1. Wprowadzenie

Obserwacja jako metoda badań naukowych.

Definicja obserwacji:

Obserwacja (od łac. observatio - oglądanie czegoś) - to celowa czynność, polegająca na planowym i systematycznym postrzeganiu zmysłowym faktów, zdarzeń, procesów oraz zjawisk, a także ich gromadzeniu i interpretowaniu. Istotą tej metody badawczej jest to , że badacz nie ingeruje w naturalny przebieg zjawisk , które chce zbadać.

Obserwacja (wg Sztumskiego) to celowe , ukierunkowane i zamierzone oraz systematyczne postrzeganie badanego przedmiotu , procesu lub zjawiska. Obserwacja ( wg Pilcha) to czynność badawcza polegająca na gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń zmysłowych.

Obserwacja potoczna a naukowa

Obserwacja potoczna: przypadkowa, bez wyraźnie określonego celu i kryteriów.

Obserwacja naukowa wymaga:

- koncentracji uwagi na zachowaniach, reakcjach istotnych z naukowego punktu widzenia

- rejestrowania danych obserwacyjnych w sposób adekwatny do istniejącego obiektywnie stanu rzeczy

- interpretacji danych na tle posiadanej wiedzy, znanych teorii lub własnych doświadczeń

- sprawdzenie wyników pod względem ich trafności i rzetelności

Obserwacja:

- jest zawsze celowym i planowym sposobem spostrzegania jakiegoś faktu, zjawiska lub zdarzenia w sposób systematyczny bądź okazjonalny z zastosowaniem różnych środków technicznych

- jest podstawową metodą gromadzenia informacji, polegającą na systematycznym rejestrowaniu zachowań osoby obserwowanej oraz na interpretacji uzyskanych danych

- jest to celowe, ukierunkowane, zamierzone i systematyczne postrzeganie badanego przedmiotu, procesu lub zjawiska

Klasyfikacja obserwacji według różnych kryteriów podziału:

- typ kontaktów obserwatora z obserwowanymi

- stopień standaryzacji obserwacji

- stopień jawności obserwacji

- czas prowadzenia obserwacji

- zakres treściowy obserwacji

- liczba obserwowanych osób

- warunki obserwacji

Podział obserwacji ze względu na kontakty obserwatora z obserwowanymi:

- obserwacja bezpośrednia dotyczy zachowań osób obserwowanych w bezpośrednim z nimi kontakcie i wymaga osobistej obecności badacza

• obserwacja uczestnicząca polega na obserwowaniu „od wewnątrz”, obserwator przyjmuje na siebie w czasie badań rolę rzeczywistego członka obserwowanej grupy czy zbiorowości i staje się częścią zdarzeń, które obserwuje

• obserwacja biernie uczestnicząca

- obserwacja pośrednia - odnosi się nie wprost do obserwowanych zachowań, lecz do ich „śladów”, czyli informacji o nich z „drugiej ręki”, lub skutków jakie zachowania te pociągają za sobą

Podział obserwacji ze względu na jej stopień standaryzacji:

- obserwacja standaryzowana polega na obserwowaniu osób nie tylko pod katem głównego celu badania, lecz także z uwzględnieniem ściśle określonych kategorii czy interesujących badacza zachowań; wyznacza ona w sposób precyzyjny zakres prowadzonych za jej pomocą danych obserwacyjnych, a tym samym umożliwia skuteczne realizowanie celu badawczego

- obserwacja niestandaryzowana pozostawia badaczowi całkowitą swobodę w postrzeganiu faktów, zjawisk lub zdarzeń, podporządkowanych jedynie ogólnemu celowi badania; wykorzystuje się ją w pierwszym stadium badań lub w przypadku badań pionierskich

Podział obserwacji ze względu na stopień jej jawności:

- obserwacja jawna - obserwator występuje oficjalnie jako badacz, tzn. osoby badane wiedzą, że są przez niego obserwowane, znają cel badań, ich uzasadnienie i wyrażają zgodę na ich przeprowadzenie.

Nie zawsze jednak można przedstawić badanym szczegółowy cel badań gdyż może to zafałszować zachowania osób obserwowanych.

- obserwacja ukryta - osoby badane nie wiedzą, ze są przedmiotem obserwacji, a nawet nie domyślają się, ze obserwacja może być prowadzona.

Podział obserwacji ze względu na kryterium czasu:

- obserwacja ciągła - dokonywana bez przerwy przez pewien czas

- obserwacja nieciągła - dokonywana w ustalonym uprzednio terminie

Podział obserwacji ze względu na liczbę obserwowanych osób:

- obserwacja jednostkowa - obejmuje swym zasięgiem jedna osobę lub kilka osób

- obserwacja grupowa - odnosi się do poszczególnych grup osób

Podział obserwacji ze względu na zakres treściowy:

- obserwacja całościowa - ma za zadanie ukazać interesujący badacza problem możliwie szeroko (wraz z kontekstem)

- obserwacja wycinkowa (częściowa) - dotyczy tylko niektórych aspektów rozwiązywanego za jej pomocą problemu

Podział obserwacji ze względu na warunki jej przeprowadzania:

- obserwacja w warunkach naturalnych

- obserwacja w warunkach laboratoryjnych (sztucznych)

W badaniach pedagogicznych preferuje się obserwacje w warunkach naturalnych.

Cechy poprawnej obserwacji:

1. celowa (jasny cel badawczy),

2. planowa (prowadzona w sposób zorganizowany),

3. dokładna (wierna, wyczerpująca, wnikliwa),

4. obiektywna (niezależnie od osobistych preferencji, od nastawienia obserwatora).

Celowość i planowość obserwacji:

- obserwator powinien jasno postawić sprecyzować cel, jaki chce osiągnąć w wyniku przeprowadzonych badań

- obserwacja bez jasno postawionego celu nie ma wartości naukowej

- należy szczegółowo zaplanować przebieg obserwacji uwzględniając:

- czas trwania obserwacji i poszczególne jej etapy

- sposoby obserwowania (obserwatorzy, techniczne środki rejestracji zjawisk)

- sposoby zapisu danych ( w trakcie obserwacji lub po jej zakończeniu)

- warunki i sytuacje w jakich odbywa się obserwacja

- zapewnienie osobom obserwowanym możliwie naturalnych warunków funkcjonowania

- określenie zasad interpretacji zgromadzonego materiału

Selektywność, dokładność i obiektywizm obserwacji:

- selektywność (wybiórczość) polega na ścisłym przestrzeganiu, przygotowanego poprzednio rejestru kategorii zachowania się badanych osób

- ułatwia skupienie się na istocie badania i pomijanie wszystkiego co nie pozostaje w związku z celem badania

- selekcja obejmuje tez odpowiedni dobór osób do badania

- selektywność ułatwia przeprowadzenie obserwacji i wyciagnięcie odpowiednich wniosków

- obiektywizm obserwacji polega na postrzeganiu i rejestrowaniu tego co jest przedmiotem badania, niezależnie od osobistych doświadczeń, przekonań czy nastawień badacza

Zalety poprawnej obserwacji:

- umożliwia bezpośrednie poznanie zachowań, zjawiska w naturalnych warunkach i sytuacjach

- ułatwia sformułowanie hipotez badawczych lub Wprowadzenie w nich zmian i poprawek we wczesnym stadium badań

- umożliwia sprawdzenie twierdzeń, uzyskanych za pomocą innych metod

- stanowi ważne dopełnienie metod testowych, sondażowych czy eksperymentalnych

- pozwala na uzyskanie informacji, które trudno zdobyć innymi metodami

Techniki obserwacji standaryzowanej

Każda z tego rodzaju technik jest bliżej skonkretyzowanym sposobem gromadzenia danych obserwacyjnych.

Wyróżniamy:

Technika obserwacji skategoryzowanej:

- zapewnia dokładność spostrzeżeń i redukuje do minimum czas obserwacji

- jest wydajna i ekonomiczna

- pozwala uzyskać materiał nadający się do ilościowego opracowania

- ma na celu opis i analizę ilościową zgromadzonego materiału, co jest możliwe dzięki przygotowaniu specjalnego zestawu - listy kategorii zwanego schedułą obserwacyjną

Technika obserwacji próbek czasowych

- dotyczy określonych kategorii interesującego badacza zjawiska , ale różni się od techniki obserwacji kategoryzowanej tym, że odbywa się w ciągu niedługich jednostek czasowych - próbek

- czas trwania wszystkich jednostek czasowych waha się od kilku sekund do 20 minut

- najczęściej stosuje się okresy 5 minutowe lub krótsze

- okresy te następują bezpośrednio po sobie z dłuższymi lub krótszymi przerwami

- obserwator znając poszczególne kategorie obserwowanego zjawiska odnotowuje ich obecność lub brak ich występowania w każdej jednostce czasowej

- zaznacza się przy tym stopień nasilenia danej kategorii według ściśle określonej skali ocen

Fragment scheduły obserwacyjnej

Kategorie zachowania się nauczyciela	5 minutowe jednostki czasowe
		1	2	3	4	5	6	7	8	9
1. Był mało aktywny
2. Unikał podejmowania odpowiedzialności
3. Nie potrafił zainteresować uczniów
4. Odpowiadał na pytania uczniów w sposób niepełny lub niedokładny
5. Prowadził lekcję chaotycznie (bezplanowo)
6. Wykazywał niezdecydowaną postawę
7. Zezwalał na dyskusję odbiegającą od tematu lekcji
8. Wykazywał ograniczoną znajomość nauczanego przez siebie przedmiotu

Techniki obserwacji niestandaryzowanej

Technika obserwacji dorywczej

Technika dzienniczków obserwacyjnych

Technika obserwacji fotograficznej

Technika obserwacji próbek zdarzeń

Technika dzienniczków obserwacyjnych:

- polega na opisywaniu zdarzeń lub zjawisk w ich naturalnym następstwie czasowym i na przestrzeni możliwie długiego okresu czasu

- stosuje się ją w odniesieniu do ściśle określonych problemów

- dotyczy ona zwykle psychicznego, społecznego czy też moralnego rozwoju, koncentruje się na różnorodnych przejawach codziennego zachowania

Technika obserwacji fotograficznej

- dotyczy całokształtu zachowania się osoby obserwowanej w ściśle określonej sytuacji i czasie

- charakterystyczną jej cechą jest „fotograficzna dokładność” w postrzeganiu zjawiska jak i jego protokołowaniu

- należy skupić się również na warunkach w jakich badane zjawisko występuje

- odbywa się w niedługim czasie |(kilka, kilkanaście sesji)

- wymaga odnotowania wszystkiego, co wiąże się z przedmiotem obserwacji, już w chwili samego postrzegania, przy ograniczeniu do minimum czynników pamięci

Spotykane błędy w obserwacji:

- przedwczesna interpretacja obserwowanych zjawisk lub zachowań

- powierzchowność i stronniczość dokonywanych spostrzeżeń

- prowadzenie jej ze zbyt odległego (formalnego) dystansu

- niekompletność i niedokładność rejestrowania zaobserwowanych danych

- błędna interpretacja materiału obserwacyjnego

1

---