Józef Korzeniowski (1797 - 1863)
- powieściopisarz, dramaturg, pedagog
- syn oficjalisty w dobrach Potockich
- uczył się w Liceum Krzemienieckim (1808-19)
- wyjechał do Warszawy: przez rok uczył języka i literatury polskiej Zygmunta Krasińskiego, potem pracował jako bibliotekarz Zamoyskich, uczestniczył w życiu kulturalnym stolicy, bywał na salonach, został członkiem Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk w Warszawie (dzięki kontaktom z Brodzińskim), dzięki Osińskiemu zbliżył się do środowiska teatralnego
- ożenił się z Monika Opoczyńską
- 1823 - wrócił do Liceum Krzemienieckiego i objął katedrę wymowy i poezji
- władze zamknęły szkołę i otworzyły uniwersytet w Kijowie, wiec Korzeniowski też tam się przeniósł
- był podejrzewany o utrzymywanie kontaktów z młodzieżą polską i dlatego wysłano go Charkowa, gdzie został dyrektorem gimnazjum ( pobyt w Charkowie traktował jak wygnanie)
- po długich staraniach otrzymał nominację na dyrektora gimnazjum gubernialnego w Warszawie
- wrócił na „salony literackie”, współpracował z Gazetą Warszawska, która drukowała jego dzieła, dużo czasu poświęcał teatrowi, współpracował z Towarzystwem Naukowym w Warszawie
- oprócz dzieł dramatycznych pisał również powieści społeczno-obyczajowe
- rozwinął działalność pedagogiczną, zajął się organizacją szkolnictwa w Królestwie, walczył o należytą pozycję języka polskiego w szkołach, za Aleksandra II został dyrektorem Wydziału Oświecenia
- po brance w 1863 zażądał zwolnienia ze służby i wyjechał do Drezna
- napisał Naszą prawdę. Scenę z życia Polski z roku 1863 - jedyny jego utwór o wyraźnej wymowie patriotycznej, idea walki zbrojnej
- myśl o losie walczącego kraju towarzyszyła mu do końca życia
- zmarł w Dreźnie we wrześniu 1863, jego zwłoki przewieziono do Warszawy i złożono w grobowcu rodzinnym na Powązkach
Twórczość dramatyczna:
- początkowo pod wpływem wzorców klasycystycznych
- cenił Shillera i Szekspira
- postulował realizm, prostotę stylu, domagał się od pisarza rzetelności w obserwacji i szczerości wyrazu
- pierwszy dramat Klara - Korzeniowski wprowadza nowy dla dramaturgii polskiej rodzaj konfliktu dramatycznego: nierówność społeczną
- dużo dramatów powstaje w okresie krzemienieckim (1823-33):
Aniela, Mnich, Bitwa nad Mozgawą, Pelopidowie, Dymitr i Maria, Piękna kobieta - cechuje je duża różnorodność tematów, stylów, jakości wykonania
- przebywając w Kijowie napisał jednoaktowy dramat Piąty akt (był to eksperyment dramatopisarski)
- kolejny dramat Dziewczyna i dama, czyli Dwa doświadczenia - zróżnicowana budowa psychologiczna dwu tytułowych postaci
- zrywa ostatecznie z poetyką klasycystyczna i staje po stronie postulatów romantycznych, przede wszystkim kolorytu lokalnego i czasowego.
- Charków - dążenie do realizmu, pisze dla sceny, walory widowiskowe: Umarli i żywi, Izabella d'Ayamonte, Karpaccy górale, Andrzej Batory (dramaty te mają głęboką tematykę, uderzają prawdą)
- Korzeniowski pisał również komedie i fraszki sceniczne np. Zakład, Mąż i artysta, Zaręczyny aktorki
- często przyjmował w nich postawę satyryka i moralisty (wprowadzał elementy dydaktyczne)
- ważne komedie: Żydzi, Panna mężatka
- przyczynił się znacznie do rozwoju komedii (zwłaszcza komedii charakterów)
- w okresie warszawskim pisał dramaty poruszające tematykę twórczości artystycznej, zagadnienia estetyczne, zagadnienia stosunku krytyki do dzieła sztuki (Autorka, Gentile Bellini, Beata, Śpiący Kupidyn)
Twórczość epicka:
- Korzeniowski poszukiwał najdogodniejszej do tendencji realistycznej formy
- miał potrzebę ujęcia całej sumy doświadczeń, spostrzeżeń z życia, całej wiedzy o człowieku i stosunkach społecznych
- wybrał powieść jako realizację wszystkich swoich dążeń
- najbardziej cenił ten właśnie gatunek (wcześniej tak traktował dramat), uważał że jest to forma pełna swobody, elastyczna i wszystko w sobie pomieści
- pisał powieści społeczno-obyczajowe
- w Charkowie napisał Kollokację i Spekulant
Spekulant:
Pierwsza powieść obyczajowa Józefa Korzeniowskiego, powstał w Charkowie w 1845, wydana w Wilnie w 1846. Schemat fabularny wyznaczają zabiegi szulera i łowcy posagowego, Augusta Molickiego, o rękę bogatej jedynaczki, Klary Wołczyńskiej, oraz kontrakcja obrońców niedoświadczonej dziewczyny; po zdemaskowaniu „spekulanta” Klara znajduje szczęście w małżeństwie z marszałkiem Zabrzezińskim, któremu na życzenie matki oddała rękę, wyrzekając się Augusta. Powieść ma charakter moralizatorski: pochwała małżeństwa z rozsądku i uległości wobec rodziców nadaje jej wymowę antyromansową, a nawet antyromantyczna; przejawiają się w niej również umiarkowane tendencje krytyki obyczajowej, której przedmiotem jest Molicki - szlachcic „wieku spekulacji”, oraz ojciec Klary - „sknera wystawny”, śmieszny w swych pretensjach snob-ignorant. Idealny wzór obywatela stanowi marszałek, rozsądny gospodarz, oświecony wychowanek liceum Krzemienieckiego, wierny i szlachetny w uczuciach. Zarówno pozytywne, jak i negatywne rysy obyczajowości szlachty wołyńskiej ujawniane są wyłącznie w sferze jej „pożycia domowego”.
Kollokacja:
Powieść J. Korzeniowskiego, powstała w Charkowie 1845, wyd. w Wilnie 1847. Na fabułę utwory składają się dwa wątki: intrygi bogatego dorobkiewicza, prezesa Pagartowskiego, który planuje korzystne małżeństwo jedynaczki, Kamili, a także rujnuje kilkanaście rodzin drobnoszlacheckich, aby wykupić posiadane przez nie cząstki majątku Czaplińce (tak podzieloną miedzy drobnych właścicieli wieś oznacza termin „kolokacja”), oraz krzyżująca jego zamiary miłość Kamili i Józefa Starzyckiego, syna jedynej w Czaplińcach rodziny rozumnej i pracowitej, niezamożnej, lecz rządnej - „prawdziwie patriarchalnej”. Po nagłej śmierci prezesa Kamila wynagradza straty wywłaszczonym przez niego kolokatorom oraz uzyskuje z trudem zgodę na małżeństwo z Józefem od jego ojca, który surowo osądza wszelkie „chęci nad siły, zamiary nad sferę, wydatki na możność, dumę nad stan i urodzenie, pretensje nad naukę i talent”. Mimo ciasnoty etycznego i społecznego ideału, ukształtowanego przez tradycjonalistycznie pojęte wskazania gospodarskie rozsądku i życiowego umiarkowania, Kolokacja jest najlepszym utworem powieściowym Korzeniowskiego. Przynosi pierwszy w polskiej powieści realistyczny obraz społecznego i ekonomicznego zróżnicowania szlachty oraz balzakowski wręcz portret ziemiańskiego „spekulanta”, żerującego na słabości i głupocie swych ofiar. W warstwie romansowej odstąpił pisarz od swych rygorystycznych dotąd koncepcji moralnego i społecznego „porządku”, pozwalając heroinie (inaczej niż w Spekulancie) na sporą dozę odwagi i samodzielności w walce o prawo do uczucia oraz dopuszczając do przekroczenia dzielących kochanków barier wewnątrzstanowych. Stworzył popularny wzorzec literackiej krytyki nieproduktywności i wielkopańskich pretensji ziemiaństwa i drobnej szlachty, wyzyskując udatnie sięgające XVIII w. tradycje „realizmu satyrycznego”.
Karpaccy górale:
Dramat w trzech aktach, powstał w Charkowie 1840, wyd. w Wilnie 1843, wystawiony (po ocenzurowaniu) we Lwowie 1844. Zajmuje wyjątkową pozycję w ówczesnej dramaturgii polskiej i w twórczości Korzeniowskiego, gdyż postaciom chłopskim przypadła tu rola bohaterów „wysokiego dramatu”, intryga zaś, inspirowana autentycznymi wydarzeniami, oparta została na motywach ludowej krzywdy i buntu. Młody Hucuł Antoś Rewizorczuk, spokrewniony z literackimi postaciami „szlachetnych zbójców” Shillera, Byrona, Scotta, Hugo, bezprawnie wzięty w rekruty wskutek machinacji osobistego wroga (Prokopa), zausznika mandatariusza (w zaborze austr. Od 1849 funkcjonariusz sądowo-administracyjny na wsi), dezerteruje, zbija Prokopa i staje na czele bandy zbójników; kiedy, schwytany, zostaje skazany na powieszenie, matka jego umiera z rozpaczy, a narzeczoną, Praksedę, która popadła w obłęd, zabija z litości opiekun. Bohater uważający zemstę za powinność moralną, korzy się jednak przed powagą prawa, toteż utwór nie zmierza do ujawnienia zasadniczej sprzeczności między systemem prawnym państwa zaborczego a chłopskim poczuciem sprawiedliwości, wskazując raczej na bezbronność ludu wobec nadużyć niższych funkcjonariuszy austriackiej administracji. Zarówno w dramacie jak i w rozprawce O Hucułach, pomyślanej jako wstęp do własnego przekładu rosyjskiego (nie wyd.) autor kładzie nacisk na siłę „ślepych, ale wcale nie niskich namiętności” ludu oraz na powagę i autentyczność jego pierwotnych pojęć etycznych. Tendencja demokratyczna, egzotyzm huculskiego folkloru oraz atrakcyjność modnej tematyki „zbójeckiej” zapewniły utworowi dużą popularność; często grany na scenach zawodowych i ludowych. Pieśń „Czerwony płaszcz, za pasem broń” weszła z pewnymi modyfikacjami do repertuaru najczęściej śpiewanych pieśni polskich.
BN
Geneza dramatu:
- czas i miejsce powstania: Charków 1840
- w pierwopisie nosił tytuł Rekrut
- temat zaczerpnięty z opowieści zasłyszanej na Huculszczyźnie (autor jeździł tan dla odpoczynku i kuracji)
- Korzeniowskiego zachwycała dzika przyroda, poznawał Zycie górali, ich pracę, obyczaj, zwyczaje itd.
- dostrzegł w ich życiu wiele trosk i biedy: pańszczyzna, ucisk biurokracji austriackiej, nadużycie władz, wieloletnia służba wojskowa (zmora najstraszliwsza dla górali)
Bohater:
- można mówić o historyczności postaci Antosia Rewizorczuka (ale nie wszystko odpowiada rzeczywistości)
- Korzeniowski kształtował go na podstawie lokalnych opowiadań i pieśni ludowej oraz jego własnych obserwacji
- poruszając problem rekrutów idealizuje `orła karpackiego” wyrywającego się z pęt ku swobodzie
- bohater został opatrzony wszelkimi przymiotami (przystojny, zwinny, odważny, bystry, szlachetny itd.)
- literackie pochodzenia bohatera: Antoś spokrewniony jest z występującymi często w literaturze XVIII i XIX wieku postaciami „zbójców”, szlachetnych zbójców typu Robin Hood, ale Antoś nie pochodzi z arystokracji, nie ma konkretnych planów reformatorskich, nie wieże się z jakąś określoną akcją polityczna, nie jest też potężną indywidualnością
- Antoś: w jego dotychczas pogodnym i szczęśliwym życiu wybuch katastrofa: musi złamać prawo państwowe, którego słuszność uznawał dotąd i nadal uznaje, aby zadośćuczynić nieodpartemu przymusowi prawa natury pierwotnej. To, co nastąpi potem, jest już tylko konsekwencją wykonania zemsty: porzucenie najbliższych - matki, kochanki, przyjaciół - osamotnienie, życie wśród zbójców, tęsknota za niepowrotną przeszłością szczęśliwą, zgryzota sumienia. W swym nieszczęściu, w tragicznej świadomości popełnionego z musu zła, w pokorze, z jaką idzie na śmierć, aby odkupić winę i tym samym przywrócić naruszony ład społeczny, jest niewątpliwie wzniosły, ale zarazem wzruszająco ludzki
- dzieje Antosia - starcie dwóch światów: cywilizacji i pierwotności
- do bohatera odnosimy się z sympatią, autor nie rozgrzeszył go, ale widział w nim ofiarę niezawinionej winy
Realizm Karpackich górali:
- bohater tkwi silnie w środowisku, będąc jego wykwitem i reprezentantem, prowadzi typowy dla Hucuła tryb życia, jego wygląd odpowiada ówczesnym opisom etnograficznym
- realia huculskie, nazwy miejscowości, didaskalia obfitujące w informacje etnograficzne dotyczące stroju mężczyzn, kobiet i dziewcząt, epizod rzucania toporem, krajobraz nad Czeremoszem
- informacje dotyczące położenia politycznego kraju pod władzą austriacką (wojsko w białych mundurach i czarnych kamaszach, wzmianki o biurokracji)
- realia życia zbójeckiego (życie opryszków cechuje wielkie napięcie czujności wobec grożącego zawsze i zewsząd niebezpieczeństwa, ale ma ono również chwile odprężenia, przejawiającego się w beztroskiej, szalonej niekiedy wesołości, w humorze wisielczym; groza niechybnej śmierci…)
- ale język , którym się posługują nie jest autentyczny, jest zbyt wyszukany i nienaturalny (literacki), jednak autor nie mógł inaczej bo lud przedstawiony w utworze nie posługiwał się językiem polskim, dlatego próbował tylko stylizować dodając jakieś ludowe przysłowia, porzekadła
- można stwierdzić autentyczność osób biorących udział w dramacie (na podstawia materiałów etnograficznych)
- Korzeniowski nadał dziełu koloryt lokalny - utwór osadzony został na konkretnie osadzonym podłożu etnograficznym i społecznym (pokazał odrębność społeczna, ekonomiczna i kulturowa środowiska, w którym rozgrywa się akcja)
Budowa dramatu:
- wyróżnia się na tle wcześniejszej twórczości autora
- pojawia się ruchliwość scen (technika dramatu romantycznego), element widowiskowy
Układ paralelny:
- układ paralelny przeprowadzony na zasadzie kontrastu: akt I - obraz życia Hucułów i akt III - „zbójnicki”, przedstawia udramatyzowane losy bohatera; są to dwie części ukazujące dwa środowiska: huculsko-pasterskie i huculsko-zbójnickie
- zapowiedź jakiś wydarzeń, a następie ich realizacja
- początek aktu I i III - dwuczęściowość sceny: elementy widowiskowe na planie pierwszym (pieśni)
Znaczenie Karpackich górali:
Dramat Korzeniowskiego doczekał się wielkiej popularności także dzięki treści ludowej. Przedstawiał życie ludu, jego dolę i niedolę, wprowadzał bohatera ludowego, wyniesionego do tej pozycji, jaką w dawniejszym dramacie zajmowali królowie, wodzowie, możni tego świata. W dziejach dramatu polskiego mało było dotąd takich utworów. Utwór ma cechy realizmu, którego brakowało we wcześniejszych dramatach, stanowi charakterystyczny zwrot w kierunku prawdy
Lud Karpackich górali nie jest polskim ludem, to lud ukraiński, który miał „obywatelstwa prawo” w wyobraźni polskich pisarzy romantycznych, związanych pochodzeniem z ziemia ukraińska. Ludowi ukraińskiemu, zamieszkującemu Karpaty wschodnie polscy pisarze i folkloryści poświecili wiele uwagi. Korzeniowski włączył się do tego nurtu. Hucułów przedstawił wiernie i dużym zaangażowaniem emocjonalnym: z podziwem dla ich wartości moralnych i współczuciem dla niedoli. Wśród tego ludu znalazł bohatera, którego nie miał ani przedtem, ani w późniejszych swych utworach, bohatera, w którym skupił wszystko, co najszlachetniejsze, wszystkie swoje marzenia o swobodzie, o wolności, o ofierze z życia w obronie tych ideałów godności ludzkiej. W dziejach twórczości Korzeniowskiego Karpaccy górale oznaczają wzlot farysowy ich twórcy.