DOKONAJ ODRÓŻNIENIA I SCHARAKTERYAUJ POJĘCIA:

MANIERYZM I MARINIZM

MANIERYZM określa się jako kierunek w sztuce występujący w okresie późnego renesansu i wczesnego baroku (XV-XVI w.) zalecający tworzenie bez wzoru naturalnego, na podstawie wyobraźni. Ukształtował się ok. 1520 roku.

Manieryzm to kierunek posługujący się manierą literacką lub artystyczną w sposób uznany za sprzeczny z dobrym smakiem, za przesadę lub bezkrytyczne naśladownictwo. Charakteryzował się szczególnym wyszukaniem w formie i treści, wirtuozerią, wyrafinowaniem i świadomą stylizacją , np. poprzez wydłużenie proporcji. Artyści manierystyczni, w odróżnieniu od renesansowych, chcieli zadziwić. Dlatego też harmonii i symetrii przeciwstawiali dysharmonię, statyce - ruch i niepokój. Preferowali niejasne kompozycje, sztuczne, trudne pozy, w których ciało skręcone było wokół własnej osi i przypominało spiralę wnikajacą w przestrzeń. Posługiwali się metaforą, symboliką, alegorią. Sztuka była nadmiernie dekoracyjna, posiadała obfitą i dziwaczną ornamentykę, trudna do zrozumienia bez odpowiedniego klucza. Wydawano specjalne ksiązki, które ją tłumaczyły.

W krytyce literackiej i artystycznej XX w. termin używany w odniesieniu do pewnych przejawów twórczości odrodzenia i baroku. Odnosi się także do przemienności procesów zachodzących w dziejach sztuki, oznaczając tendencje antyklasycystyczne, schyłkowe w stosunku do odchodzącej epoki, np. okres między renesansem i narodzinami dojrzałego baroku.

Przez jednych badaczy Tasso, Montaigne, Szekspir, Cervantes, Gongowa, Marino są włączani do epoki manieryzmu (wg kryteriów chronologicznych), a inni badacze dokonują podziału nie między pisarzami, lecz ich dziełami.

Początkowo w XV-XVI w. we Włoszech, a także w Polsce występował w znaczeniu pozytywnym, jako synonim swobody, wdzięku, fantazji, ale także kapryśności formy. Przypisywano go grupie artystów rzymskich, którzy po klęsce Rzymu 1527 (Sacco di Roma) osiedli w Italii i Francji.

Podłoże ideowe

1. Geneza: kryzys postaw i ideologii, przemiany ekonomiczne i socjalne.

2. Renesans - wysoki stopień opanowania rzemiosła artystycznego i językowego, więc dalsza twórczość mogła być tylko powtarzaniem osiągniętych przez poprzedników zdobyczy lub ich świadomą deformacją.

3. Wydarzenia w Europie, które przeczyły renesansowemu optymizmowi:

• Wojna turecka i włoska (zniszczyły skarby kultury nawet w Rzymie)

• Duża cz. Europy Wschodniej dostała się w ręce Turków

• Włochy igraszką wielkich mocarstw

• Ruchy religijne wywołały wojnę chłopską w Niemczech i noc św. Bartłomieja we Francji

• Napływ amerykańskiego złota spowodował inflację i kryzys ekonomiczny, upadek potężnych banków, w licznych krajach zachwianie pozycji mieszczaństwa, będącego silną bazą renesansowej kultury

• „Zagadce predestynacji w religii towarzyszyły: sceptycyzm w filozofii, relatywizm w nauce, teoria podwójnej moralności w polityce i poczucie je ne sais quoi w estetyce” (A. Hauser).

4. Utrata renesansowych iluzji co do: szczególnego miejsca człowieka w świecie, harmonii między wiarą, wolą i rozumem, pomiędzy dobrem jednostki i ogółu, prawem boskim i ludzkim; poczucie osamotnienia, wewn. rozdarcia; postawa narcystyczna, melancholia; równocześnie ucieczka w świat fantazji, snów, pozorów, erotyka i zmysłowość.

5. Psychologia jednostki - uwzględnia różne rodzaje nie tylko temperamentów, ale i osobowości oraz mentalności. Interesowała się gł. problemem umysłu.

Manieryzm literacki

1. Dworska galanteria, wyrafinowanie stylistyczne i wersyfikacyjne (gł. we francuskiej preciosite i angielskim eufuizmie).

2. Różne odmiany kulteranizmu, lubującego się w tzw. figurach słów oraz konceptyzm (opierający się na figurach myśli); początkowo stosunek między tymi kierunkami był antagonistyczny, z czasem różnice się zatarły i XVII-wieczny konceptyzm charakteryzował się i grą słów, i niezwykłością wypowiadanych myśli.

3. Wielość ewentualnych modeli stylistycznych i prawo eklektycznego ich wykorzystywania; mimo tej zasady wyraźnie dominuje wpływ sentencjonalnego stylu Seneki i luźnego (eseistycznego) stylu Tacyta. Oba te modele naruszają logikę i „okrągłość” cycerońskiej hipotaksy na rzecz wypowiedzi gęstej (pregnantycznej) i rwanej, pozbawionej hierarchicznej budowy okresu i międzyzdaniowych połączeń, często przerywanej dygresjami lub erudycyjnym cytatem albo zamkniętą składniowo maksymą.

4. W zakresie form gatunkowych - linearność i otwartość kompozycyjna (eseje, cykle liryków, zbiory emblematów, elogiów, poetyckich albo filozoficznych medytacji).

5. Wielopłaszczyznowość - Szekspirowska tragedia (łączy komizm z patosem) oraz poetyckie romanse, np. Don Kichot (różna dla obu gł. bohaterów sfera rzeczywistości).

6. Formy obrazowania:

• Typ erudycyjny - odwołują się do symboliki emblematycznej i do informacji encyklopedycznych (dotyczących przyrody nieożywionej oraz egzotycznych gatunków zwierząt i roślin).

• Typowe warianty mitów - o Narcyzie, Hermafrodycie i Ledzie (alienacja, konflikt rzeczywistości i pozoru, przekroczenie praw natury).

• Częste motywy: labirynty i rozstaje dróg, wizje apokaliptyczne i katastroficzne sny, motyw teatru świata, płynącej wody, lotu ptaka, metamorfozy.

• W opisach: wyliczenia kosztownych metali i kamieni, podziw zawiłej budowy gmachów, przepełnionych komnat, luster, w ogrodach - fontanny.

Najbardziej znanym malarzem tej epoki jest Grek mieszkający w Hiszpanii - El Greco oraz Włoch Parmigianino. W Polsce w tym okresie tworzy Santi Gucci.

W zakresie historii literatury pojęcie manieryzmu nie ma tak silnego oparcia jak w historii sztuk plastycznych. Szkoły literacko-artystyczne, zaliczane przez jednych do epoki baroku, przez innych do manieryzmu:

• Eufuizm (kwiecisty, sztuczny, przesadny, afektowany styl mowy a. pisma)

• Konceptyzm

• Kulteranizm

• Gongoryzm (kultyzm, barokowy styl poezji hiszp. XVII w.; styl zawiły, ozdobny, napuszony, kwiecisty)

• Marinizm

• Francuska preciosite (tendencja występująca w literaturze francuskiej 1. połowy XVII w. jako jedna z form twórczości barokowej, związana z kręgiem C. de Vivonne, markizy de Rambouillet. Preferowała wyszukaną elegancję życia towarzyskiego i twórczości artystycznej, np. w romansie pasterskim. Styl préciosité ukształtował się w opozycji do rygorystycznej poetyki klasycyzmu. Była to najczęściej poezja okolicznościowa, posługująca się wyszukanym obrazowaniem i spiętrzoną metaforyką)

• Lipsjanizm (właściwości stylu: zdania krótkie, elipsy, brak melodyjności zdania, brak połączeń międzyzdaniowych, zdania wtrącone, przesycenie wypowiedzi puentami, metafory, częste cytaty, przysłowia)

• Angielscy poeci metafizyczni

• Francuscy „poeci płonącej wyspy”

MARINIZM to nurt w poezji barokowej, biorący początek od poety włoskiego, żyjącego na przełomie XVI i XVII w., Giambattisty Marino (1569-1625). Uważał on, że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, a w związku z tym poeta powinien intensywnie poszukiwać niezwykłych metafor, wyrafinowanych porównań, tworzyć zawiłą ornamentykę słowną. Tego rodzaju poezja powinna przede wszystkim obierać za temat te sfery rzeczywistości, które są domeną doznań zmysłowych - stąd rozkwit poezji erotycznej.

Marino:

1. „Celem poety jest cudowność […]. Kto nie potrafi zdumiewać, niech idzie do stajni.”

2. „Prawdziwa reguła” polega na „łamaniu reguł” cenionych przez poetów.

3. Dowiódł, że każdy temat godny jest wiersza.

Marino jest twórcą poezji sensualistycznej, w której wyróżnić można kilka odmian: erotyczną, idylliczną, opisową. Najbardziej ambitne dzieło poety - Adone, jest wielką apologią pięciu zmysłów człowieka. Poeta za ich pomocą tworzy wizję świata. Szczególnie uprzywilejowanym zmysłem jest wzrok, który dostarcza intelektowi ogromne bogactwo wrażeń, a od ich różnorodności zależy poetycka wizja świata. Z tak pojętą metodą poznawania świata łączy się technika artystyczna, szczególnie wrażliwa na muzyczność wiersza.

Polscy maryniści:

• J. A. Morsztyn (Kanikuła i Lutnia - parafrazy i przeróbki, a nawet dość wierne tłumaczenia liryków Marina)

• Daniel Naborowski

• S. H. Lubomirski (Orfeusz - parafraza jednej sielanki Marina ze zbioru Sampogna)

KONCEPTYZM w niektórych krajach (Włochy) pokrywa się z marinizmem. Gdzie indziej jednak (Francja, Hiszpania) oznacza osobne zjawisko, choć od marinizmu się wywodzące. Oznacza styl zwracający uwagę przede wszystkim na elegancję języka, zrozumiałego jedynie dla elity umysłowej. Operowano albo wyszukaną grą słów (paradoksami, konceptami, antytezami, sentencjami), osiągając styl zwięzły i dominację treści, albo też przeciwnie - bogata ornamentyka, alegorie, symbole zaćmiewały sens utworu i prowadziły do przerostu formy.

Predestynacja (łac.przeznaczenie) - teza głoszona przez Jana Kalwina w której Bóg przeznaczył jednych na zbawienie, a innych na potępienie. Zbawcza wiara i będące jej skutkiem dobre uczynki są wynikiem odwiecznego Bożego postanowienia, a nie wolnej woli człowieka.

Sceptycyzm filozoficzny to pogląd filozoficzny, podważający wiarygodność ludzkiego poznania. W szczególności sceptycyzmem nazywana jest szkoła sceptyków w starożytnej Grecji, założona przez Pyrrona z Elidy.

(un) je ne sais quoi fr., dosł. 'nie wiem co'; coś trudnego do określenia, do wyrażenia, coś nieuchwytnego; łac. nescio quid (Dante), wł. non so ché (Petrarka).

1

---