Homer, Iliada,
przeł. Kazimiera Jeżewska, oprac. Jerzy Łanowski,
WSTĘP
Początek literatury europejskiej.
najstarszą z literatur Europy, grecką, otwierają „Iliada” i „Odyseja”.
tematy, mity i postaci z tych epopei weszły na stałe w świadomość kulturalną dużej części lu-dzkości.
dzieła w pełni rozwinięte, niepospolity kunszt poetycki, bogaty i barwny język, wielka skala środków artystycznych - zaskoczenie i paradoks.
Pytania zasadnicze.
kiedy i gdzie powstały poematy Homerowe?
w jakiej epoce rozgrywa się akcja „Iliady”?
realistyczna?
kim był autor?
forma ustna czy pisemna?
pierwsze dzieła literatury greckiej?
pokrewieństwa i związki z literaturą poza Grecją.
Egea i Grecja.
Świat egejski.
ludność śródziemnomorska, pochodzenia małoazjatyckiego, docierająca na tereny później-szej Grecji, gdzieś między 4500 a 3000 p.n.e. mieszała się z ludnością miejscową.
pierwsze stulecia trzeciego tysiąclecia p.n.e. - rozwój i wzrost kultury kreteńskiej (minojskiej):
pismo hieroglificzne (nieodczytane) ok. 2400-2100.
pierwsze wielkie pałace 1850-1700.
drugie pałace - w Knossos i Phaisos 1700-1550.
Luwiowie na stałym lądzie 1900-1800 i na Krecie 1800.
pismo linearne A (nieodczytane) 1700-1600.
koniec największej świetności kultury minojskiej 1400.
zniszczenie pałacu w Knossos i koniec pisma linearnego A 1450-1400.
najazd Achajów na Kretę 1400-1300.
świetność Knossos i pismo linearne B (odczytane w 1953 r.).
najazd Dorów i upadek Knossos 1200-1100.
„greckie średniowiecze”.
okres mykeński na lądzie: najazd Achajów na Peloponez w latach 1600-1500; obronne grody mykeńskie, pismo linearne B.
Wschód.
handel Krety z Bliskim Wschodem.
Achajowie.
rozszerzenie panowania z Myken na cały ląd grecki 1400-1200.
zniszczenie Troi VII A.
Pierwsza faza kolonizacji.
upadek potęgi Achajów w XI wieku.
Jonowie z Peloponezu na Wybrzeże Azji Mniejszej; Eolowie na południe Azji Mniejszej; Doro-wie na wyspy.
Przedział czasu.
z „mroków greckiego średniowiecza” pierwsza wyłania się Jonia z bogatym Miletem.
na trzy wieki ucicha kolonizacja (XI - IX), rozwój cywilizacyjny.
Siedziby małoazjatyckich Greków.
Jonia z dwunastoma miastami: Milet, Myus, Priene nad Meandrem (dzis. Menderez), Efez u ujścia Kaystru (dzis. Küczük Menderez), Kolofon, Lebedos, Teos, Kladzomenaj, Erythraj i Fo-kaja (dzis. Gediz-czaj) oraz na wyspach Samos i Chios.
w Jonii można zaobserwować najstarszą formę helleńskiej państwowości, polis, czyli miasto-państwo, o ustroju arystokratycznym, rządzone przez królów, których władzę niejednokrotnie arystokracja ogranicza.
Przekazy o Homerze.
„Biografie”.
w starożytności wierzono, że Homer istniał; utwory go „zakryły”.
od IV wieku p.n.e. od Arystotelesa braki wypełniano fantazją.
7 żywotów fantastycznych: syn nimfy lub dziewczyny-sieroty Kretheis i boga rzeki smyrneń-skiej, Melesa, imię Melesigenes („z Melesa zrodzony”), imię Homeros („Ślepiec”) przybrał do-piero po utracie wzroku.
żywoty opowiadają o wędrówkach pieśniarza, o jego dłuższych i krótszych utworach, gęsto je cytując.
Homer miał umrzeć jako sędziwy starzec na wyspie Ios.
Co znaczy „Homer”?
ślepiec, zakładnik, towarzysz, spajacz, zbieracz, składacz (twórca, poeta).
Świadectwa.
o Homerze wspominali: Hezjod, Pindar, Simonides.
Herodot datuje Homera i Hezjoda na ok. połowę IX wieku p.n.e.
Czasy.
epoka heroiczna: 1400-1200 p.n.e.
w poematach Homera pamięć o czasach pradawnych (pochwała świetności Myken i innych ośrodków kultury minojsko-mykeńskiej) + współczesność (znajomość żelaza i jego użytkowa-nia).
najpóźniejsze w „Iliadzie” wzmianki o rynsztunku i taktyce walki ciężkozbrojnego piechura (hoplity) - ok. 700 r. p.n.e.
Kultura „homerowa”.
elementy z obrazków, scen, wzmianek i aluzji - obraz pełny i bogaty, ale nie historyczny.
człowiek homerycki, heros i „kultura homerowa” istnieje tylko w świecie poetyckim, z rzeczy-wistości zbiera i łączy tylko elementy.
Poezja i pismo.
„Przed początkiem”.
Homer jest dla badaczy początkiem literatury greckiej i europejskiej (właściwie azjatyckiej).
poezja jednak istniała wcześniej (wysoki kunszt poetycki, analogie z innych kultur).
najdawniejsza poezja łączyła się z muzyka i śpiewem (sztuki plastyczne).
Zapis - nie literatura.
rozszyfrowanie przez Michaela Ventrisa z pomocą Johna Chadwicka w 1953 r. pisma linear-nego B; treść rozczarowała: księgi magazynowe, wykazy, spisy osób i rzeczy, dokumentacja mienia władców i świątyń, nie literatura.
minologia lub mykenologia zajmuje się zabytkami z pismem linearnym B.
Świadectwa poematów.
Homer cytuje dawne opowieści, nawiązuje do starszych podań.
Śpiewacy nadworni.
pieśń + muzyka + taniec.
śpiewacy wymieniani pośród przedstawicieli zawodów (kowal, garncarz…), ludzie osiadli, słu-żący dworowi.
śpiew darem bóstw, natchnienie daje Muza.
repertuar bogaty, zbogacany i aktualizowany.
heksametr wierszem recytacji, nie śpiewu.
w epoce późniejszej wygłaszaniem utworów zajmowali się nie śpiewacy-aojdowie, ale recyta-torzy-rapsodowie.
Odbiór epiki.
przekazanie poematu odbiorcom (słuchaczom) ustnie.
starożytni nawet sami sobie czytają na głos, dopiero od III wieku n.e. wzmianki o zaskakują-cym czytaniu „bez poruszania ustami”.
wykonanie eposu publiczne.
Przekazanie utworów.
czy wykonawcy tych poematów uczyli się ich z pisanego tekstu, czy też z ust poprzedników?
brak umiejętności zapisania tak ogromnych eposów pismem znanym (np. linearnym B).
Literatura sąsiadów.
sąsiedzi zapisywali teksty literackie, choć nie tak ogromne.
Tradycja grecka.
przed Homerem musiała istnieć literatura, ale nie pisana i nie została spisana fałszerstwa-apokryfy.
Pismo greckie.
zapożyczone od Fenicjan i przetworzone, np. oznaczenie samogłosek, przyjęto uważać, że dostosowanie alfabetu fenickiego do języka greckiego jest dziełem Dorów (ok. 900 r. p.n.e.).
Najwcześniejsze zabytki.
pochodzą z drugiej połowy VIII wieku p.n.e. - wiersze (heksametry).
Świadectwo formy.
cechy stylu epopei Homera - pokrewieństwo z podobnymi zjawiskami w literaturze innych lu-dów, podobieństwo technik poetyckich.
Prehistoria i narodziny kwestii homerowej.
dyskusja filologiczna już w starożytności:
określenie autentyczności poszczególnych dzieł z całego przypisywanego Homerowi ze-społu.
czy „Iliada” i „Odyseja” pochodzą od jednego czy dwu różnych twórców.
zabiegi krytyczno-edytorskie mające na celu ustalenie poprawnego wzorowego tekstu poematów, wolnego od wtrętów i zniekształceń.
Francois Hedelin abbe d'Aubinac (1604-1676) - literacki atak na Homera oskarżonego o nie-moralność, zły gust, lichy styl i niekonsekwencje w poetyckiej narracji + antyczne przekazy, że Homer nie znal pisma Homer nie istniał, poematy są zlepkami różnych pieśni.
Thomas Blackwell (1701-1757) - studium o „życiu i pismach” Homera.
Robert Wood (1716-1771) - Homer nie znał pisma, poematy ustnie z pamięci.
Friedrich August Wolf (1759-1824) - poematy Homerowe powstały jako twórczość ustna ok. połowy X wieku p.n.e., w okresie, gdy Grecy nie znali jeszcze pisma.
po Wolfie:
unitaryści, tj. zwolennicy teorii o jedności poematów i ich indywidualnym autorze, Home-rze.
pluraliści, analitycy lub ewolucjoniści - zaprzeczający poematom jedności, jednego auto-ra, określonego momentu powstania…
Analitycy.
Gottfried Hermann (1772-1848) - teoria rozszerzania niewielkich początkowo poematów.
Karl Lachmann (1793-1851) - teoria pieśni (złączenie i spajanie 18 początkowo odrębnych poematów).
George Grot (1794-1871) - teoria jądra podstawowego (rozszerzana „Pra-Iliada”).
Krąg współpracujących nauk.
filologia, historia literatury, historia, badania komparatystyczne, papirologia, archeologia.
Heinrich Schliemann (1822-1890) - wykopaliska w „miejscach Homerowych”: od 1868 r. w Troi, Mykeny (1874), Tiryns (1876), Orchomenos i Itaka.
podstaw archeologii „Homerowej” dał współpracujący ze Schliemannem od 1882 r. Wilhelm Dörpfeld (1853-1940).
archeologia, językoznawstwo + etnologia-antropologia.
Kontratak unitaryzmu.
Dietrich Mülder 1910 r.:
„Iliada” jest poematem jednolitym zbudowanym według jednolitego planu.
niekonsekwencje wynikają ze specyficznego zadania, nałożonego przez poetycką osobo-wość twórcy.
źródłami są dzieła powstałe w okresie tego rozwoju.
Drugi zwrot.
badania żywej jeszcze dzisiaj epickiej poezji ludowej, zwłaszcza epiki ludowej południowosło-wiańskiej - Matija Murko (1861-1952), Milman Parry, Albert B. Lord.
poezja Homerowa reprezentuje charakterystyczny typ poezji ustnej, styl formularny.
Poezja ustna.
śpiewak jest tak jakby improwizatorem, tworzy z materiału istniejącego: treść (podanie) i for-ma (zespół formułek).
To już literatura.
poematy Homerowe wykazują plan, jedność wewnętrzną dużo ściślejszą, niż się można tego spodziewać i niż się rzeczywiście spotyka w zapisie ludowej twórczości ustnej.
Data epopei.
między połową IX i połową VIII wieku p.n.e.
Kształt poematu.
Budowa „Iliady”.
15 537 wersów.
podział na 24 pieśni (księgi), oznaczane umownie 24 literami dużymi alfabetu greckiego jest późniejszy, pochodzi od uczonych aleksandryjskich.
temat w inwokacji.
analiza treści.
Forma poetycka.
Porównania.
szeroko rozbudowane porównania o niezwykłej fakturze, zwłaszcza dłuższe - przeszło 200.
są istotnym wzbogaceniem realistycznego obrazu życia.
Tok narracji.
narracja jest opowiadaniem w czasie, treści w ruchu.
nie zawsze wartko, czasem kunsztownie opóźniana, zaznaczona napięciem i zwalniana na-pięciem.
paralelizm akcji, ale nie opowiadania.
plastyczność opisu.
dokładność opisu.
całkowite odsłonięcie wnętrza, brak niedomówień.
Epickość i dramatyzm.
obiektywne przedstawianie opisywanej rzeczywistości nie oznacza obojętnego stosunku wo-bec opowiadanych faktów; zakłada sąd poety o ludziach i wydarzeniach.
wyczuwalne nastroje narratora.
nasycenie eposu dialogami i monologami, swoiste prawo „dwu osób na scenie”.
Umowność.
fakty zakomunikowane słuchaczowi twórca uważa za wiadome innym postaciom epopei.
podawanie pozornych lub chwilowych uzasadnień sytuacji, postępowania postaci, pospiesz-ne, niezbyt logiczne, ale prowadzące do zamierzonego przez poetę celu, np. pożegnanie Hektora z Andromachą.
Realizm - idealizacja - cudowność.
dar obserwacji - obrazy wierne rzeczywistości, opisy przyrody, przedmiotów, przedstawienia scen z życia, charakterystyki bohaterów ukazane w rozwoju, w reakcjach psychologicznych.
postaci poematu, herosi, są wyolbrzymione w perspektywie.
cechą tej poezji jest podniosłość.
epos jest obrazem życia pełnego sił, rzeczywistości uszlachetnionej i powiększonej nawet tam, gdzie na to nie zasługuje.
świat ludzki pozostaje w stałej zależności od świata boskiego.
zamienne traktowanie Dzeusa z Mojrą (Przeznaczeniem).
bogowie są ponad ludźmi, ale nie są jeszcze siłami moralnymi, nie reprezentują poziomu ety-cznego wyższego niż ludzie.
Losy i echa „Iliady”.
brak jeszcze pełnej historii Homera w kulturze europejskiej.
Grecja.
własność ogólnohelleńska.
od VI wieku p.n.e. podręcznik.
Homer ustanowił pewien ład w systemie bardzo swobodnej niedogmatycznej religii greckiej.
przekonanie o wspólnym pochodzeniu i jedności wszystkich Greków.
podstawowa norma etyczna, zbiór wzorów postępowania.
klasyczna szata epopei.
Potomstwo literackie.
przypisywanie licznych utworów Homerowi.
parodie epickie, np. „Wojna żabo-mysia”.
VII i VI w. p.n.e. liryka i liryka chóralna.
V w. p.n.e. dramat.
od III wieku .p.n.e. Homer przestaje być jedynym wzorem literackim.
Homerologia kolebką filologii.
starożytna nauka o literaturze i starożytna krytyka literacka.
gramatyka, Biblioteka Aleksandryjska - badania nad Homerem, ustalanie tekstów poematów.
badacze: Zenodot z Efezu (IV/III w. p.n.e.); Arystofanes z Bizancjum (III/II w. p.n.e.); Arys-tarch z Samotraki (III/II w. p.n.e.).
Homer w Rzymie.
przekład „Odysei” Liwiusza Andronikusa (połowa III w. p.n.e.).
epik Enniusz, Wergiliusz, heksametryczny wyciąg z „Iliady” tzw. „Homer łaciński”…
Średniowiecze.
przejęcie w wykształceniu Homera.
Bizancjum.
głównie pośród kleru zakonnego.
Anna Komnena (XII/XIII w.), słowniki-encyklopedie, zbiory sentencji moralnych, Joannes Tze-tzes (XII w.).
Digenis Akritas (X w.), Konstatyn Hermoniakos (XIV w.).
Losy „Homera” na Zachodzie Europy.
„Iliada” wyparta przez „Homera łacińskiego” i łacińskie wersje Diktysa i Daresa.
XII w. literackie odrodzenie trojańskiej tematyki: „Romnas trojański”. Gwidon da Colonna…
Powrót na Zachód.
Petrarka, rękopisy greckie zaczęły napływać z Bizancjum do Włoch w większej liczbie w po-łowie XV wieku.
przekłady: Lorenza Valii + Francesco Aretino.
1488 r. we Florencji Grek Demetrios Chalkondyles - druk Homera w oryginale.
z przekładów „Iliady” na języki narodowe Zachodu najwcześniejszy był hiszpański, prozą z połowy XV wieku.
Homer a Wergiliusz i starożytni a nowocześni.
renesans - odrodzeniem łacińskim, nie greckim.
Nawiązanie.
w XIX wieku ogromne rozszerzenie znajomości poezji Homerowej.
Homer w Polsce.
Zakres tematu.
Znajomość „Iliady” i historii trojańskich.
przez Homera rozumiano „Homera łacińskiego”, Diktysa, Daresa i innych.
1504 r. Homer na wykładach na Akademii Krakowskiej.
1563 u Wirzbięty w Krakowie: „Historia barzo piękna, ucieszna, y każdemu stanu iście poży-teczna… O zburzeniu a zniszczeniu onego sławnego a znamienitego miastha y państwa tro-iańskiego” - Dares + Diktys.
J. Kochanowski tłumaczenie „Iliady”, Krzysztof Wolthazy „Hipothezis Illiadi Xiąg Homerowich”.
Zastój i nowe odrodzenie.
Homer ożywa na dobre w Polsce z początkiem XIX wieku.
czytelnicy posługiwali się przekładami francuskimi, rzadziej włoskimi i niemieckimi.
Inspiracje i echa literackie.
J. Kochanowski „Odprawa posłów greckich”, W. Potocki „Wojna chocimska”, F. D. Kniaźnin „Hektor”, A. Mickiewicz „Grażyna”, „Pan Tadeusz”, S. Wyspiański „Meleager”, „Protesilas i Laodamia”, „Akropolis”, „Achlleis”, „Noc listopadowa”, J. N. Miller „Achilles na marach”; T. Gajcy „Homer i Orchidea”, H. Sienkiewicz „Ogniem i mieczem”, Słowacki, Krasiński, Faleński, Asnyk, Rydel, Tetmajer.
Polskie przekłady „Iliady”.
J. Kochanowski - tylko III księga, „Monomachia Parysowa z Menelausem”, ok. 1577 r.
pijar Franciszek Ksawery Dmochowski (1762-1808), w trzech tomach 1800-1801, posługiwał się m.in. przekładami francuskimi (Madame Dacier) i angielskimi (Pope), klasyczny trzynasto-zgłoskowiec.
Stanisław Staszic: 1805-1815, przekłady włoskie, angielskie i Madame Dacier, niezwykła for-ma, trzynastozgłoskowy heksametr.
Jacek Idzi Przybylski 1814 r., dziwotwory językowe.
parafraza fragmentów Juliusza Słowackiego.
Plon końca XIX wieku.
Paweł Popiel (1837-1910), jego „Iliada” była ulubioną lekturą Sienkiewicza.
Augustyn Szmurło (1821-1888), mało poetyczny.
Stanisław Mleczko (1854-1944).
Stylizacje „ludowe”.
część dzieła Lucjan Rydel + ilustracje Wyspiańskiego.
Michał Pawlikowski, parafrazy archaizowane gwarą góralską.
Kazimierz Tetmajer tylko dwa fragmenty.
Jan Czubek 1921 r.
W ostatnich latach.
Ignacy Wieniewski 1961 r. w Londynie, niewielki nakład.
wybór „Iliady” w przekładzie Dmochowskiego w adaptacji Tadeusza Sinko w serii BN.
Lesław M. Bartelski 1968 r., prozaiczny, skrócony przekład dla młodzieży.
„Iliada” najnowsza.
Kazimiera Jeżewska (1902-1979), w 1972 r. w wyborze, nie doczekała się wydania całości, nie skończyła przekładu „Odysei” i „Teogonii” Hezjoda.
wyjątkowo sympatyczna, humanistka, ukończyła filozofię, historię i osychologię na Uniwersy-tecie Warszawskim, debiut poetycki w 1924 r., do 1939 r. kierownik literacki teatru „Reduta”, tłumaczka liryki greckiej, zwłaszcza utworów poetek, poezję polsko-łacińską; po wojnie zajęła się publikacją tłumaczeń Władysława Witwickiego; pisała także dla dzieci i młodzieży, autorka sztuk scenicznych i opracowań na scenę baśni Andersena i innych.
zasady tłumaczenia:
wiersz tzw. izometryczny, tj. naśladujący miary oryginału greckiego, nie rymowany.
współczesna polszczyzny kulturalnej, unikanie zbędnej archaizacji, dialektyzmów, prze-strzeganie formularności, brak rażących nowotworów językowych.
postulat wierności poezji, a nie wyrazom.
Heksametr.
wierszem Homerowego eposu jest heksametr daktyliczny.
Polski heksametr.
nie jest możliwy (brak zgłosek długich i krótkich), można upodobnić przez odpowiednie rozstawienie akcentów.
Mickiewicz „Pieśń Walejdoty”, Norwid „Bema pamięci żałobny rapsod”.
TEKST
całą pieśń pierwszą poświęcono opowieści o przyczynie gniewu, sporze Achillesa z naczel-nym wodzem greckiej wyprawy na Troję, Agamemnonem, który musząc dla przebłagania za-gniewanego na Greków boga Apollona oddać swój zaszczytny udział w łupach, brankę Chry-zejdę, nagradza to sobie odbierając Achillesowi jego zdobycz, Bryzejdę. Znieważony Achilles zapowiada wycofanie się z walki, a później prosi swą matkę, boginkę morską Tetydę, o wsta-wiennictwo u Dzeusa, który winien pomóc Troi, aby zaszkodzić Achajom. Dzeus obiecuje spełnić prośbę bogini.
Pieśń druga stanowi początek spełnienia tej obietnicy. Dzeus zsyła na Agamemnona zwod-niczy sen, który ma go skłonić do podjęcia szturmu na Ilion. Wódz zmierza do tego celu nie wprost, udaje, że chce zakończyć wyprawę i zarządzić powrót do domów, a wtajemniczeni w podstęp wodzowie greccy mają skłonić Greków do sprzeciwu wobec tej decyzji, co też czy-nią, nie bez trudności, bo wojsko daje wiarę słowom Agamemnona, a bardziej jeszcze pot-warcy królów, zuchwałego demagoga Tersytesa. Resztę pieśni zajmują „katalogi", wyliczenia sił greckich i trojańskich.
W pieśni trzeciej dochodzi wreszcie do bitwy, przerwanej jednak dla stoczenia "rozstrzygają-cego" pojedynku między Menelaosem, mężem porwanej Heleny, i Parysem, który ją porwał. Pojedynek zakończyłby się zwycięstwem Menelaosa, gdyby bogini Afrodyta nie uratowała cu-downie Parysa i nie uniosła go do komnat Heleny.
„Winę" Trojan pieczętuje (w pieśni czwartej) zdradziecki strzał namówionego przez boginię Atenę Trojanina Pandara, który rani Menelaosa z łuku.
Zawieszenie broni zerwane, bitwę znaczy teraz szereg bohaterskich czynów Diomedesa, o których opowiada pieśń piąta. Żeby móc stawić czoło Grekom, Trojanie winni przebłagać nieprzyjazną boginię, Palladę. Ich wieszczek, Helenos, wysyła więc do Troi Hektora, aby uprosił matkę i kobiety trojańskie o modły przed posągiem bogini. W mieście Hektor oprócz matki, Hekaby, spotyka jeszcze Parysa, Helenę i żonę swoją, Andromachę, z małym synkiem Astyanaksem.
We wzruszającym pożegnaniu Hektora z Andromachą, pełnym złych przeczuć fatalnego dla Troi końca zmagań, kulminuje pieśń szósta.
W siódmej bitwa słabnie, dochodzi znów do pojedynku, nie rozstrzygniętego, między Hekto-rem i Ajasem. Zapada noc, na następny dzień Achajowie obwarowują obóz korzystając z za-wieszenia broni zawartego w celu pogrzebania poległych.
W pieśni ósmej Dzeus zakazuje bogom udziału w walce. Kiedy bitwa znów wybucha, Troja-nie spychają Achajów aż do ich obozu nad morzem przy wyciągniętych na brzeg okrętach i z zapadnięciem mroku nie wracają do miasta biwakując przy rozpalonych w polu ogniskach.
Wobec zagrażającej klęski Achajowie wysyłają do Achillesa poselstwo, próbując go przebła-gać i skłonić do udziału w walce, ale Achilles odmawia (pieśń dziewiąta).
Pieśń dziesiątą wypełnia opis nocnego wypadu greckich zwiadowców, Odyseusza i Diome-desa, uwieńczonego podwójnym sukcesem: schwytaniem i zamordowaniem Trojanina Dolo-na, który w tym samym celu wyprawiał się do obozu Greków oraz wymordowaniem napadnię-tych we śnie sojuszników Trojan, Rezosa i jego drużyny.
Ze świtem wybucha (pieśń jedenasta) nowa bitwa, pod znakiem przewag ruszającego oso-biście do boju Agamemnona, który jednak raniony musi opuścić pole bitwy. Jest więcej ran-nych, pośród nich lekarz Machaon, którego uwozi z pola bitwy sędziwy Nestor. Widzi to z da-leka Achilles i wysyła przyjaciela swego Patroklosa, aby się dowiedział, kim jest ranny. Nestor opowiada Patroklosowi o grozie położenia.
Tymczasem trwa zażarta bitwa, Trojanie forsują mur achajski (pieśń dwunasta).
Walka toczy się już u samych okrętów (pieśń trzynasta).
W sytuacji już dla Greków krytycznej sprzyjająca im Hera uwodzi i usypia Dzeusa, aby odwró-cić jego uwagę (pieśń czternasta). Ale obudzony i rozgniewany władca bogów przywraca Trojanom przewagę.
Hektor stanął już na greckim okręcie i woła o pochodnię, aby podpalić okręty i w ten sposób odciąć Achajom drogę odwrotu do ojczyzny (pieśń piętnasta).
Patroklos uprosił tymczasem Achillesa, aby mu pozwolił ruszyć na pomoc Grekom - zbroi Achillesa, na co bohater zgadza się, ale ostrzega Patroklosa, aby poprzestał na wyparciu Trojan z achajskiego obozu. Mimo danej obietnicy upojony szeregiem zwycięskich pojedyn-ków (zabija nawet najdzielniejszego po Hektorze spośród przeciwników, Sarpedona) Patro-klos dociera już do murów Troi i tu ginie z ręki Hektora (pieśń szesnasta).
Nad zwłokami jego wybucha walka, ciało ratuje Menelaos, ale zbroję zdarł z trupa Hektor (pieśń siedemnasta).
W pieśni osiemnastej Achilles dowiaduje się o śmierci przyjaciela, rozpacza. Pociesza go Tetyda i rusza do kuźni boga-kowala Hefajstosa, aby go prosić o wykucie dla syna nowej zbroi, gdyż Achilles pragnie pomścić przyjaciela. Hefajstos spełnia jej prośbę, a opis wykony-wanej przez boga tarczy pozwala poecie szeroko przedstawić sceny z życia greckiej społecz-ności na tarczy wyobrażane.
W pieśni dziewiętnastej dochodzi do pojednania Achillesa z Agamemnonem. Jednakże wszystkie oznaki czci i zadośćuczynienia nie stanowią pociechy dla bohatera myślącego tylko o zemście. Ale i nad nim samym gromadzą się zapowiedzi przyszłego losu.
W pieśni dwudziestej rozpoczyna się ostatnia bitwa Iliady, w której za zgodą Dzeusa biorą udział także bogowie.
Spośród ludzi największych wyczynów dokonuje Achilles, mordujący wszystkich przeciwni-ków, ważący się nawet na walkę z bogiem rzeki Skamandra (pieśń dwudziesta pierwsza).
Wreszcie Achilles dociera do murów oblężonego miasta. Tu czeka na niego Hektor, który nie schronił się do Troi jak inni, jednakże i jemu braknie odwagi, i do walki z Achillesem skłania go dopiero podstępem Atena przybierająca postać brata Hektora, Deifoba. Hektor ginie z ręki Achillesa, który jeszcze pastwi się nad trupem (pieśń dwudziesta druga).
Pieśń następna (dwudziesta trzecia) opowiada o pogrzebie Patroklosa i igrzyskach pogrze-bowych na cześć zmarłego.
Kiedy noc zapadła (pieśń dwudziesta czwarta), do namiotu Achillesa przybywa potajemnie Priam z okupem za zwłoki syna, rzuca się do stóp zabójcy Hektora, wzrusza Achillesa przy-pomnieniem jego starego ojca i uzyskuje spełnienie swych próśb. Taki jest kres gniewu Achil-lesa. Trojanie grzebią swego najdzielniejszego obrońcę, Hektora.
8