ddziały integracyjne

Dzieci z różnego rodzaju specyficznymi trudnościami stanowią integralną część każdego młodego pokolenia. Z ostatnich badań wynika, że na każde sto dzieci przypada troje z trwającą całe życie niepełnosprawnością. Również odsetek dzieci, których trudności nie są w ogóle diagnozowane jako niepełnosprawność, jest obecnie znacznie większy niż kiedyś. Według tylko niektórych szacunków sięga on 20% populacji wieku szkolnego. Właśnie dla dzieci, które odbiegają od ogółu pod względem intelektu, sprawności zmysłów i motoryki organizowano przez wiele lat odrębne instytucje szkolnictwa specjalnego. Prowadziło to do selekcjonowania i wyizolowania dzieci niepełnosprawnych, co w rezultacie wykluczało je z aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym, nie pozwalało na kontakty z otoczeniem i na zdobywanie indywidualnych doświadczeń życiowych. W wyniku przeprowadzanych badań psychologicznych i wieloletnich obserwacji dostrzeżono niekorzystny wpływ tego rodzaju kształcenia na rozwój psychiczny i społeczny jednostki.
Na całym świecie zaczęły pojawiać się idee i kierunki zmierzające do maksymalnego włączania osób niepełnosprawnych do normalnego życia. Narodziła się idea integracji, a wraz z nią pojawiły się nowe integracyjne formy kształcenia dzieci i młodzieży.
W Polsce działania na rzecz integracji są podejmowane już od 14 lat. Pierwsza grupa integracyjna powstała w Warszawie w roku 1989 przy rehabilitacyjnej placówce służby zdrowia. Pierwsze przedszkola i szkoły z oddziałami integracyjnymi zaczęły powstawać w 1990 roku, a proces tworzenia klas integracyjnych w szkołach masowych nasila się z roku na rok. Już w roku szkolnym1998/99 na terenie Polski było 253 szkoły z oddziałami integracyjnymi.
Integracja w szerokim pojęciu tego słowa to inaczej zespolenie, scalenie, tworzenie całości z części. Integracyjny system kształcenia i wychowania polega na maksymalnym włączaniu dzieci i młodzieży z odchyleniami od normy do szkół masowych i innych placówek, umożliwiając im wzrastanie i naukę w gronie zdrowych rówieśników. System ten oparty jest na ogólnej idei integracji społecznej osób niepełnosprawnych.
Integracja społeczna to idea, kierunek przemian oraz sposób organizowania zajęć i rehabilitacji osób niepełnosprawnych, wyrażające się w dążeniu do stworzenia tym osobom możliwości uczestniczenia w normalnym życiu, dostępu do tych wszystkich instytucji i sytuacji społecznych, w których uczestniczą pełnosprawni oraz do kształtowania pozytywnych więzi psychospołecznych między pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi. Integrując społecznie dzieci niepełnosprawne stwarzamy im warunki do tego, aby mogły one wychowywać się w swojej rodzinie, uczyć się w szkole powszechnej, wzrastać w naturalnym środowisku wśród pełnosprawnych rówieśników.
Aby reformować metody kształcenia i wychowania dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych należy mieć na celu pełne zaspakajanie ich potrzeb. Zgodnie z takim przesłaniem należy tworzyć takie warunki rozwoju osobom niepełnosprawnym, aby przełamać istniejące w wielu sferach życia społecznego bariery. Wyeliminowanie różnych uprzedzeń i postaw odrzucających w społeczeństwie nastąpi tym szybciej, im szybciej dzieci pełnosprawne i niepełnosprawne będą przebywać ze sobą na co dzień. Konieczne zatem jest stworzenie naturalnych możliwości spotykania się, zabawy i nauki, dzięki którym dzieci poznają się, nauczą tolerancji i akceptowania siebie wzajemnie.
Szkoły integracyjne, które opowiadają się za pełną integracją społeczną, włączają do klas szkolnych dzieci z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Najliczniejszą grupę stanowią dzieci niepełnosprawne intelektualnie. Wśród nich najwięcej jest dzieci z pogranicza upośledzenia oraz z upośledzeniem w stopniu lekkim i umiarkowanym. Drugą co do liczebności grupą są dzieci z niepełnosprawnością ruchową, głównie z mózgowym porażeniem dziecięcym. Następna grupa to dzieci z zaburzeniami w zachowaniu, zaburzeniami emocjonalnymi oraz zaburzeniami zmysłów słuchu i wzroku, a także dzieci przewlekle chore. Włączanie do szkół masowych dzieci z tak wieloma rodzajami niepełnosprawności oznacza zmianę mentalności społecznej i przejście na znacznie wyższy etap rozumienia potrzeb jakich dostarcza codzienne życie. Określenie specjalnych potrzeb edukacyjnych wynikających z rodzaju niepełnosprawności oraz potrzeb dodatkowych, charakterystycznych dla każdego dziecka, powinno stać się podstawą do konstruowania indywidualnych programów nauczania. Każde dziecko, zdrowe i niepełnosprawne w sposób mniej lub bardziej czytelny demonstruje swoje potrzeby indywidualne. Zadaniem pedagoga jest ich odpowiednie zdiagnozowanie i zaspokojenie na miarę możliwości dziecka. Wspólna edukacja dzieci pełnosprawnych i dzieci specjalnej troski jest możliwa i zawsze przynosi obustronne korzyści-zarówno w sferze wychowawczej, jak i dydaktycznej. Dzięki niej dzieci niepełnosprawne zostaną przygotowane do samodzielności, samostanowienia o sobie i nauczą się znosić ograniczenia spowodowane swoją niepełnosprawnością. Z faktu, że dzieci niepełnosprawne uczyć się będą razem z dziećmi pełnosprawnymi nie wynika natychmiastowe usunięcie wzajemnych uprzedzeń i niechęci. Żeby zainicjować właściwy proces integracji, dzieci muszą chcieć współpracować ze sobą i muszą mieć ku temu stworzone odpowiednie warunki. Dlatego uzasadnione jest stwierdzenie, że jedną z podstaw integracji jest odpowiednio przychylna atmosfera w szkole czyli taka, w której nauczyciel, wychowawca, dzieci zdrowe i ich rodzice, dzieci niepełnosprawne i ich rodzice oraz wszyscy, którzy uczestniczą w procesie kształcenia chcą pełnej integracji w tym samym stopniu i zakresie. Gdzie wszyscy czują się za nią odpowiedzialni i podejmują wysiłki w celu jej osiągnięcia.
Przygotowana przez MEN reforma edukacyjna wprowadziła pewne zmiany w zakresie szkolnictwa specjalnego eksponując możliwość tworzenia oddziałów integracyjnych w szkołach masowych. W zarządzeniu nr 29 MEN z dnia 4 października 1997 w sprawie: zasad organizowania opieki nad uczniami niepełnosprawnymi, ich kształcenia w ogólnodostępnych i integracyjnych publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz organizacji kształcenia specjalnego czytamy: „W ogólnodostępnych szkołach i przedszkolach publicznych mogą być organizowane oddziały integracyjne. Odziały integracyjne organizuje się w celu umożliwienia uczniom niepełnosprawnym zdobycia wiedzy i umiejętności na miarę ich możliwości, w warunkach przedszkola i szkoły ogólnodostępnych. Liczba uczniów w oddziale integracyjnym powinna wynosić od 15 do 20, w tym 3 do 5 uczniów niepełnosprawnych. W przedszkolu i szkole prowadzącej oddziały integracyjne mogą być zatrudnieni dodatkowo nauczyciele ze specjalnym przygotowaniem pedagogicznym w celu współorganizowania kształcenia integracyjnego, a w szczególności: udzielania pomocy nauczycielom w zakresie doboru treści programowych i metod pracy z uczniami niepełnosprawnymi oraz prowadzenia bądź organizowania różnego rodzaju form pomocy psychologicznej i pedagogicznej oraz zajęć rewalidacji indywidualnej”.
Analizując cytowane fragmenty zarządzenia wypada szerzej omówić problem zatrudnienia kadry pedagogicznej i pomocniczej w oddziałach integracyjnych.
Właściwe reagowanie na potrzeby uczniów uczęszczających do klasy integracyjnej wymaga wsparcia specjalistycznego dla każdego dziecka niepełnosprawnego. Dlatego w każdej klasie integracyjnej powinien pracować pedagog specjalny oraz nauczyciel prowadzący. Pedagog specjalny powinien wspierać nauczyciela prowadzącego w przygotowaniu zajęć i ich przeprowadzeniu, a przede wszystkim wspierać uczniów niepełnosprawnych w czasie zajęć i po lekcjach, prowadząc z nimi zajęcia wyrównawcze, rewalidację indywidualną lub terapię pedagogiczną. Dla uczniów niepełnosprawnych konieczne są również zajęcia z logopedą, rehabilitantem, reedukatorem, psychologiem i terapeutą. Często także konieczna jest obecność tzw. pomocy technicznej, czyli asystenta, który realizuje potrzeby opiekuńczo-higieniczne uczniów z dysfunkcjami. Praca w klasie integracyjnej wymaga ścisłej współpracy obu pedagogów z całym zespołem terapeutyczno-wychowawczym oraz rodzicami dzieci niepełnosprawnych. Pedagog specjalny i nauczyciel kształcenia zintegrowanego, a w klasach starszych nauczyciel przedmiotowy muszą zawsze wspólnie planować swoją pracę. Role obu nauczycieli powinny być wymienne, a ich działania muszą się wzajemnie uzupełniać. Pedagog wspierający nie może być przydzielony tylko do uczniów niepełnosprawnych i nie może pełnić roli usługowej w stosunku do pedagoga prowadzącego. Pedagog prowadzący odpowiedzialny jest za planowanie i realizacje programu dydaktyczno-wychowawczego na cały rok szkolny, zaś pedagog wspierający pomaga mu, konsultuje wszystkie plany oraz współodpowiada za realizację programów w trakcie roku szkolnego. Pedagog wspierający nigdy nie powinien ograniczać się tylko do pracy nad powierzonymi mu uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Między obu pedagogami musi istnieć pełna harmonia, współpraca, zrozumienie oraz wzajemna akceptacja. Dlatego niezwykle istotny jest właściwy dobór pedagogów pracujących ze sobą. Nie powinien on być odgórnie narzucony, gdyż osoby niechętnie do siebie ustosunkowane nie będą umiały twórczo i odpowiedzialnie pracować w tak wymagającym zespole, jakim jest oddział integracyjny.
Klasa integracyjna, w której są dzieci zdrowe i niepełnosprawne powinna być traktowana jako jedna grupa pracująca w oparciu o jeden i ten sam program nauczania i wychowania. Jednak program ten ze względu na zróżnicowane potrzeby uczniów musi być stale modyfikowany pod względem metod i treści, a także dostosowany do możliwości, potrzeb oraz tempa uczenia się dzieci. Wymagane są, zatem comiesięczne spotkania obu pedagogów, które służą opracowaniu planów miesięcznych pracy, a w konsekwencji prowadzą do projektowania szczegółowych planów tygodniowych. Poza wspólnym przygotowywaniem planów pracy, w tym planów terapeutycznych obaj pedagodzy przygotowują zajęcia dydaktyczno-wychowawcze, wymiennie je przeprowadzają, zbierają pomoce dydaktyczne, prowadzą dokumentację, współpracują podczas zajęć pozalekcyjnych, urządzają i odpowiadają za salę klasową, oceniają postępy uczniów. Wymienne prowadzenie zajęć jest bardzo korzystne, przyczynia się do wnikliwego poznania dzieci oraz nawiązania z nimi bliskiego kontaktu.
Po wyborze pedagogów, którzy będą pracować w oddziale integracyjnym kolejną niezwykle ważną sprawą jest dokonanie przemyślanego doboru uczniów do zespołu klasowego. Należy pamiętać, że rodzice sami dokonują autonomicznej decyzji o tym, gdzie ich dziecko będzie realizowało obowiązek szkolny w ramach szkolnictwa specjalnego. Kwalifikacja dzieci niepełnosprawnych do oddziału integracyjnego powinna opierać się na specjalistycznych opiniach o poziomie rozwoju i potrzebach edukacyjnych dziecka. Opinie te powinny otrzymać wszystkie dzieci, u których w różnym wieku pojawiły się dysfunkcje rozwojowe i trudności w funkcjonowaniu. Ostateczną decyzję o przyjęciu dziecka niepełnosprawnego do szkoły masowej powinna podejmować komisja szkolna na podstawie opracowanego statutu szkoły, w którym dokładnie określa się warunki przyjmowania dzieci niepełnosprawnych. Każda szkoła powinna wypracować sobie ścisłe zasady naboru uczniów do klas integracyjnych, aby uniknąć w przyszłości nieporozumień. Formułując je należy głównie kierować się realnymi możliwościami placówki w zakresie udzielania pomocy dzieciom z dysfunkcjami. Należy z dużą ostrożnością i rozwagą przyjmować dzieci trudne i dzieci ze sprzężona niepełnosprawnością, które wymagają stałej pomocy i stymulacji. Bowiem pedagog specjalny nie będzie w stanie pomagać innym dzieciom będąc zaabsorbowanym jednym uczniem wymagającym stałej opieki. Poza tym reakcje emocjonalne i odmienne zachowanie ucznia mogłoby zaburzać pracę grupy na zajęciach. Istotne w integracji jest to, aby dziecko niepełnosprawne nie tylko było fizycznie w klasie, ale w pełni uczestniczyło w miarę możliwości w pracy całej grupy.
Aby uniknąć sytuacji trudnych dla dziecka, jak i dla pedagogów powinno się ustalić okres wstępny (adaptacyjny) dla uczniów, podczas którego możliwe jest przebywanie jednego z rodziców z dzieckiem podczas zajęć dydaktycznych. Zwiększyłoby to znacznie poczucie bezpieczeństwa ucznia w szkole, a rodzicom dało szansę poznania metod i form pracy w klasie integracyjnej oraz pozwoliło im zapoznać się z osobami pracującymi na co dzień z ich dzieckiem.
Dla zapewnienia prawidłowo przebiegającego procesu kształcenia i wychowania w klasie integracyjnej, oprócz wyżej omówionych warunków muszą być spełnione jeszcze następujące:
   1. przygotowanie od strony architektonicznej placówki, m.in. należy wyprowadzić dzieci z ciasnych klas i korytarzy szkolnych na otwartą i właściwie zagospodarowaną przestrzeń (pomieszczenia dla najmłodszych klas integracyjnych powinny być usytuowane na parterze, aby dzieci miały poczucie bezpieczeństwa i komfort psychiczny)
   2. odpowiednie oprzyrządowanie dla uczniów, m.in. należy zakupić indywidualne stoliki, dostosowane do wzrostu ucznia, które będzie można swobodnie przemieszczać w zależności od wymogów zajęć
   3. zapewnienie odpowiedniego wyposażenia w pomoce dydaktyczne, uwzględniając zawsze potrzeby specjalne uczniów
   4. zapewnienie odpowiednio wysokich środków finansowych przez organ prowadzący placówkę na wdrożenie programu integracyjnego.

Podsumowując ogólne rozważania na temat oddziałów integracyjnych w szkołach masowych należy podkreślić, że integracja w oświacie daje szansę każdemu niepełnosprawnemu dziecku na indywidualny rozwój zależny jedynie od jego potrzeb i możliwości psychofizycznych, ale jednocześnie wymaga ogromnego zaangażowania i wysiłku ludzi oraz bardzo dużych nakładów finansowych.

Pomimo wielu przeciwności warto jednak podejmować trud integracji pamiętając o treści zawartej w słowach „Wszyscy jesteśmy dziećmi tego samego Boga”, jak również w zdaniu „Prawdziwa integracja zaczyna się w sercu człowieka”.