Zadania socjologii, klasyczne teorie socjologiczne


Klasyczne Teorie Socjologiczne

Zadania socjologii, teoria społeczeństwa i organizacji społecznej

Zadania socjologii

Socjologia wyodrębniła się spośród innych nauk społecznych i filozoficznych, sądzono, że dokładna definicja, określająca jej przedmiot, zakres badań i właściwe metody i jest zasadniczym warunkiem jej istnienia. Każda nauka ma swój przedmiot badań i swój charakterystyczny sposób stawiania zagadnień, który ją odróżnia od innych nauk

Przedmiotem badań socjologii są zjawiska i procesy tworzenia się różnych form zbiorowego życia ludzi; zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach wynikające ze wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie; siły skupiające i siły rozbijające te zbiorowości: zmiany i przekształcenia zachodzące w tych zbiorowościach. W socjologii współczesnej wyróżnia się następujące działy nazwane niekiedy socjologią szczegółową:

1) działy badające instytucje społeczne, do których zaliczamy: socjologie rodziny, socjologie wychowania, socjologię polityki, socjologię prawa itp

2) działy badające specjalnie różne typy zbiorowości społecznych, takie jak np. badania nad małymi grupami, badania zbiorowości terytorialnych, jak wieś, miasto, badania klas i warstw społecznych, kategorii zawodowych

3) badania wyspecjalizowane nad procesami społecznymi, jak np. zjawiska i procesy dezorganizacji społecznej: przestępstwa, alkoholizm, prostytucja; zjawiska i procesy masowej komunikacji- prasa, radio, telewizja, oraz ich wpływ na tworzenie się tzw. kultury masowej

Ogólna charakterystyka czynników, "rozwoju nadorganicznego" pozwala Spencerowi na określenie zadań socjologii. Zadania te można streścić w dwóch punktach:

a) zbadanie budowy społeczeństwa i określenie procesu jego rozwoju

b) zbadanie poszczególnych instytucji, poprzez które społeczeństwo żyje i rozwija się.

Niezbędną podstawą socjologii jest charakterystyka jednostki. Spencer bowiem uważał, że jednostka jest podstawową komórką organizmu społecznego. Społeczeństwo zaczyna się tam gdzie jednostki zaczynają współdziałać, przy czym współdziałanie rodziców w wychowaniu dzieci nie jest charakterystycznym współdziałaniem społecznym; spotykamy je także w świecie zwierząt. Wszystkie zjawiska wynikające ze współdziałania jednostek ludzkich układają się w szereg grup. Współżycie rodzinne stwarza instytucje domowe i takie zjawiska, jak różne formy małżeństwa, rodziny, system wychowania, formy stosunków seksualnych, itp. Organizacja państwowa łączy jednostki w celach napadu i obrony, koordynacji i kontroli postępowania członków społeczeństwa wobec siebie.

Zadaniem socjologii jest nadto zadanie stosunków instytucji państwowych do produkcji i innych urządzeń społecznych. Socjologia opisuje następnie instytucje i czynności związane z wierzeniami i praktykami religijnymi. W społeczeństwach powstaje także system urządzeń regulujących pomniejsze czynności obywateli, czynności, których wyrazem są instytucje ceremonialne, obyczaje, zwyczaje itp. Socjologia powinna na nie zwrócić specjalną uwagę. Musi ona także zbadać instytucje zawodowe, różnicowanie systemu produkcji. Wreszcie ostatnią grupę zjawisk będących przedmiotem socjologii stanowi struktura i rozwój wytworów kultury: języka, wiedzy, sztuki i moralności.

Teoria społeczeństwa

Herbert Spencer wykazywał, że społeczeństwo jest harmonijnym tworem podobnym do organizmu, że stanem idealnym społeczeństwa jest stan równowagi, a rozwiązanie wszystkich problemów społecznych trapiących współczesność przyniesie sama ewolucja, powodując maksymalne przystosowanie natury ludzkiej do warunków życia społecznego. Społeczeństwo jest więc istnością zbudowaną z niespójnych jednostek i dlatego ciągle zmienną, jednakże posiadającą trwale istniejące instytucje i trwale istniejące ciało zbiorowe. Pod względem wielu cech społeczeństwo można porównać do organizmu. Spencer rozważa owe cechy upodobniające społeczeństwo do żyjącego organizmu i różniące je od niego. Nie twierdził, że społeczeństwa są organizmami, lecz raczej utrzymywał, że zasady organizacji organizmów biologicznych i społecznych są podobne.

Te podobieństwa są następujące:

a) jedne i drugie cechuje wzrost masy

b) w jednych i drugich dokonuje się w miarę wzrostu zróżnicowanie części i komplikowanie budowy wewnętrznej

c) w jednych i drugich ma miejsce zróżnicowanie funkcji

d) w jednych i drugich poszczególne części są od siebie wzajemnie zależne i funkcjonowanie żadnej z nich nie jest na dłuższą metę możliwe bez funkcjonowania pozostałych

e) w jednych i drugich nie niezbędne dla życia jest wypełnianie określonych funkcji, nie zaś trwanie tych jednostek, które w poszczególnych jego fazach te funkcje wypełniają, w związku z tym całość jest trwalsza od któregokolwiek ze swoich składników.

Wskazywał on na cztery różnice między organizmami społecznymi i biologicznymi:

a) te pierwsze nie mają określonego kształtu, określonej formy zewnętrznej, w związku z czym nazywanie ich organizmami ma charakter metaforyczny

b) społeczeństwa są całościami nieciągłymi, rozproszonymi przestrzennie, w związku z czym kooperacja pomiędzy ich częściami wymaga nieznanej w biologii komunikacji symbolicznej

c) w społeczeństwach różnicowanie się funkcji jest ograniczone gdyż nie wykształca się w nich i nie może wykształcić żaden organ, w którym skupiałaby się świadomość: każda część organizmu społecznego jest niemal tak samo zdolna do odczuwania szczęścia i niedoli.

Główna jednak różnica polega na tym, że w organizmie zwierzęcym świadomość ześrodkowuje się w jednym organie, podczas gdy w organizmie społecznym wszystkie jednostki posiadają zdolność odczuwania, jeżeli nie w różnym stopniu to w przybliżonym- dobro jednostki stoi ponad dobrem całego społeczeństwa. Społeczeństwo istnieje ku pożytkowi swych członków, nie zaś członkowie ku pożytkowi jego.

Ośrodkiem Spencerowskiej typologii było przeciwstawienie dwóch rodzajów organizacji społecznej-, z których jeden wynikający bezpośrednio z dążenia do celów indywidualnych i prowadzący pośrednio do pomyślności społecznej - rozwija się nieświadomie i nie musi być narzucany. Drugi -wynikający bezpośrednio z dążenia do celów społecznych i prowadzący pośrednio do pomyślności indywidualnej- rozwija się świadomie i jest narzucany.
Spencer przypisywał społeczeństwu consensus, czyli zakładał, że istnieje odpowiedniość między rożnymi sferami życia społecznego, w związku z czym, znając niektóre z nich możemy ze znacznym prawdopodobieństwem domyślać się stanu pozostałych.

Na przykład widząc jak wielkie znaczenie ma w danym społeczeństwie mobilizacja do walki z zagrożeniem zewnętrznym, możemy wyobrazić sobie, jakie to ma skutki we wszystkich dziedzinach. Każdy człowiek zdolny do noszenia roni walczy, wszyscy inni zaś pracują, aby mu tę walkę umożliwić i ułatwić. Oznacza to podział społeczeństwa na klasy: wojowników- panów i pracowników- niewolników.

Społeczeństwo jest więc nadorganicznym agregatem, żyjącym w określonym środowisku naturalnym i wśród innych społeczeństw. Jest ono częścią przyrody i dlatego między nim i środowiskiem naturalnym, z jednej strony, a innymi społeczeństwami- z drugiej istnieje stała wymiana energii zmierzająca do równowagi. Dążenie do równowagi przybiera postać walki o byt. Naturalnym czynnikiem walki o byt jest strach. Strach przed światem zmarłych zrodził religię i jej instytucje, strach przed silniejszymi stał się podstawą rozwoju instytucji państwowych. Pierwszą formą instytucji państwowych jest militarna władza wodza nad wojownikami w czasie walki.

Wyróżnia dwa typy społeczeństw:

Członkowie takiego społeczeństwa mają określone cechy psychiczne. Społeczeństwo militarne dokonuje socjalizacji ludzkiej psychiki odpowiednio do swoich potrzeb, samo umacniając się z kolei dzięki temu, że ta psychika stała się taka a nie inna. Cechy psychiczne to: konformizm, posłuszeństwo, lojalność, zamiłowanie do rutyny, brak inicjatywy itd. Społeczeństwo to jest wrogie wszelkim innowacjom, mało plastyczne, z trudem poddające się reorganizacjom.

Jednakże normalny tok ewolucji jest taki, że społeczeństwo militarne przekształca się w pokojowe społeczeństwo przemysłowe. Początkowo pod wpływem wojen i władzy militarnej dochodzi do powstania wielkich skupisk społecznych, łączonych w drodze podbojów tym procesie wzrasta zarazem ilość jednostek zajmujących się pokojową produkcją. Pokojowa praca produkcyjna przekształca naturę ludzi i doprowadza w wyniku do przeobrażenia społeczeństw w społeczeństwa przemysłowe.

Głównymi składnikami tego ideału były: zamiast scentralizowanej kontroli -decentralizacja, zamiast regulacji pozytywnej- regulacja wyłącznie negatywna, zamiast jednostki państwa- ochrona jej interesów jako naczelne zadanie państwa, zamiast jednolitych wierzeń- różnorodność przekonań i opinii, zamiast regimentacji- wielość dobrowolnych stowarzyszeń, zamiast statusu- nagradzanie rzeczywistych zasług, zamiast izolacji- współpraca międzynarodowa, zamiast prawa broniącego statusu - prawo chroniące umowy między jednostkami, zamiast jednolitej władzy- wielość ośrodków kierowniczych i wyłączenie spod kontroli społecznej możliwie dużej części działań jednostkowych, zamiast konformizmu- poczucie niezależności i dążenie do zmian, zamiast kultu władzy- poszanowanie innych ludzi, zamiast przywiązania do stanowiska i miejsca - ruchliwość, zamiast konserwatyzmu- nastawienie na innowacje, zamiast przymusu zewnętrznego- przymus wew. przekonań, zamiast zależności- partnerstwo.

Teoria organizacji społecznej

Podobnie jak każdy organizm posiada odpowiednie narządy umożliwiające przebieg procesów życiowych, tak też społeczeństwo wytwarza system urządzeń, które umożliwiają życie zbiorowe. Urządzenia te, to instytucje społeczne. Najkrócej mówiąc instytucje są tym, dzięki czemu dokonuje się dokonuje się przystosowanie niespołecznego z natury człowieka do- równie naturalnego- współdziałania z innymi ludźmi, które staje się niezbędne w miarę tego, jak ziemia się zaludnia. Im ludzi więcej, tym bardziej muszą być zorganizowani- zgodnie z ogólnym prawem, że przyrost masy powoduje komplikowanie się struktury i różnicowanie funkcji.

Instytucja reprezentuje wspólną reakcje wszystkich członków społeczności na jakąś szczególną sytuację. Instytucje społeczne są więc formami aktywności grupowej lub społecznej zorganizowanymi w ten sposób, że indywidualni członkowie społeczeństwa mogą działać w sposób odpowiedni i społecznie, przyjmując w stosunku do tych działań postawy innych. Instytucje społeczne uciskające, zastygłe w stereotypach takie jak Kościół są niepożądanymi, ale nie niezbędnymi wytworami ogólnego, społecznego procesu doświadczenia i zachowania.

Jednostki biorące udział w ogólnym społecznym procesie życiowym, którego zorganizowanymi przejawami są instytucje społeczne, mogą bowiem się rozwijać i posiadać w pełnie rozwinięte osobowości lub indywidualności. Nie muszą być szkodliwe dla indywidualności swych członków

Organizm społeczny może żyć tylko wówczas, jeżeli poszczególne jego części współpracują ze sobą. Taką współpracę poszczególnych części zapewnia organizacja społeczeństwa. Mówiąc o organizacji społeczeństwa i o współpracy Spencer ma na myśli nie świadomą, celową i planową współpracę jednostek grup i instytucji, lecz proces przyrodzony, żywiołowy, w toku którego spontaniczne i niezależnie od roli jednostek, kształtuje się życie społeczeństwa.

Analizę instytucji Spencer rozpoczyna od:

1) instytucji domowych. czyli rodzinnych- ponieważ idzie tu przede wszystkim o zachowanie gatunku. Spencer rozważa najpierw stosunki między rodzicami, a potomstwem. Są to zagadnienia biologiczne, które jednak w społeczeństwie ludzkim nabierają charakteru etycznego. Ewolucja rodziny rozpoczyna się od luźnych, bezładnych stosunków płciowych.

Następnie Spencer zajmuje się zależnością między typem społeczeństwa, a typem rodziny.

Dalszy problem związany z analizą rodziny- to problem położenia kobiet i dzieci. Rozwój społeczny prowadzi tu do coraz większego uznania dla kobiet i rozszerzenia zakresu ich praw.

2) instytucje obrzędowe- spełniają w społeczeństwie bardzo ważną funkcję regulatora zachowań i działań we wzajemnych stosunkach między ludźmi. Występują one w postaci zwyczajów, obyczajów, ceremonii, etykiety itp. Celem ich jest kontrola zachowania się i zapewnienia postępowania pożądanego przez społeczeństwo. Kontrola ta może być towarzyska, państwowa, kościelna, lecz wszystkie rodzaje kontroli wywodzą się z pierwotnych form ceremonii, które polegały na okazywaniu poszanowania i lekceważenia we wzajemnych stosunkach osobistych.

Rozważania Spencera nad instytucjami obrzędowymi stały się punktem wyjścia badań rozległego działu socjologii, który zajmuje się spontanicznie powstałym systemem kontrolki i nacisków na jednostkę, systemem kierującym jej zachowaniem w sprawach nie regulowanych prawem ani religią.

3) instytucje polityczne- ich rozwój związany był z rozwojem zróżnicowań klasowych. Początek zróżnicowań wywodzi się z władzy ojca rodziny nad pozostałymi członkami. W toku podbojów powstają klasy niewolników i półniewolników, przez dziedziczenia własności utrwala się podział i nierówność posiadania, nierówna pozycja w społeczeństwie, a w ślad za tym nierówne możliwości zdobywania władzy. Równocześnie dokonuje się też zróżnicowanie polityczne, którego początkiem jest podział każdej społeczności na bierną masę, jednostki aktywniejsze oraz nieliczne jednostki, które potrafią narzucać swoją wolę i które w różnych okolicznościach, szczególnie w okresach wojny stają na czele gromady.

Zasada skuteczności powoduje utrwalanie się instytucji wodza, która w miarę rozwoju społeczeństwa staje się instytucją króla, absolutnego władcy życia i śmierci. Równocześnie rozwija się środki służące do sprawowania i utrzymywania władzy: wojsko, policja, sądy, podatki. Z nakazów przekazanych tradycją rozwija się prawo; stanowione przez ludzi oddziela się od prawa boskiego. Rozszerza się zakres prawa własności.

4) instytucje kościelne- Spencer podkreśla, że nie religia jest instytucją, ale kler, jego organizacja i przez niego stworzone obrzędy. Wykazuje również, w jaki sposób dogmaty i zasady chrześcijańskie wywodzą się z pierwotnych wierzeń i magicznych wyobrażeń ludzi pierwotnych. Według tej teorii, funkcje kapłańskie wywodzą się z pierwotnej funkcji szamana i czarodzieja. Funkcje instytucji kościelnych polegają na wzmacnianiu więzi wewnętrznej społeczeństwa, zmniejszaniu walk wewnętrznych, podtrzymywaniu tradycji, obyczajów i wierzeń.

5) instytucje zawodowe- Spencer ma na myśli przede wszystkim tzw. wolne zawody. Z pierwotnej funkcji szamana i kapłana wydziela się powoli zawód lekarza. Z tych samych funkcji wyłaniają się inne grupy zawodów: tancerza, muzyka, mówcy, poety, aktora, i dramaturga. U ich podłoża leży wspólna społeczna funkcja wzbudzania odpowiednich uczuć w społeczeństwie. Dalsze zawody wykonywane początkowo przez kapłanów- to zawód biografa, historyka, uczonego, sędziego, plastyka, i artysty. W miarę rozwoju społeczeństwa przemysłowego komplikują się i wzbogacają.

6) instytucje przemysłowe- biorą początek z czynności produkcyjnych i czynności wynikających z podziału pracy. Rozwijają się w miarę zanikania cech społeczeństwa militarnego i w miarę rozwoju społeczeństwa przemysłowego. Postęp przyśpiesza szczególna specjalizacja funkcji i wzrastający podział pracy, przynosząc oszczędność czasu i sprawność wykonywania. Wzrost wymiany przyczynia się również do wzrostu podziału pracy i usprawnienia produkcji.

Rysem zasadniczym tego rozwoju jest wzrastająca wolność człowieka pracującego, od niewolnictwa poprzez poddaństwo do wolnego układu. Nowoczesny przemysł opiera się na umowie między kapitałem, a pracą i to jest główną podstawą jego rozkwitu.

Literatura:

Szacki J, Historia myśli socjologicznej, wyd. 1, PWN, Warszawa 2002

Szczepański J, Socjologia. Rozwój problematyki i metod, PWN, Warszawa 1969

Mead G. H. , Umysł, osobowość, społeczeństwo, PWN, Warszawa 1975


Wyszukiwarka