POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA PRL
Polska odzyskała niepodległość w listopadzie 1918 r. Dążeniom Polaków do odbudowy swego państwa pomogło zwycięstwo Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej w Rosji. Robotnicy i chłopi rosyjscy, kierowani przez partię bolszewików i Włodzimierza Lenina, obalili carat i utworzyli własne państwo radzieckie. Rosja Radziecka dekretem Rady Komisarzy Ludowych z dnia 29 sierpnia 1918 r. unieważniła rozbiory Polski i uznała pełne prawo narodu polskiego do samodzielnego, niepodległego państwa.
W II Rzeczypospolitej rządzili jednak przedstawiciele klas posiadających - kapitalistów, wielkich właścicieli ziemskich. Państwo rządzone przez burżuazję i obszarników miało na względzie przede wszystkim interesy tych właśnie klas społecznych, a nie robotników i chłopów.
Wielu ludzi widziało dolegliwości społeczne gnębiące II Rzeczpospolitą, zacofanie, trudne warunki życia robotników i chłopów, zgubny sens polityki zagranicznej. Najbardziej zdecydowanie występowali przeciw temu komuniści - członkowie założonej w 1918 r. Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (od 1925 r. Komunistycznej Partii Polski). Żądali oni gruntownej naprawy Rzeczypospolitej, ustanowienia władzy robotniczej, przekazania ziemi chłopom, fabryk - robotnikom, zawarcia sojuszu ze Związkiem Radzieckim. W obliczu groźby agresji hitlerowskiej komuniści wzywali do utworzenia frontu ludowego oraz rządu obrony narodowej złożonego z sił demokratycznych i cieszącego się poparciem większości narodu.
1 września 1939 r. Niemcy hitlerowskie napadły na Polskę. Wobec znacznej przewagi militarnej najeźdźców załamała się bohaterska obrona armii i narodu, osamotnionego przez swych zachodnich sojuszników. Kraj znalazł się pod okupacją, zapanowała przemoc i terror hitlerowski. Naród polski, nie godząc się z utratą niepodległości, podjął natychmiast walkę przeciw okupantowi. Polacy, nie szczędząc krwi i sił, walczyli o istnienie narodu i odbudowę swego państwa. Walczyli z wrogiem w kraju i na wszystkich frontach II wojny światowej.
Polscy działacze polityczni i wojskowi, związani z klasami posiadającymi, utworzyli w Paryżu, a potem w Londynie rząd emigracyjny, powstały również i przystąpiły do walki z wrogiem polskie siły zbrojne na zachodzie. W kraju utworzono związaną z rządem emigracyjnym organizację konspiracyjną - polityczną i wojskową - Armię Krajową, która podjęła walkę z Niemcami. Kierownicy polityczni tej organizacji dążyli do odbudowy - w wyniku zwycięstwa - państwa polskiego w jego dawnym, przedwojennym kształcie. Nie doceniali jednak znaczenia faktu, że na polach bitewnych Rosji, na Ukrainie i Białorusi, pod Moskwą, Stalingradem i Leningradem decydowały się przyszłe losy naszego narodu.
Inne stanowisko zajęli polscy komuniści, a wraz z nimi także działacze lewicy socjalistycznej i radykalni działacze ruchu ludowego. Działali oni w głębokim przekonaniu, że najważniejszym obowiązkiem Polaków jest bezkompromisowa, zdecydowana walka zbrojna przeciwko okupantowi. Tylko zwiększając udział narodu w tej walce można było walnie przyczynić się do zwycięstwa nad faszyzmem, pomóc Związkowi Radzieckiemu i całej koalicji. Chcąc uczynić walkę zbrojną narodu najbardziej masową i skuteczną, należało zespolić wszystkie siły, zjednoczyć wszystkich patriotów. Wymagało to uwzględnienia dążeń ludzi pracy - robotników i chłopów, ich pragnień odrodzenia Polski, która byłaby lepsza niż II Rzeczpospolita, sprawiedliwa, jednolita wewnętrznie, posiadająca niezawodnych i potężnych sojuszników. Dlatego - mówili komuniści - trzeba walczyć o Polskę demokratyczną, Polskę Ludową. Z takim programem wystąpiła przed narodem Polska Partia Robotnicza (PPR), która powstała w styczniu 1942 r. z połączenia wielu organizacji komunistycznych i antyhitlerowskich grup ruchu oporu, działających w okupowanym kraju.
PPR za najważniejszą sprawę uznała wszechstronne rozwijanie walki zbrojnej narodu. Partia określiła również, o jaką Polskę walczy naród. Był to program utworzenia Polski Ludowej - państwa niepodległego, jednolitego pod względem narodowym, zespalającego w swych granicach wszystkie ziemie polskie. Po wyzwoleniu władzę w odrodzonym państwie miał przejąć demokratyczny rząd ludowy. Partia zapowiedziała przeprowadzenie reformy rolnej - wywłaszczenie wielkich właścicieli ziemskich, podział ziemi między chłopów. Określiła zadania nowego państwa: przejęcie zarządu większości zakładów przemysłowych i dążenie do likwidacji bezrobocia, obronę praw robotników, polepszenie ich sytuacji oraz warunków pracy. PPR zapowiadała demokratyzację życia społecznego i politycznego oraz upowszechnienie dostępu do oświaty, opiekę państwa ludowego nad nauką i kulturą.
W dziedzinie polityki zagranicznej PPR deklarowała dążenie do współpracy ze wszystkimi państwami koalicji antyhitlerowskiej. Z całą mocą podkreślała ogromne znaczenie wyzwolenia Polski i zapewnienia trwałego bezpieczeństwa odrodzonemu państwu przez sojusz i przyjaźń ze Związkiem Radzieckim.
Polska Partia Robotnicza rozpoczęła w okupowanym kraju realizację programu wyzwolenia i budowy Polski Ludowej. Utworzyła bojową organizację: Gwardię Ludową, która podjęła działania partyzanckie przeciwko okupantowi. Powstała także organizacja walczącej młodzieży: Związek Walki Młodych.
Z ideami i poglądami, które głosiła PPR, zgodziły się inne partie i stronnictwa demokratyczne oraz wielu działaczy antyhitlerowskiego ruchu oporu. Z inicjatywy partii utworzyli oni w styczniu 1944 r. Krajową Radę Narodową; jej przewodniczącym został Bolesław Bierut.
KRN powołała Armię Ludową, w skład której weszły oddziały i grupy GL oraz innych demokratycznych organizacji podziemnych (Bataliony Chłopskie - BCh). W szeregach AL, pod dowództwem Michała Żymierskiego-Roli, walczyło 50-60 tys. partyzantów, wśród których przeważali robotnicy i chłopi. W całym kraju tworzono w podziemiu rady narodowe - wojewódzkie, powiatowe, miejskie i gminne.
KRN i terenowe rady narodowe organizowały walkę zbrojną i kierowały działalnością
Siły lewicy polskiej na czele z PPR przystąpiły do organizowania nowych władz - aparatu państwa ludowego. Najwyższą władzą ustawodawczą, do czasu przeprowadzenia wyborów do Sejmu w styczniu 1947 r., stała się Krajowa Rada Narodowa z prezydentem na czele. Do KRN weszli przedstawiciele partii robotniczych - PPR i odrodzonej PPS, SL, SD oraz innych demokratycznych stronnictw politycznych, związków zawodowych, organizacji młodzieżowych i społecznych. Rząd ludowy, sprawujący władzę wykonawczą, powołał centralne urzędy administracyjne w terenie: wojewodów, starostów, burmistrzów i prezydentów miast.
W województwach, powiatach, miastach i gminach zaczęły działać rady narodowe, złożone z delegowanych przez partie polityczne i organizacje społeczne przedstawicieli. Rady Narodowe kontrolowały działalność organów administracyjnych.
Od nowa zorganizowano tak ważne ogniwa władzy państwowej, jak Milicję Obywatelską (MO) i organy służby bezpieczeństwa publicznego. Złożone z robotników i chłopów, wraz z wojskiem ludowym ochraniały państwo ludowe, stały na straży jego bezpieczeństwa, pilnowały porządku i ładu publicznego.
Równocześnie zostały przeprowadzone daleko sięgające zmiany w stosunkach społeczno-gospodarczych kraju. Do najważniejszych z nich należały: reforma rolna oraz nacjonalizacja (unarodowienie) podstawowych gałęzi gospodarki narodowej.
Kształtując terytorium odrodzonej Polski w nowych granicach, państwo ludowe przystąpiło zarazem do wykonywania zapowiedzianych w czasie wojny i okupacji oraz w Manifeście lipcowym PKWN reform społeczno-ustrojowych.
6 września 1944 r. PKWN wydał dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej. Na mocy tego dekretu (uzupełnionego później innymi aktami ustawodawczymi) państwo skonfiskowało dobra poniemieckie oraz majątki ziemskie tych właścicieli, którzy posiadali więcej niż 50 ha użytków rolnych (w niektórych województwach zachodnich - ponad 100 ha). Ziemię odebraną obszarnikom państwo dzieliło między robotników rolnych, chłopów bezrolnych i małorolnych oraz tych średnich gospodarzy, który mieli duże rodziny. Część ziemi oraz lasy pozostała we władaniu państwa jako państwowe gospodarstwa rolne, leśne, doświadczalne itp.
Ziemi poobszarniczej nie wystarczyło jednak dla wszystkich. Wielu rolników przesiedlało się na ziemie zachodnie i północne, gdzie otrzymywało nowe gospodarstwa. Ogółem w latach 1944-49 państwo ludowe przekazało chłopom na własność 6,1 mln ha ziemi. Z reformy rolnej i osadnictwa skorzystało ponad 1 mln rodzin chłopskich. Co czwarte gospodarstwo w Polsce było gospodarstwem nowym, utworzonym w wyniku reformy rolnej.
W podziale ziemi obszarniczej chłopom pomagali robotnicy. Wielu działaczy robotniczych pracowało jako pełnomocnicy reformy rolnej. Partia i związki zawodowe wysyłały na wieś brygady robotnicze, które wraz z chłopami dzieliły ziemię.
Reforma rolna zmieniła gruntownie oblicze wsi polskiej. Zniknęli wielcy właściciele ziemscy - obszarnicy. Ponad 800 tys. rodzin robotników rolnych i biednych chłopów otrzymało ziemię, nowe gospodarstwa. 250 tys. gospodarstw przydzielono dodatkowe grunty. Odbudowa i rozwój przemysłu w następnych latach spowodowały, że wielu mieszkańców wsi znalazło pracę poza rolnictwem. Przemiany w Polsce Ludowej przyniosły ludności wiejskiej, zwłaszcza młodzieży, wiele dobrego. Poprawiły jej sytuację materialną, zlikwidowały brak ziemi i nadmiar rąk do pracy, umożliwiły naukę zawodu, przejście do innych warsztatów pracy.
Drugą podstawową reformą była nacjonalizacja przemysłu, transportu, banków. Robotnicy w czasie działań wojennych zabezpieczali swe zakłady pracy od zniszczeń, a po wyzwoleniu podejmowali natychmiast pracę nad ich odbudową oraz uruchomieniem produkcji. W fabrykach - na wezwanie partii - organizowano komitety i rady zakładowe. Przedsiębiorstwa opuszczone przez właścicieli zostały na żądanie robotników przejęte pod zarząd państwowy. W 1944-45 r. większość dużych i średnich zakładów przemysłowych była zarządzana przez państwo przy współudziale załóg robotniczych.
Z inicjatywy Polskiej Partii Robotniczej Krajowa Rada Narodowa uchwaliła 3 stycznia 1946 r. ustawę o przejęciu na własność narodu podstawowych gałęzi gospodarki narodowej. W jego imieniu państwo przejęło wszystkie zakłady przemysłowe: kopalnie, huty, fabryki, przedsiębiorstwa transportowe, towarzystwa ubezpieczeniowe, banki. Nacjonalizacji podlegały przedsiębiorstwa, które ze względu na charakter produkcji miały szczególne znaczenie dla państwa bądź zatrudniały więcej niż 50 robotników na jednej zmianie, oraz przedsiębiorstwa poniemieckie.
Nacjonalizacja była aktem rewolucyjnym. Wielki i średni przemysł stał się własnością państwa, własnością ogólnonarodową. Pozwoliło to państwu ludowemu zwiększyć środki na odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych. Umożliwiło również wprowadzenie gospodarki opartej na planowaniu.
W 1947-49 r. został pomyślnie zrealizowany pierwszy Trzyletni Plan Odbudowy i Rozwoju Gospodarczego Kraju. W 1950 r. uchwalono ustawę o planie rozwoju gospodarczego Polski na lata 1950-55. Głównym celem planu sześcioletniego było zbudowanie przemysłu ciężkiego - podstawy uprzemysłowienia kraju.
Państwo ludowe w swej polityce zagranicznej przyjęło zasadę sojuszu i współpracy ze Związkiem Radzieckim i bratnimi krajami demokracji ludowej, które - podobnie jak Polska - rozpoczęły po wojnie budowę fundamentów nowego ustroju społecznego i politycznego.
Podstawowe zasady i kierunki rozwoju stosunków polsko-radzieckich określał układ między Polską a ZSRR o przyjaźni, pomocy wzajemnej i współpracy, podpisany w Moskwie 21 kwietnia 1945 r. W układzie tym, zawartym na 20 lat, oba państwa zobowiązały się do ścisłego sojuszu, rozwijania współpracy gospodarczej i kulturalnej, udzielania pomocy oraz prowadzenia wspólnej polityki międzynarodowej w celu utrwalenia pokoju i bezpieczeństwa. Nowy układ polsko-radziecki o przyjaźni, pomocy wzajemnej i współpracy został podpisany w Warszawie 8 kwietnia 1965 r.
Nie wszyscy w Polsce byli zadowoleni z utworzenia rządu ludowego, z jego polityki oraz zmian, które przeprowadzał, tworząc podwaliny państwa ludowego. Przeciwnikami władzy ludowej byli wywłaszczeni obszarnicy i kapitaliści oraz ludzie związani z dawnym ustrojem społecznym i politycznym. Wielu spośród nich obawiało się zmian, nie wiedziało, jakimi drogami będzie rozwijała się Polska, nie dowierzało nowej władzy. Na emigracji i w kraju działały wrogie Polsce Ludowej ugrupowania i organizacje polityczne. Część ludzi w kraju ulegała ich wpływom.
Niektórzy przeciwnicy nowej Polski z bronią w ręku walczyli przeciwko władzy ludowej i reformom społecznym. W latach 1944-46 w kraju istniały antyludowe podziemne organizacje polityczne, a w wielu rejonach działały uzbrojone bandy, w walce z którymi zginęło kilkanaście tysięcy działaczy demokratycznych, zwłaszcza członków PPR, PPS i ZWM, żołnierzy WP, KBW, milicjantów i funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa, robotników i chłopów.
Ta walka reakcji przeciwko Polsce Ludowej zakończyła się niepowodzeniem, ogromna bowiem większość robotników, chłopów, inteligencji pracującej poparła poczynania władzy ludowej. Uważali oni politykę państwa ludowego za własną, odpowiadającą ich potrzebom i dążeniom. Uczestniczyli w pracy przy odbudowie kraju, miast i wsi, zakładów przemysłowych, polskich szkół, placówek naukowych i kulturalnych. Ludzie nie chcieli bratobójczych walk, wojny domowej. Pragnęli pracować, uczyć się i żyć w pokoju dla dobra ojczyzny i własnej przyszłości.
Większość społeczeństwa poparła program Polski Ludowej. W czerwcu 1946 r. zostało przeprowadzone powszechne głosowanie ludowe, czyli referendum. Przeważająca część głosujących wypowiedziała się za ustrojem demokratycznym, zdecydowanie poparła nowy kształt terytorialny Polski - jej granice zachodnie i północne, zaakceptowała reformę rolną i nacjonalizację przemysłu.
W wyborach do Sejmu Ustawodawczego, w styczniu 1947 r. większość obywateli głosowała na przedstawicieli partii demokratycznych, które utworzyły PKWN i realizowały przez te lata jego Manifest lipcowy. Sejm Ustawodawczy uchwalił w lutym 1947 r. ustawę o amnestii, która umożliwiała wielu ludziom związanym z antyludowym podziemiem zerwanie z przeszłością oraz powrót do normalnego życia.
Doniosłym wydarzeniem w powojennych dziejach Polski Ludowej było zjednoczenie ruchu robotniczego. Po wojnie działały dwie partie robotnicze - Polska Partia Robotnicza i Polska Partia Socjalistyczna, które współpracowały ze sobą. W listopadzie 1946 r. obie te partie zawarły umowę o jedności działania. PPR i PPS wspólnie zasiadały w rządzie ludowym, radach narodowych, razem walczyły z reakcją, organizowały odbudowę kraju i kierowały przemianami społecznymi; w trakcie tej współpracy obie partie zbliżyły się i podjęły decyzję o zjednoczeniu się. Robotnicy chcieli mieć jedną partię, która mogłaby pokierować budową socjalizmu. W grudniu 1948 r. odbył się w Warszawie Kongres Jedności, na którym w wyniku połączenia się PPR i PPS powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza.
Utworzenie PZPR miało bardzo duże znaczenie dla rozwoju Polski Ludowej. Od tej chwili klasa robotnicza miała jedną partię, która opierając się na naukowych zasadach marksizmu-leninizmu mogła ustalić plany budownictwa socjalistycznego, sposoby realizacji tych planów oraz organizować społeczeństwo do ich wykonania.
W krótkim powojennym okresie, w latach 1944-48 zostały kolejno założone trwałe, mocne podwaliny państwa ludowego. Złożyły się na nie: władza ludowa ciesząca się poparciem i zaufaniem większości społeczeństwa, najważniejsze przeobrażenia społeczno-gospodarcze - reforma rolna i nacjonalizacja przemysłu oraz zjednoczenie ruchu robotniczego i utworzenie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej jako kierowniczej siły narodu i państwa.
Polska Ludowa ukształtowała i utrwaliła swe granice państwowe oraz rozwinęła stosunki sojuszu, przyjaźni i współpracy ze Związkiem Radzieckim i innymi państwami socjalistycznymi.
22 lipca 1952 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił nową Konstytucję, w której - zgodnie z historycznymi przemianami w życiu narodu - państwo polskie zostało nazwane Polską Rzecząpospolitą Ludową.
Podmiotem władzy w Polsce jest lud pracujący z klasą robotniczą na czele, a podstawą całego ustroju PRL jest społeczna, zwłaszcza państwowa własność środków produkcji - fakty te decydują o tym, że PRL jest państwem socjalistycznym.
Jest państwem przeciwstawnym wszelkiemu państwu eksploatatorskiemu, zwłaszcza burżuazyjnemu. W państwie eksploatatorskim władza należy bowiem do klas posiadających środki produkcji (właściciele niewolników, właściciele ziemscy, kapitaliści). Podstawą ekonomiczną tych państw jest prywatna własność środków produkcji. Państwa te oparte są na wyzysku ludzi pracy. Państwo socjalistyczne znosi natomiast wszelki wyzysk człowieka przez człowieka. Likwidując zaś klasy wyzyskujące, stwarza warunki rzeczywistej równości swoich obywateli.