Wykład 26.

Monopol nabywców (monopson).

Teoria monopolu nabywcy może być rozwijana analogicznie do teorii monopolu oferenta. Dlatego przedstawimy ją w skrótowej postaci, bazując na wnioskach z teorii monopolu oferenta.

Zakładamy teraz, że każdy producent danego dobra może go sprzedać tylko jednemu odbiorcy. Przykładem może być jedyna na danym obszarze cukrownia, mleczarnia, punkt skupu zboża, albo fabryka samochodów zamawiająca drobne, unikalne podzespoły do swojego produktu u wielu drobnych producentów.

Rozpatrzmy teraz najprostszy przypadek, że dane przedsiębiorstwo jest jedynym odbiorcą danego czynnika produkcji. Zna on zagregowaną funkcję podaży (powstałą poprzez zsumowanie indywidualnych funkcji podaży pojedynczych producentów danego dobra) tego artykułu. Pozwala to monopoliście nabywcy wpływać poprzez wielkość zamówień na cenę tego czynnika produkcji. Jeżeli wielkość popytu na ten czynnik produkcji oznaczymy jako r a jego cenę jako q, to będziemy mogli zapisać:

Taką funkcję będziemy nazywali cena-zaopatrzenie albo funkcją popytu na czynnik produkcji r. Jeżeli przyjmiemy, że jest to typowa zależność, tzn. wraz ze wzrostem r cena q będzie rosła, to możemy zapisać:

Wydatki A na czynnik r będziemy oznaczali:

Wydatki krańcowe, pokazujące o ile wzrośnie A, gdy zwiększymy zakupy r o jednostkę i teraz będą określone następująco:

W związku z tym, że pochodna funkcji cena-zaopatrzenie jest większa od zera, to wydatki krańcowe będą zawsze większe od ceny q z wyjątkiem przypadku, gdy r = 0.

Rozpatrzmy teraz przypadek, gdy funkcja cena-zaopatrzenie jest prostą o wzorze:

gdzie: l i k parametry większe od 0.

Wtedy wydatki na czynnik produkcji r będą miały postać:

a wydatki krańcowe:

Widać, że wydatki krańcowe są również prostą ale dwa razy bardziej stromą w porównaniu do prostej cena-zaopatrzenie.

Na rysunku można to przedstawić następująco, co prezentuje rys. 1.

Jeżeli teraz dodatkowo przyjmiemy, że wielkość produkcji monopolisty nabywcy zależy jedynie od wielkości zużycia czynnika produkcji r, czyli gdy funkcja produkcji jest określona wzorem:

oraz iż cena na wyrób produkowany przez tego producenta jest stała i równa p (oznacza to, że monopolista nabywca na rynku czynnika produkcji r jest na rynku swojego produktu jedynie jednym z wielu producentów i panują tam warunki konkurencji doskonałej.

Przychód tego producenta będzie iloczynem stałej ceny p i wielkości produkcji y, co wykorzystując funkcję produkcji możemy zapisać:

Koszty produkcji w tym szczególnym przypadku będą równe wydatkom na czynnik r, czyli K_c(r) = A(r). Zysk producenta określamy identycznie, czyli jako różnicę między przychodem i kosztem. Będzie on maksymalny, gdy jego pochodna liczona po r (zysk jest teraz wyrażony jako funkcja r, gdyż tak został zapisany przychód i koszty) będzie równa 0, co zapiszemy:

Po lewej stronie ostatniej równości występuje iloczyn stałej ceny wyrobu i wydajności krańcowej czynnika r a po prawej wydatki krańcowe na ten czynnik. To jest warunek konieczny na maksimum zysku.

Warunek wystarczający będzie spełniony, gdy II pochodna funkcji zysku w punkcie, gdzie I pochodna jest równa zero, jest < 0, co zapiszemy:

Oznacza to, że w punkcie przecięcia się E' i A' ta pierwsza funkcja musi być bardziej płaska od wydatków krańcowych.

W teorii ekonomii przyjmuje się, że typowa funkcja produkcji, czyli zależność między nakładami czynników produkcji a wielkością produkcji, wygląda tak jak, to jest pokazane na górnym układzie współrzędnych rys. 2. Jest to funkcja rosnąca najpierw coraz szybciej a później coraz wolniej. Jest to jednoznaczne, z tym że dla początkowych wielkości produkcji wydajność danego czynnika produkcji najpierw rośnie wraz ze wzrostem y ale od pewnego momentu zaczyna maleć. Lepiej te zmiany ujmuje krańcowa wydajność pracy, która jest przedstawiona w dolnym układzie współrzędnych.

Pamiętając, że przychód krańcowy w tym przypadku jest równy iloczynowi stałej ceny p i wydajności krańcowej czynnika r, czyli:

możemy stwierdzić, że przychód krańcowy będzie przebiegał podobnie jak funkcja produktu krańcowego, gdyż wymnożenie go przez stałą p zmieni wartości funkcji ale nie wielkości r wyznaczających punkty charakterystyczne krzywej produktu krańcowego. Dlatego rysunek wydajności krańcowej czynnika r możemy potraktować jako obraz przychodu krańcowego dla stałej ceny p równej np. 1. Dodatkowo narysujmy przedstawiony wcześniej przebieg funkcji cena-zaopatrzenie i wydatków krańcowych. Prezentuje to rys. 3.

Widać na nim, że istnieją dwa punkty przecięcia się przychodu krańcowego z wydatkami krańcowymi. Ten pierwszy przypisany r₁ nie spełnia warunku wystarczającego na maksimum funkcji zysku, gdyż E' jest wtedy bardziej strome od A'. Odwrotnie jest dla r*. Czyli dla takiego poziomu zużycia czynnika produkcji monopolista nabywca osiąga maksimum zysku. Konsekwencją tego jest ustalenie się ceny tego czynnika na poziomie q*. Współrzędne r* i q* wyznaczają punkt równowagi monopolisty nabywcy.

Obustronny monopol.

Dotąd rozpatrywaliśmy przypadki pełnego monopolu albo ze strony nabywców albo oferentów zakładając jednocześnie, że po drugiej stronie podmioty gospodarcze są zatomizowane. Wtedy monopolista sam ustala cenę na swój produkt (gdy jest monopolistą oferentem) albo na czynnik produkcji, którego jest jedynym odbiorcą.

Teraz będziemy rozpatrywali przypadek, gdy na przeciw jednego monopolisty stoi drugi, czyli gdy mamy sytuację, kiedy jest tylko jeden producent danego dobra, które jest kupowane tylko przez jednego odbiorcę. Jako przykład takiej sytuacji można podać kopalnię węgla brunatnego w Bełchatowie i elektrownię w Bełchatowie. Ta ostatnia ma kotły przystosowane tylko do spalania węgla brunatnego a z drugiej strony wożenie węgla brunatnego na większe odległości jest nieopłacalne, gdyż staje się on wtedy zbyt drogim paliwem. Drugim przykładem może być sytuacja, gdy wysokość płac ustala jedna reprezentacja wszystkich pracowników z jedną organizacją wszystkich pracodawców.

Teraz jedyny dostawca nie może sam ustalić ceny na swój produkt, gdyż z drugiej strony nie ma rozproszonych odbiorców ale tylko jednego. Tak samo jedyny odbiorca nie może sam ustalić ceny po której będzie kupował dany produkt. Najprawdopodobniej obaj monopoliści rozpoczną negocjacje ze sobą na temat ceny produktu, który jest wytwarzany przez jednego producenta i kupowany przez jednego nabywcę.

Ustaleniem wyniku tych negocjacji zajmuje się teoria rokowań.

Wynik negocjacji zależy przede wszystkim od siły ekonomicznej stron oraz od sposobu zachowań obu stron. Wyodrębnia się następujące typy zachowań w negocjacjach:

Obie strony zachowują się jak dopasowywacze ilości do danej ceny. Czują się na tyle słabo, że będą dopasowywać wielkość swojej produkcji albo zakupów do ceny ustalonej przez drugą stronę albo przez niezależnego aukcjonera. W związku z tym, że żadna ze stron nie narzuca ceny drugiej dojdzie do ukształtowania się punktu równowagi tak jak w modelu doskonałej konkurencji.

Jedna ze stron zachowuje się jak monopolista a drugi jak dopasowywacze ilości do ceny podanej przez drugą stronę. Będzie to odpowiadało przypadkom ustalonym w monopolu oferenta lub nabywcy.

Obaj próbują narzucić drugiej stronie swoje warunki ale nie są one automatycznie przyjmowane.

Przyjęcie określonych zachowań zależy nie tylko od realnej relacji sił przetargowych ale i umiejętności przekonywania, blefowania itp. W tym ostatnim przypadku nie można dokładnie przewidzieć jaki stan się ukształtuje.

1

---