Warzywa cebulowe.
Rodzina: Czosnkowate - Alliaceae
Ogólna charakterystyka:
- w stanie dzikim to byliny
- w uprawie to rośliny dwuletnie lub wieloletnie (Szczypiorek, Siedmiolatka)
- rośliny dnia długiego, o płytkim systemie korzeniowym
- rozmnażane generatywnie (z siewu na pole, z rozsady); tylko czosnek - rozmnażanie wegetatywne, bo nie wytwarza nasion
I rok uprawy: skrócona łodyga (piętka) + mięsiste i suche pochwy liściowe
II rok uprawy: pędy kwiatostanowe, kwiaty, owoce
Cebula zwyczajna - Allium cepa: roślina dwuletnia, o słabym systemie
korzeniowym. Piętka silnie skrócona, blaszki liściowe rurkowate, wewnątrz puste, jasno- i ciemnozielone. W kątach liści na piętce tworzą się pąki śpiące. Kwiatostan - główkowaty baldach (50-1000 nasion). Owoc - torebka (6 nasion).
Cechy odmianowe:
- cebula: kulista, kulistospłaszczona, płaska, kulistoromboidalna
- wierzchołek: spłaszczony, wgłębiony
- piętka: płaska, wysunięta, zagłębiona
- wielkość: duża, mała
- kolor łusek suchych: biały, żółty, brązowy, czerwony, fioletowy.
Cechy użytkowe:
- do spożycia: łagodne, kruche, suche
- do produkcji przypraw: duża s.m., ostry smak
- do suszenia: dużo s.m., dużo S, biały nie ciemniejący miąższ
- do konserwowania: białe, łagodne
- do mrożenia: duże, o białym nie ciemniejącym miąższu
- do przechowywania: duża plenność, o suchej łusce, grubej
- do zbioru mechanicznego: twarde, odporne mechanicznie.
Sposoby uprawy:
- z siewu
- z rozsady
- z dymki: IV-VI
- uprawa ozima: wysiew w VIII, zimowanie, zbiór w VI/VII
Siedmiolatka - Allium fistulosum: bylina, nie tworzy wyraźnych cebul. Uprawiana
jak szczypiorek.
Czosnek - Allium sativum: uprawiany jako roślina jednoroczna. Ma słabo rozwinięty,
złożony tylko z korzeni przybyszowych wiązkowy system korzeniowy. Liście ochronne tworzone są z łusek asymilujących i spichrzowych. Rozmnaża się z cebulek powietrznych i przez podział cebul.
Zanikanie czosnku - po zakończonej wegetacji korzenie czosnku zamierają i jeśli rośliny pozostają na polu, wytwarzają nowe korzenie, które wciągają główki.
Por - Allium ampeloprasum ssp. porrum: roślina dwuletnia. Część jadalna to łodyga
rzekoma. Ma wiązkowy system korzeniowy, silnie rozwinięty. Nasiona czarne, 350-400 nasion/1g.
Cechy odmianowe:
- długość i grubość łodygi rzekomej
- długość, kształt i barwa liści
- wczesność
- przydatność do przetwórstwa.
Szczypiorek - Allium schoenoprasum: bylina, w jednym miejscu rośnie 3-4 lata.
Tworzy kępy. Rozmnaża się z rozsady, poprzez podział kęp. Ma wiązkowy system korzeniowy.
Choroby: mączniak rzekomy cebuli, głownia cebuli (grzybowe), szara pleśń (przechowalnicza).
Szkodniki: śmietka cebulanka, rudnica cebulówka, niszczyk zjadliwy.
Warzywa kapustne.
Rodzina: Kapustowate - Brassicaceae
Kapusta głowiasta biała - Brassica oleracea var. capitata f. alba,
Kapusta głowiasta czerwona - Brassica oleracea var. capitata f. rubra: częścią
jadalną jest głowa (kapusta). Roślina dwuletnia, w I roku uprawy powstaje głowa
(głąb - skrócona łodyga), a w II roku organy generatywne. System korzeniowy silnie rozwinięty, palowy + korzenie boczne, głąb zakończony pąkiem szczytowym. Liście: duże, lancetowate, całobrzegie, okrągłe, ząbkowane. W kapuście czerwonej wystepuje rubrobrascyna. Kwiatostany głowiaste, kwiaty żółte, obupłciowe, zapylane przez owady, owoc: łuszczyna.
Cechy odmianowe:
- wysokość głąba: niski (10-12 cm), średni (15-20 cm), wysoki (>20 cm)
- zabarwienie, kruchość, kształt i unerwienie liści
- grubość nalotu woskowego
- wielkość rozety liściowej
- wielkość główki
- kształt główki: owalne, kuliste, spłaszczone
- zwięzłość główki: bardzo luźne, twarde
- długość okresu wegetacyjnego: wczesne (60-80 dni), średnio wczesne (100-120 dni), średnio późne (120-140 dni), późne (140-160 dni)
- zdolność przechowywania.
Kapusta włoska - Brassica oleracea var. sabanda: liście mają pęcherzykowate blaszki
liściowe, dużo witaminy A i związków azotowych.
Kalafior - Brassica oleracea var. botrytis: roślina jednoroczna, część jadalna to róża,
część z łodygi zbudowana jest z komórek merystematycznych.
Cechy odmianowe:
- stopień okrycia róży przez liście
Brokuł włoski - Brassica oleracea var. botrytis italica: roślina jednoroczna, część
jadalna to róża złożona z pąków kwiatowych.
Cechy odmianowe:
- kształt, ścisłość i przerośnięcie liśćmi róży
- średnica łodygi
- tendencja do tworzenia pędów bocznych.
Choroby: zgorzel siewek, kila kapusty, mączniak rzekomy.
Szkodniki: pchełki ziemne, śmietka kapuściana, bielinek kapustny, paciornica krzyżowianka.
Warzywa psiankowate.
Rodzina: Psiankowate - Solanaceae
Ogólna charakterystyka:
- wymagają wysokich temperatur i dużej ilości światła
- rośliny jednoroczne o długim okresie wegetacji
- część jadalna: owoc w fazie dojrzałości fizjologicznej to pomidor, papryka ostra; owoc przed osiągnięciem dojrzałości fizjologicznej to papryka słodka, oberżyna.
Pomidor - Lycopersicon esculentus: roślina jednoroczna, zielna, korzeń palowy,
łodyga początkowo wzniesiona, o wzroście monopoidalnym, po wytworzeniu pierwszego kwiatostanu (7-11 liści) rozwijają się pędy boczne rozpoczynając wzrost sympodialny rośliny. Na całej długości pędów wytwarzane są korzenie przybyszowe. Okres wegetacji trwa 100-130 dni. Zbiór VII/VIII. Liście nieparzysto pierzasto złożone pokryte podobnie jak łodyga włoskami zwykłymi i gruczołowatymi. Kwiatostan - sierpik o żółtych kwiatach (5-20 sztuk). Owoc - mięsista jagoda, zbudowana z łożyska i komór nasiennych, wypełnionych parenchymą.
Etapy dojrzewania:
- owoce zielone, wyrośnięte
- owoce zapalone, gdy ¼ owocu zmienia kolor
- owoce różowe, gdy ¾ owocu zmienia barwę
- owoce w pełni dojrzałe, wybarwione, jędrne, twarde
- owoce przejrzałe, miękkie
Partenokarpia - powstawanie owoców bez procesu zapłodnienia i wytworzenia nasion. Można ją wywołać sztucznie działaniem substancji wzrostowych i niska temperaturą.
Likopen - związek odpowiedzialny za barwę pomidora, znajduje się w miąższu.
Cechy odmianowe:
- kształt: spłaszczone, cylindryczne, sercowate, okrągłe, wielkość, (od bardzo malych do bardzo dużych)
- wczesność: bardzo wczesne (50-65 dni), wczesne (66-75 dni), średnio wczesne (76-80 dni), średnio późne (81-85 dni), późne (>85 dni)
- plenność
- odporność na niesprzyjające warunki uprawy
- odporność i tolerancja na choroby
3 typy roślin:
- wysoko rosnące - szklarniowe
- samokończące wzrost o wiotkich łodygach
- samokończące wzrost o skróconych, grubych i sztywnych łodygach
- karłowe
Podział ze względu na sposób użytkowania:
- przeznaczone do uprawy amatorskiej (duże, mięsiste)
- przeznaczone do przetwórstwa (owoce twarde, odporne na pękanie, o dużej zawartości s.m.)
- przeznaczone do bezpośredniego spożycia.
Choroby: sucha zgnilizna wierzchołków pomidora.
Papryka roczna - Copsicum annum: roślina jednoroczna, zielna. Ma bardzo dużą
zawartość witaminy C (100-300 mg). System korzeniowy palowy. Łodyga prosta, sztywna, 60-80 cm, w uprawie polowej 30-80 cm, liście pojedyncze, całobrzegie, jajowate lub owalne. Kwiaty małe, białe, obupłciowe i samopylne, wyrastają pojedynczo lub po kilka sztuk (grono, 2-3 sztuki). Owoc jagoda, ma kilka komór przedzielonych niepełnymi przegrodami. Nasiona 1 g: 150-180 sztuk, żywotność 3-4 lata.
Kapsaicyna - alkaloid, odpowiada za ostry, piekący smak.
Cechy odmianowe:
- wysokość roślin: bardzo niskie (<25 cm), niskie, średnio wysokie, wysokie, bardzo wysokie (>85 cm)
- kształt, wielkość, smak owocu
Oberżyna - Solanum melongena: roślina jednoroczna, zielna, system korzeniowy
palowy. Łodyga sztywna, omszona. Liście duże, jajowate, owalne. Kwiaty obupłciowe, samopylne, wyrastają pojedynczo lub po 2-7 sztuk. Owoc: mięsista jagoda.
Cechy odmianowe:
- kształt: kulisty, gruszkowaty, cylindryczny
- długość
- masa: 20-2000 g
- barwa.
Warzywa korzeniowe.
Ogólna charakterystyka:
- rośliny dwuletnie
- wszystkie uprawiane z siewu z wyjątkiem selera, który uprawiany jest z rozsady.
Rodzina: Selerowate - Apiaceae
Marchew - Daucus carota: roślina dwuletnia, zielna. Pędy kwiatostanowe
rozgałęzione, kwiatostany to złożone baldachy. Kwiaty białe, bladoróżowe, obco- i owadopylne. Liście pierzastodzielne (3-5krotnie). Korzeń palowy, początkowo rośnie na długość i grubość (po 4 tygodniach od wschodów), później tylko na grubość.
Cechy odmianowe:
- długość okresu wegetacyjnego
- kształt, wielkość korzenia.
Pietruszka korzeniowa - Petroselinum hortensje: roślina dwuletnia, warzywo
przyprawowe, część użytkowa: korzeń spichrzowy, liście. Kwiatostan: złożony baldach, zielonkawy. Owoc: rozłupka.
Cechy odmianowe:
- długość okresu wegetacyjnego
- przydatność do przechowywania
- odporność na mróz
- długość, kształt korzenia (spichrzowy, cylindryczny)
Seler korzeniowy - Opium graveolens var. rapaceum: roślina dwuletnia, korzeń
palowy, liście: pierwsze pojedynczo i trójklapowane, następne trójkątne w zarysie, pierzastodzielne. Kwiatostan: złożony baldach. Roślina obco- i owadopylna. Owoc: rozłupka.
Rodzina: Komosowate - Chenopodiaceae
Burak ćwikłowy - Beta vulgaris: roślina dwuletnia, system korzeniowy silnie
rozwinięty, korzeń palowy + korzenie boczne. Liście: trójkątne lub owalne blaszki liściowe, gładkie, pofałdowane, pomarszczone, długie ogonki. Zabarwienie liści: betanina. Kwiatostan: wiecha. Kwiaty: drobne, obupłciowe, owado- i wiatropylne. Owocostan: kłębek.
Pośpiechy - rośliny dwuletnie, które już w pierwszym roku wytwarzają pędy kwiatostanowe.
Uparciuchy - rośliny, które nie formują pędów kwiatostanowych w 2, 3 lub 4 roku.
Warzywa dyniowate.
Rodzina: Dyniowate - Cucurbitaceae
Ogórek - Cucumis sativus: roślina jednoroczna, jednopienna. System korzeniowy
palowy, dobrze rozwinięty, ale płytki, wrażliwy na uszkodzenia. Pęd główny i pędy boczne pokryte są krótkimi włoskami nadającymi szorstkość. Do momentu wytworzenia 4-6 liści pęd główny rośnie pionowo, później płoży się lub wspina na podporach. Począwszy od 3 liścia w kątach liści wyrastają wąsy czepne. Kwiaty wyrastają w kątach liści, są rozdzielnopłciowe, wiatro- i owadopylne. Kwiaty żeńskie rosną na pędach bocznych a męskie na pędach głównych. Część jadalna - owoc - jagoda rzekoma. Ma bardzo małą wartość odżywczą. 95% zawartości to woda.
Kukurbitacyna - substancja wywołująca gorzki smak.
Cechy odmianowe:
- pokrój rośliny
- liście
- długość i kształt owoców
- skłonność do żółknięcia i gubienia owoców
- plenność
- długość okresu wegetacyjnego
- odporność na choroby.
Melon - Cucumis Melo: roślina jednopienna, pędy płożące, szorstko owłosione,
długości do 12 m, wąsy czepne. Liście duże, dłoniaste, kwiaty rozdzielnopłciowe, w kątach liści.
Odmiany:
- krzaczaste, np. Amazonka
- pół krzaczaste, np. Ambar
- płożące, np. Melonowa żółta
Dynia zwyczajna - Cucurbita pepo: odmiana botaniczna: cukinia, kabaczek, patison
Dynia olbrzymia - Cucurbita maxima
Warzywa liściowe.
Ogólna charakterystyka:
- częścią jadalną są całe liście, ogonki liściowe, blaszki liściowe
- źródło witamin (C i A), soli mineralnych, działają odkwaszająco na organizm, ułatwiają procesy trawienia
- azotany - kumulują je warzywa o krótkim okresie wegetacyjnym, np. szpinak, sałata, seler liściowy
Obniżanie zawartości azotanów:
- odmiany szybko rosnące gromadzą mniej N
- przy zbyt niskim pH gleby wzrasta zawartość N w liściach
- nawadnianie uprawy pozwala obniżyć zawartość N w roślinie
- zbiór roślin przy chłodnej pogodzie ogranicza zawartość N
Rodzina: Astrowate - Asteraceae
Sałata głowiasta, typ masłowa i krucha - Lactuca sativa var. capitata: jednoroczna,
system korzeniowy palowy, rozmnażanie generatywnie. Część jadalna: główka (liście osadzone na skróconym pędzie); kwiaty obupłciowe, raczej samopylne, owoc niełupka.
Sałata rzymska - Lactuca sativa var. longifolia: tworzy rozety liściowe lub
wydłużone główki o grubych, sztywnych, mięsistych lisciach.
Cechy odmianowe:
- reakcja na długośc dnia, intensywność światła i temperaturę
- wielkość, kształt, stopień pofałdowania blaszki liściowej.
Sałata listkowa - Lactuca sativa var. foliosa
Sałata łodygowa - lactuca sativa var. Augustyna
Choroby sałaty:
- zgnilizna oparzeniowa
- zamieranie brzegów liści sałaty
- mączniak rzekomy
- zgnilizna twardzikowa
Szkodnik:
- mszyca porzeczkowo - sałatowa
Rodzina: Selerowate - Apiaceae
Seler naciowy - Opium graveolens var. dulce
Warzywa wieloletnie.
Rodzina: Rdestowate - Polygonaceae
Szczaw - Rumex acetosa: bylina; korzeń palowy; liście mięsiste, całobrzegie,
lancetowate lub strzałkowate, kwiatostan wiecha, owoc orzeszek.
Cechy odmianowe:
- pokrój rozety liściowej: rozpierzchła, wzniesiona
- kształt blaszek liściowych: owalne, strzałkowate, jajowate
- długość i szerokość blaszek liściowych
- plenność
- mrozoodporność
- wybijanie w pędy kwiatostanowe
Rabarbar - Rheum rhaponticum: bylina o silnym systemie korzeniowym, karpa - splot
korzeni spichrzowych + skrócona łodyga + pączki; liście rozetowe - długie, grube ogonki i duże blaszki liściowe; liście na pedach kwiatostanowych - typu siedzącego; kwiaty drobne, biale, czerwone, zebrane w wiechy; owoc orzeszek; mięsiste ogonki liściowe: to część jadalna.
Cechy odmianowe:
- barwa ogonków liściowych
- barwa miąższu
- długość i kształt ogonków liściowych
- wczesność plonowania
Rodzina: Komosowate - Chenopodiaceae
Burak liściowy - Beta vulgaris var. cida: boćwina, nie wytwarza systemu
korzeniowego, wytwarza 3 formy: boćwina zwyczajna, kardonowa i formy pośrednie.
Cechy odmianowe:
- długośc ogonków liściowych
- wielkośc blaszki liściowej
- stopień pofałdowania blaszki liściowej
- barwa ogonków liściowych
- długość okresu wegetacyjnego
Szpinak liściowy - Spinacia oleracea: roślina jednoroczna, system korzeniowy
palowy, kwiaty małe, niepozorne, nie zróżnicowane na kielich i koronę, obco- i wiatropylne, kwiatostan wiecha, owoc orzeszek.
Cechy odmianowe:
- pokrój rośliny
- zabarwienie blaszki liściowej
- stopień pomarszczenia blaszki liściowej
- wrażliwość na dlugość dnia
- skłonność do wybijania w pędy kwiatostanowe.
Warzywa strączkowe.
Rodzina: Bobowate - Fabaceae
Fasola zwykła - Phaseolus vulgaris: korzeń palowy, mała zdolność regeneracji;
symbioza z bakteriami Rhizobium phaseoli; łodyga słabo rozgałęziona, odmiany karłowe 26-60 cm, odmiany tyczne 2-3 m. Kwiaty samopylne, zebrane w grona, w kątach liści. Owoc wydłużony strąk (4-8 nasion), nasiona kiełkują epigenicznie, masa 1000 nasion = 150-1500 g.
Fasola wielokwiatowa - Phaseolus multiflorus: roslina trwała, uprawiana jako
jednoroczna. Obco- i owadopylna, owoc strąk, kiełkuje hypogenicznie.
Cechy odmianowe dla 1 i 2:
- długość okresu wegetacyjnego: fasola szparagowa 60-70 dni, fasola na suche nasiona dla odmian wczesnych karlowych 90-120 dni, fasola na suche nasiona dla odmian późnych tycznych
- wysokość łodygi
- barwa, kształt, wielkość strąków
- zawartość włókna w strąkach
- kształt, barwa nasion
Groch - Pisum sativum: system korzeniowy palowy, symbioza z Rhizobium
leguminasarum, łodyga pusta w środku: o. karłowe: 25-90 cm, o. średnio wysokie: 90-150 cm, o. wysokie: 150-300 cm; liście parzysto-pierzasto-dzielne; kwiaty pojedyncze lub parami, owoc strąk.
Cechy odmianowe:
- wysokość i grubość łodygi
- liczba par listków i wąsów czepnych
- kształt, wielkość strąka
- zawartość włókna w strąkach
- wielkość nasion
- długość okresu wegetacyjnego: bardzo wczesne 60-70 dni, wczesne 73-78 dni, średnio wczesne 78-83 dni, średnio późne 83-85 dni, późne 85-90 dni.
Bób - Vicia faba: łodyga prosta, sztywna, pusta, kwiaty zebranee w grona, w kątach
liści; bardzo wartościowy pod względem odżywczym, produkcja w Europie: Włochy, Hiszpania, Francja, UK
Cechy odmianowe:
- pokrój i wysokość łodygi: niskie 40-45 cm, średnio wysokie 45-120 cm, wysokie 120-125 cm
- długość i kształt strąka
- układ strąków na roślinie
- wielkośc i kształt nasion
- długość okresu wegetacyjnego: wczesne 93-100 dni, średnio wczesne 100-130 dni, późne 130-142 dni.
Choroby:
- rdza fasoli, grochu, bobu
- antraknoza fasoli
Szkodniki:
- śmietka kiełkówka
- oprzędzik pręgowany
- pachówka strąkóweczka
- strąkowiec grochowy, bobowy, fasolowy
Warzywa różne.
Rodzina: kapustowate - Brassicaceae
Chrzan - Armoracia rusticana: bylina, białe grona to kwiaty, owoc: łuszczyna, nie
zawiązuje nasion, rozmnażany wyłącznie wegetatywnie.
Cechy odmianowe:
- kształt korzenia: cylindryczny, zwężający się ku dołowi
- powierzchnia korzenia: gładka, chropowata
- barwa miąższu: biała, biało-żółtawa
- cechy pomocnicze: liczba i kształt blaszek liściowych, rodzaj karbowania brzegu
- zmarszczenie powierzchni
Rodzina: Szparagowate - Asparagaceae
Szparag - Asparagus officinalis: roślina wieloletnia, dwupienna, karpa - zdrewniałe,
zgrubiałe i rozgałęziające się kłącze + wyrastające z niego mięsiste i włókniste korzenie; górna część karpy - liczne pąki (wypustki, czyli młode pędy), liście właściwe silnie zmodyfikowane. Kwiaty drobne, zielonkawo-żółto-białe, zebrane w grona, w kątach liści, owadopylne; owoc: czerwona, mięsista jagoda.
Cechy odmianowe:
- grubość i wielkość wypustek
- kształt główki wypustki: tępo lub ostro zakończona
- powierzchnia wypustek: gładka, pomarszczona, szorstka
- barwa skórki i miąższu wypustek: biały, żółtawy, zielono-biały
- cechy pomocnicze: liczba i wielkość pąków na karpie, odporność na choroby pędu
Rozmnażanie wegetatywne stosuje się u roślin, które: (cebulowe, wieloletnie)
- nie wytwarzają nasion w naszych warunkach klimatycznych, np. czosnek, chrzan
- nie powtarzają cech rodzicielskich przy rozmnażaniu z nasion np. ziemniak, rabarbar
- można rozmnażać z nasion, jednak rozmnażanie wegetatywne jest prostszym sposobem prowadzącym do uzyskania wcześniejszych zbiorów, np. Szczypiorek, szparag.
Materiałem rozmnożeniowym mogą być:
- części podziemne roślin: bulwy, cebule, kłącza, rozłogi i korzenie
- części nadziemne roślin: cebulki powietrzne.
Rozmnażanie z sadzonek:
- sadzonki rabarbaru uzyskuje się przez podzial karpy na części, które zawierają wszystkie części roślin i 2-3 pączki
- szparag: 1-roczne karpy powinny mieć min.. 15 korzeni i 5 pąków
Rozmnażanie generatywne u warzyw następuje przy wykorzystaniu:
- nasion - kapustne, cebulowe, dyniowate, pomidor
- owoców - seler, marchew, pietruszka, sałata
- owocostanów - burak ćwikłowy