżej zebranych danych największy procent badanych - 80,0% wykorzystuje rozrywki umysłowe w pracy z dziećmi pięcioletnimi. Nieco mniej nauczycieli - 70,0% wskazuje na wykorzystanie rozrywek umysłowych w pracy z dziećmi sześcioletnimi. 43,3% nauczycieli wskazuje na wykorzystanie tego typu zadań w pracy z dziećmi czteroletnimi, a 26,7% z dziećmi trzyletnimi.
Częstotliwość stosowania rozrywek umysłowych przez nauczycieli
Częstotliwość stosowania |
Liczba wskazań n=30 |
% |
Więcej niż rza w tygodniu |
15 |
50,0 |
Raz w tygodniu |
8 |
26,7 |
Raz na dwa tygodnie |
6 |
20,0 |
Raz w miesiącu |
1 |
3,3 |
Rzadziej |
0 |
0,0 |
Razem |
30 |
100,0 |
Jak wynika z tabeli połowa badanych stosuje rozrywki umysłowe w pracy z dziećmi z największą z wskazanych częstotliwości - więcej niż raz w tygodniu. Prawie dwukrotnie mniejsza jest liczba nauczycieli stosujących rozrywki umysłowe raz w tygodniu - 8 (26,7%). Nieco mniej badanych stosuje je raz na dwa tygodnie - 6 (20,0%). Tylko 1 badany nauczyciel stwierdził, że wykorzystuje tego typu zadania raz w miesiącu. Nie było osób korzystających z tego typu zadań jeszcze rzadziej.
Rodzaje rozrywek umysłowych stosowane przez nauczycielki przedszkola
Rodzaj rozrywek umysłowych |
Liczba wskazań n=30 |
% (*) |
Zagadki |
30 |
100,0 |
Zabawy dydaktyczne |
29 |
96,7 |
Rebusy |
19 |
63,3 |
Krzyżówki |
17 |
56,7 |
Labirynty |
12 |
40,0 |
Plątaninki |
9 |
30,0 |
Wykreślanki literowe i sylabowe |
1 |
3,3 |
Ukryte rysunki |
1 |
3,3 |
Łączenie cyfr i kropek |
1 |
3,3 |
(*)-Procent nie sumuje się do 100, ponieważ respondenci mieli możliwość wyboru kilku odpowiedzi
Nauczyciele wykorzystują w swej pracy różnorodne rozrywki umysłowe. Wszyscy badani wskazali na zagadki. Oprócz tego wskazali na zabawy dydaktyczne - 96,7% ogółu, rebusy - 63,3%, krzyżówki - 56,7%, labirynty - 40,0%, plątaninki - 30,0%. Najmniejszą liczbę wskazań uzyskały wykreślanki literowo - sylabowe, ukryte rysunki i łączenie kropek i cyfr - po 3,3% ogółu.
Większość badanych stwierdziła, iż baza materiałowa placówki jest wystarczająca do realizacji zadań związanych z rozrywkami umysłowymi - 19 (63,3%). Tylko 2 osoby (3,8%) uznały bazę materiałową placówki w tym względzie za niewystarczającą. Liczba respondentów określających stan placówki jako częściowo zadowalający wynosi 9 ( 17,3%).
Nauczyciele stwierdzili, iż zachęcają rodziców do podsuwania dzieciom tego typu zadań. Uważa tak 27 respondentów (90,0%). Tylko 3 osoby (10,0%) nie zachęcają rodziców do inspiracji dzieci w tym zakresie.
Wszyscy badani stwierdzili, że rodzice powinni zachęcać dzieci do podejmowania zadań o charakterze rozrywek umysłowych.
Zdecydowana większość badanych 23 - (76,7%) stwierdziła, ze na gazetkach dla rodziców w ich placówkach umieszczane są zadania o charakterze rozrywek umysłowych. Pozostali badani 7 (23,3%) stwierdzili, że na gazetkach w ich przedszkolu nie są zamieszczane tego typu zadania.
Poniższa tabela przedstawia najczęściej zamieszczane na gazetkach rodzaje rozrywek umysłowych według otrzymanej liczby wskazań.
Rodzaje rozrywek umysłowych zamieszczane na gazetkach dla rodziców
Wyszczególnienie |
Liczba wskazań n=30 |
% (*) |
Zagadki werbalne dotyczące realizowanej tematyki |
21 |
70,0 |
Obrazki różniące się szczegółami |
16 |
53,3 |
Przykładowe rebusy |
12 |
40,0 |
Plątaninki literowe |
11 |
36,7 |
Labirynty |
1 |
3,3 |
Zadania typu: Co tu nie pasuje? |
1 |
3,3 |
(*)-Procent nie sumuje się do 100, ponieważ respondenci mieli możliwość wyboru kilku odpowiedzi
Na gazetkach dla rodziców nauczyciele najczęściej zamieszczają zagadki werbalne dotyczące realizowanej tematyki - wskazało na to 70,0% ogółu. Na zamieszczanie na gazetkach obrazków różniących się szczegółami wskazało 53,3% badanych. Mniejszą liczbę wskazań otrzymały rebusy - 40,0%, plątaninki literowe - 36,7%. Po tyle samo wskazań otrzymały labirynty i zadania typu "Co tu nie pasuje?" - po 3,3%.
Za pomocą ankiety postanowiono także zbadać czy nauczyciele do pracy z dziećmi wykorzystują gotowe pomysły rozrywek umysłowych, czy też wymyślają je samodzielnie.
Największa liczba badanych nauczycieli stwierdziła, że w swej pracy związanej z rozrywkami umysłowymi czasem korzysta z gotowych materiałów, a czasem wymyśla tego typu zadania samodzielnie - 25 osób ( 83,3%). Tylko 2 osoby zawsze wymyślają same tego typu zadania samodzielnie (6,7%). Trzy osoby (5,8%) zawsze korzystają z gotowych materiałów.
Wszyscy badani uważają, że stosowanie rozrywek umysłowych w pracy z dziećmi przedszkolnymi ma wpływ na rozwój ich poziomu intelektualnego.
Podsumowując rozważania dotyczące stanu wiedzy nauczycielskiej związanej z rozrywkami umysłowymi można stwierdzić, że wszyscy badani nauczyciele posiadają podstawowa wiedzę na ten temat. Stosują również różnorodne rodzaje rozrywek umysłowych w różnych sytuacjach edukacyjnych. Wykorzystują rozrywki umysłowe do utrwalania materiału, wprowadzania nowej tematyki i sprawdzania osiągnięć wychowanków. Najczęściej korzystają z zagadek werbalnych i zabaw dydaktycznych, nie doceniając roli pozostałych rozrywek umysłowych, jak na przykład: labiryntów, plątaninek, wykreślanek literowych lub sylabowych. Badani nauczyciele są świadomi obecności treści związanych z wykorzystaniem rozrywek umysłowych w programach edukacji przedszkolnej w oparciu o które pracują. Stosują rozrywki umysłowe w każdej z grup wiekowych, ale wydaje się, że w grupie dzieci sześcioletnich w stopniu niewystarczającym - więcej badanych wskazało na wykorzystanie rozrywek umysłowych w grupie dzieci 5 letnich (80,0%), niż w grupie sześciolatków (70,0%).
Połowa badanych stosuje rozrywki umysłowe z największą ze wskazanych częstotliwości - czyli więcej niż raz w tygodniu. Mniejsza jest liczba badanych wykorzystujących tego typu zadania raz w tygodniu - 26,7%. Można więc stwierdzić, że nauczyciele często wykorzystują w swej pracy różnego rodzaju rozrywki umysłowe, które uatrakcyjniają zabawy i zajęcia oraz aktywizują dzieci.
Opracowała: Izabela Tomaszewska