Stadia ewolucji plastycznej dziecka
Pierwsze wypowiedzi dziecka są mocno zdeformowane , a dorośli , często uważają , że są nieudolne i usiłują je poprawić . Tylko nieliczni dorośli ( rodzice i nauczyciele ) , zorientowani w tych sprawach , nie pouczają dzieci i życzliwie tolerują te ich spontaniczne wypowiedzi . Ci , którzy wskazują dzieciom jak mają rysować i malować , niszczą w ten sposób ich twórcze możliwości , które się zawsze opierają na subiektywnych odczuciach rzeczywistości i wobec tego podlegają prawu indywidualnej deformacji , różnej na różnych szczeblach rozwoju .
Znajomość cech twórczości plastycznej dziecka , rozumienie zagadnień związanych z jego twórczą wypowiedzią jest niezbędne , aby oddziaływać na dziecko w sposób dobrze przemyślany .
W procesie wychowania plastycznego konieczne jest , liczenie się z prawidłowościami rozwojowymi , a zatem i możliwościami dziecka w interesującym nas okresie .
A. Trojanowska sztukę dziecka nazywa tajemnica dziecięcego języka obrazów , która została rozszyfrowana przez naukowców .
Twórczość plastyczna dzieci jest tematem zainteresowań psychologów , pedagogów , historyków sztuki , estetyków i plastyków . Zainteresowania te dotyczą również - ustalenia okresów i faz rozwoju twórczości plastycznej dzieci i młodzieży . Nazewnictwo w literaturze nie jest jednolite . Mówiąc o okresach i fazach rozwojowych w twórczości plastycznej dziecka mamy na myśli stadia ewolucji plastycznej . Niektórzy autorzy opracowań utożsamiają okres z fazami lub nie wyodrębniają faz rozwojowych . Do dnia dzisiejszego kontynuowane są przez wielu psychologów badania podjęte między innymi przez E. Cooke`a ( 1885 ) , C. Ricciego ( 1887 ) , W. Sterna ( 1898 ) , T. Kerschensteinera ( 1905 ) , S. Szumana ( 1927 ) . Badania te dotyczą ustalenia faz i etapów rozwoju w twórczości plastycznej dzieci i młodzieży ( od 3 do 18 lat ) .
Czytelnikom polskim najbliższe są poglądy S. Szumana , opublikowane jeszcze w 1927r., C. Burta ( Anglia 1947 ) oraz L. Lowenfelda ( USA 1969 ). Inne charakterystyki można znaleść w książce S. Popka Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży ( 1978 ) .
Oto przykłady podziałów na okresy rozwojowe twórczości rysunkowej dzieci :
Wg G. Kerschensteinera
okres rysunku schematycznego ( czas trwania okresu 6;0 - 8;01 ) ,
okres budzącego się odczuwania kształtu i linii ( 8;0 - 10;01 ) ,
okres , w którym rysunek odpowiada rzeczywistemu wyglądowi przedmiotów ( 10;0 - 12;01 ) ,
okres wiernego odtwarzania postaci ( 12;0 - 14;01 ) ;
Kerschensteiner brał za podstawę do podziału analizę formalną wytworów dzieci i młodzieży , nie interesował się treścią literacką . Przy analizie zwracał uwagę na stopniowe dochodzenie formy do naturalizmu , głównie w rysunku postaci ludzkiej .
Wg S. Szumana
okres bazgrot , gdzie zachodzi faza nazwana wstępnym formowaniem się schematu postaci ( czas trwania 1;6 - 3;0 ) ;
okres schematyczny ( ideoplastyka ) , występują tu głowonogi , głowotułowie , schematy uproszczone , schematy wzbogacone , ( 7;0 - 12;0 ) ;
okres typu poschematycznego ( fizjoplastyka ) , faza realizmu wrażeniowego , faza realizmu intelektualnego ( 12;0 - 13; 0 ) i ( 13;0 - 15;0 ) .
S. Szuman brał za podstawę analizę treści i formy prac rysunkowych , jako pierwszy zastosował podział dotyczący okresów : poniemowlęcego , przedszkolnego , szkolnego młodszego i starszego . Według tego badacza rysunek dziecka jest wyrazem wiedzy i przeżyć a nie kopią rzeczywistości ( model wewnętrzny ) . Porównywał sztukę dziecka do sztuki pierwotnej , egzotycznej i ludowej , uważał wytwory plastyczne dzieci za sztukę .
Wnioski wysnute przez S. Popka dotyczące podziału rozwoju twórczości rysunkowej dziecka przez innych autorów są następujące :
M. Debesse ( Francja 1952 ) rozpatruje twórczość plastyczną dzieci i młodzieży na płaszczyźnie sztuki , dostrzega zjawiska kryzysu w starszym okresie szkolnym , przeciwstawia się dydaktyzmowi w nauczaniu plastyki , upatrując w nim główną przyczynę zahamowań twórczych u młodzieży , proponuje utrzymanie spontanicznej i samorodnej wypowiedzi dziecka w okresie dorastania , analizuje przebieg procesów twórczych , jak i wytwory plastyczne .
J.F. Boutonier ( Francja 1953 ) , rysunek jest uzewnętrznieniem obaw i pragnień , jest dokumentem życia uczuciowego , wypowiedź plastyczna dziecka jest wyrazem jego wiedzy , gdyż w czasie pracy często zmienia temat . Autorka ta proponuje tworzenie jednej pracy plastycznej przez zespół dzieci , jest przeciwna kontaktom dzieci i młodzieży do lat 15 z dziełami sztuki , dostrzega zjawisko kryzysów w twórczości plastycznej dzieci i młodzieży .
V. Lowenfeld i W. L. Brittain ( USA 1964 ) - podział tych autorów odbiega od poprzednich w zakresie charakterystyki faz , podając analizę cech osobowości dzieci i młodzieży , a nie tylko ich wytworów , analiza dotyczy działalności plastycznej , traktowanej szeroko w zakresie środków wyrazu plastycznego ( technik plastycznych ) . Autorzy podają objawy i przyczyny kryzysów w twórczości plastycznej młodzieży , opierają się głównie na tematyce związanej w postaci ludzkiej .
Porównanie poglądów badaczy różnych krajów na okresy i fazy rozwojowe w twórczości plastycznej dzieci i młodzieży S. Popek zamieszcza w swojej książce na stronie 51 .
Z tego porównania wynika , że istnieją wśród badaczy różnice w terminologii i czasie trwania okresów i faz , jednakże w sprawach dotyczących charakterystyki rozwoju plastycznej twórczości , można doszukać się wielu wspólnych właściwości . Wyraźnie występują one w poglądach polskich badaczy , takich jak : S. Szuman , W. Lam ; francuskich : M. Debesse , J. Boutonier oraz amerykańskich : V. Lowefeld i W.L. Brittain .
Na ogół wszyscy są zgodni , że dziecko rozpoczyna swoją plastyczną działalność od bazgrot stawiania przypadkowych znaków na papierze , dających dziecku zadowolenie emocjonalne z samego ruchu narzędziem rysującym , oraz ze zmian dokonywanych w otoczeniu .
Bazgrota trwa u większości dzieci od 2 do 4 roku życia . V. Lowenfeld i W.L. Brittain wyróżniają bazgroty bezładne oraz kontrolowane i nazywane . Autorzy ci przedstawiają jeszcze sześć następnych faz rozwojowych rysunku dziecka i młodzieży :
faza druga dotycząca pierwszych prób przedstawiania przedmiotu na rysunku , zwana fazą przedschematyczną , pojawiającą się między czwartym i siódmym rokiem życia ;
faza trzecia tak zwanego schematu , obejmująca lata 7 - 9 roku życia ;
faza czwarta , obejmująca okres od 9 do 11 roku życia , jest początkiem realizmu , odejścia od schematu i dostrzegania różnych szczegółów związanych z własną osobą , jak też ze środowiskiem ;
faza piąta dotyczy okresu od 11 do 13 roku życia , nazwana pseudonaturalistyczną ;
faza szósta i siódma : adolescencji , obejmująca okres od 13 do 17 roku życia , w której ujawnia się duży kryzys w stosunku do własnej twórczości artystycznej .
Powracając do okresu bazgrot w twórczości plastycznej dziecka dodać można , że są to zygzaki , kropki , skłębione linie i , jak pisze A. Trojanowska kleksowate plamy , które nie podlegają kontroli wzroku , są aktywnością motoryczną .
Po jakimś czasie dziecko uzyskuje kontrolę nad ruchami ręki , powstają wówczas poziome i pionowe linie oraz kształty koliste i spiralne . Gdy sprawność manualna dziecka wzrasta , z czasem osiąga ono płynność ruchów i z bazgrot powstaje koło - pierwszy zorganizowany kształt . Kreska zaś zmienia się w kontur przedmiotu . W stadium , w którym dziecko zaczyna rysować koło , kształt nie jest jeszcze zróżnicowany. Koło nie oddaje krągłości , lecz jakąś ogólniejszą cechę mającą świadczyć , że coś jest rzeczą , że jest uchwytne , zwarte i wyróżnia się z pozbawionego wyrazistego charakteru tła . Za pomocą okrągłych kształtów dziecko początkowo przedstawia prawie każdy przedmiot - człowiek , dom , pojazd . W chwili gdy dziecko próbuje nazywać swoje bazgroty , możemy wnioskować , że uchwyciło związek między sobą a otaczającym światem - przeszło do myślenia wyobrażeniowego .
W stadium , gdy dziecko nazywa bazgroty , interesuje się też różnymi barwami , dobiera kolory na zasadzie przypadku . Najczęściej używa barw chromatycznych i czystych . Z wypowiedzi R. Arnheima wynika , że dziecko w tym okresie zaczyna również dostrzegać zależności przestrzenne , np. umieszcza na rysunku małe kółka w dużych . R. Aenheim uważa , że zamknięcie jednej rzeczy w drugiej jest prawdopodobnie najprostszą relacją przestrzenną między jednostkami obrazka , jakiej dopracowuje się dziecko .
Następnym etapem w okresie bazgrot jest dorysowywanie do kółka linii prostych . Badania R. Arnheima wykazały , że wskazują one kierunek przestrzenny . Wytwór taki nazywamy słonecznikiem . Wzór słonecznika w twórczości dziecka ciągle się powtarza jako : głowa z włosami , słoneczko , kwiatek , ręka z palcami itd. Następna faza do której przechodzi dziecko , według S. Szumana i V. Lowenfelda to przedschematyczna . W tym okresie dziecko zaczyna poszukiwać stałych form do przedstawiania przedmiotów oraz zjawisk . Formy te mają uproszczony i powtarzający się charakter , jakkolwiek powoli się rozwijają .
A. Trojanowska zaznacza , że wyobraźnia dziecka w tym okresie zbliża się do pierwszego stopnia abstrahowania na poziomie naoczności . Wypowiedzi plastyczne dzieci stają się graficzną komunikacją , ponieważ mogą być omawiane z dorosłymi . Należy tu dodać , że dziecko więcej widzi i wie niż przedstawia na rysunku . Formą przejściową w rysunkach dzieci stają się głowonogi . Zainteresowanie rysowaniem postaci ludzkiej było duże w podejmowanych badaniach . Na uwagę zasługują , oprócz S. Szumana badania B. Hornowskiego . Cechą charakterystyczną głowonogów jest głowa przedstawiona w postaci koła lub - czasem - kwadratu oraz zawiera się w nich wiele szczegółów , takich jak : oczy , nos , usta . Nogi i ręce zaś są źródłem ruchu i przedstawione są za pomocą linii .
Według R. Arnheima nie istnieją głowonogi . Przeważają opinie autorów , że głowonogi mają miejsce w ewolucji plastycznej dziecka .
Przedstawienie przestrzeni w tym okresie jest chaotyczne . Poszczególne elementy rysowane są na papierze wysoko lub nisko , z prawej lub lewej strony .
W miarę jak dziecko poszerza swoje zainteresowania postacią ludzką , głowonogi stopniowo zanikają i następuje faza głowotułowia . W okresie przejściowym zanim dojdą do tej fazy oprócz postaci ludzkiej zjawiają się zwierzęta , podobne do postaci ludzkiej .
W świetle zebranych badań empirycznych 90% dzieci czteroletnich przedstawia postać ludzką . Z tym stwierdzeniem S. Popka należy się zgodzić , ponieważ doświadczenia nauczycieli przedszkola mówią to samo .
Głębszej analizy elementów rysunku postaci ludzkiej w okresie przedszkolnym dokonał między innymi B. Hornowski . W swoich badaniach zastosował testy : Narysuj człowieka ( Draw - a - Man ) F. Goodenough oraz test percepcyjny J.C. Ravena ( kolorowy i zwykły - czarno - biały ) .
W swoich rysunkach dziecko przedstawia przeważnie postać ludzką frontalnie ( en face ) . Nie zawsze wszystkie elementy ciała ludzkiego przedstawione są frontalnie , czasami dziecko dorysowuje stopy z profilu .
Jak wykazały badania wyżej wymienionych autorów i innych , około czwartego roku życia pojawia się w twórczości rysunkowej dziecka schemat drzewa , między czwartym a piątym rokiem życia coraz częściej zaczynają się pojawiać wszelkiego typu pojazdy mechaniczne przedstawione początkowo w postaci owali , prostokątów , a także kół . Dopiero rysunki dzieci pięcio i sześcioletnich nabierają cech zindywidualizowanych . Cechą wspólną poglądów badaczy ( s. Szuman , C. Burt , V. Lowenfeld i W.L. Brittain ) na studia ewolucji plastycznej dziecka jest położenie nacisku na ideoplastyczny , a więc wyobrażeniowo - pamięciowy charakter twórczości plastycznej . Zwrócił na to uwagę S. Szuman stwierdzeniem , że dziecko nie rysuje tego co widzi , ale to co wie o otaczającym go świecie .
Dziecko ujawnia w wytworach plastycznych swój wewnętrzny model ( schemat - symbol ) świata , zabarwiony przeżyciami emocjonalnymi .
Badacze problemu zauważają ewolucję prowadzącą dziecko od wyobrażeniowej i symbolicznej twórczości w wieku 5 - 7 lat do tendencji realistycznej pod koniec młodszego wieku szkolnego . Wymieniona prawidłowość rozwojowa realizuje się poprzez : wzbogacenie schematu w coraz to nowe szczegóły typowe dla zewnętrznego świata , stopniowe odchodzenie od kolorystyki symbolicznej do kolorów lokalnych , próby imitowania na płaszczyźnie przestrzeni , a także poprzez uwzględnianie zjawiska pozornych zmian wielkości i ostrości obrazu oraz naturalnych proporcji przedstawiania form .
Z badań wyżej wymienionych autorów wynika , że w rozwoju twórczości plastycznej dziecka ma miejsce różnicowanie się charakteru wypowiedzi plastycznych w zależności od poziomu intelektualnego i emocjonalnego rozwoju jednostek , od płci , a także od czynników środowiskowo - kulturowych .
Dzieci sześcioletnie od uproszczonego schematu płaszczyznowego dochodzą do fazy schematu wzbogaconego . W wytworach plastycznych pojawia się tak zwany typ charakterystyczny . S. Popek nazywa to procesem akceleracji - procesu przyspieszenia tempa rozwoju organizmu lub niektórych jego funkcji w stosunku do osobników poprzedniej generacji .
W twórczości dzieci sześcioletnich w dalszym ciągu przeważają kształty zgeometryzowane . Z biegiem czasu zauważają dekoracyjność układów rytmicznych i odkrywają związek między kolorem a przedmiotem .
B. Hornowski na postawie wyników badań stwierdza : Poprawne schematy wystąpiły wyraźnie w piątym roku życia w 48% , natomiast rysunki przypominające w ogólnym konturze postać ludzką w 52% . Z tego zestawienia widać , że schemat nie jest jeszcze całkowicie opanowany przez dzieci w tym wieku . W szóstym zaś roku życia dzieci rysowały już poprawnie schematy postaci ludzkiej w 95% , a zaledwie w 5% rysunków zaznaczył się ogólny kontur przypominający człowieka . Uzyskane dane liczbowe wykazują , że dopiero dzieci sześcioletnie potrafią prawidłowo ująć postać ludzką na rysunku .
Dziecko w tym okresie zaczyna zdawać sobie sprawę z przestrzenności otaczającego świata , co jest przejawem zrodzenia się w jego umyśle zalążków operacji myślowych . Na tym poziomie , w sposób intuicyjny zaczyna stosować perspektywę : pasową ( rzędową ) , topograficzną , prześwietlającą ( perspektywa przezroczysta ) oraz intencjonalną ( subiektywną ) . Zdarza się , że dzieci sześcioletnie przedstawiają przestrzeń topograficzną , lecz dominuje ona u dzieci w wieku 7 - 10 lat .
Perspektywa przezroczysta polega na pokazaniu przez dziecko tego , co jest wewnątrz domu czy pojazdu . Inną cechą jaką zaobserwować można w pracach dzieci jest duże zróżnicowanie wielkości przedstawionych przedmiotów . Dziecko przeważnie przedstawia jako większe to , co jest dla niego ważniejsze . Jest to wówczas perspektywa intencjonalna .
Niektóre dzieci stosują perspektywę pasową , inne przezroczystą lub topograficzną . Jest to sprawa indywidualna . Problematyka prac plastycznych tego okresu jest również zindywidualizowana . Jest bardzo ściśle związana z potrzebami psychicznymi i zainteresowaniami dzieci , a w wielu wypadkach wpływa z rodzących się aspiracji życiowych dziecka i najbliższego otoczenia .
S. Popek w świetle dokonanej analizy prac dzieci przedszkolnych stwierdza , że układy topograficzne i pasowe występują już w okresie przedszkolnym poprzedzającym układy kulisowe - płaskie , w których obserwować można zjawisko wzajemnego krycia przedmiotów .
W rozwoju twórczości plastycznej dzieci w wieku 7 - 10 lat obserwuje się dalszy etap doskonalenia formy i treści wypowiedzi , które zmierzają ku realizmowi . Ta tendencja jest naturalna i nieunikniona według S. Popka , mimo sprzeciwu wielu badaczy problemu ( W. Lam , V. Lowenfeld , M. Debesse ) . Tendencja realistyczna obserwowana w twórczości plastycznej dzieci młodszego okresu szkolnego , ujawnia się poprzez stopniowe bogacenie schematów podstawowych form rysowanych przedmiotów .
Z badań S. Popka wynika , że poszerza się w tym okresie zakres obrazowanej problematyki . Dominuje nadal postać ludzka ( średnia występowania 23,6% ) , portret ( średnia 17,3% ) . Wzrasta ilość kompozycji z przewagą pojazdów i urządzeń technicznych ( od 15,2% u siedmiolatków do 27,1% u dziesięciolatków ) . Badania S. Popka wykazały rosnące zainteresowania martwą naturą , kwiatami ( głównie u dziewczynek ) , pojazdami i środkami technicznymi ( u chłopców ) . Zebrane przykłady dowodzą , że istnieje wyraźna skłonność do tematyki dynamicznej u chłopców , natomiast tematyka bardziej statyczna i spokojna przeważa u dziewczynek .
Schemat postaci ludzkiej bywa w tym okresie stopniowo wzbogacany o coraz to liczniejsze detale formy ( palce u rąk , dłonie , stopy , szyja , nos , oczy , usta , uszy itp. ) .
Zainteresowanych szczegółową analizą kształtowania się form postaci ludzkiej należy odesłać do książki B. Hornowskiego pt. Badania nad rozwojem psychicznym u dzieci i młodzieży na podstawie rysunku postaci ludzkiej .
Kompozycje ilustracyjne charakteryzują się centralizmem - rozmieszczenie postaci i dziejącej się akcji na środku kartki . Sytuowanie własnej postaci , a także postaci najbliższego otoczenia względem siebie w wypowiedziach plastycznych pozwoliło wielu badaczom na ustalenie określonych stosunków interpersonalnych w rodzinie lub grupie rówieśniczej . Technikę tę w postaci projekcyjnych prób testowych wykorzystali miedzy innymi L. Corman , E.F. Minkowscy , O. Tiller i M. Lewton .
W całokształcie twórczości plastycznej dzieci młodszego wieku szkolnego przeważają wypowiedzi malarskie nad rysunkiem i innymi technikami tworzenia . Kolory pasjonują dzieci . Dzieci siedmioletnie , podobnie jak młodsze , operują zestawami barw czystych i o dość intensywnym natężeniu . Dzieci dziewięcioletnie coraz częściej próbują połączeń kolorów . Dzieci dziesięcioletnie już świadomie łamią barwy .
Powyższe stwierdzenia wynikają z badań empirycznych S. Popka . Autor ten przeanalizował po 450 prac dzieci siedmioletnich , ośmioletnich , dziewięcioletnich i dziesięcioletnich aby uzyskać wyniki.
Twórczość plastyczna średniego i starszego wieku szkolnego przypada na pierwszą fazę dojrzewania i dorastania , tj. 11 - 14 lat i 15 - 18 lat .
Średni i starszy wiek szkolny nie są jednolite rozwojowo . W tym okresie następuje przejście ze świata dzieciństwa w świat człowieka dorosłego .
Ewolucja rozwoju psychicznego wywiera niewątpliwy wpływ na kształtowanie się twórczości plastycznej dzieci , w tym profilu treści plastycznej wypowiedzi .
S. Popek przeanalizował 4000 prac plastycznych badając kształtowanie tematyki wypowiedzi w średnim wieku szkolnym i w starszym wieku szkolnym . Stwierdził , że na czoło wysuwają się kompozycje martwych natur ( 21,9% w grupie 11 - 14 lat oraz 26,3% w grupie 15 - 18 lat ) tworzonych głównie z natury .
W jedenastym , dwunastym , a także częściowo trzynastym roku życia obserwować można tak zwany realizm wrażeniowy , który rozpoczyna okres zwany powszechnie fizjoplastyką . Realizm wrażeniowy albo inaczej realizm naiwny nosi w sobie wyraźnie wpływ ideoplastyki . W tej fazie mamy do czynienia z wstępnym etapem kryzysu w twórczości plastycznej . Zaś kryzys ten pogłębia się w następnej fazie realizmu wizualnego , występującego między trzynastym a szesnastym rokiem życia .
Po szesnastym roku życia obserwuje się u części młodzieży stopniowe przezwyciężanie kryzysu .
S. Popek w książce Analiza psychiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży zaprezentował wyniki badań szczegółowych nad formami wyrażania przestrzeni oraz nad ewolucją kolorystyki prac okresu realistycznego , a następnie dokonał ostatecznej charakterystyki twórczości plastycznej okresu fizjoplastyki w formie tabelarycznej . Autor ten zamieścił również zestawienie porównawcze poglądów na zjawisko kryzysu w twórczości plastycznej dzieci i młodzieży podejmowanych przez takich badaczy jak : Kerschensteiner ( rok publikacji badań 1905 ) , Wagner ( 1914 ) , Stern ( 1914 ) , Szuman ( 1927 ) , Burt ( 1947 ) , Debesse ( 1937 ; 1953 ) , Luqnet ( 1947 ) , Jacques ( 1947 ) , Boutonier ( 1953 ) , Kondachczan ( 1947 ) , Lowenfeld ( 1947 ; 1964 ) , Brittain ( 1964 ) , Lam ( 1960 ) , Hornowski ( 1970 ) .
Zainteresowanych odsyła się do wymienionego opracowania S. Popka .
Powyższe rozważanie dają tylko ogólny zarys i spojrzenie na studia ewolucji plastycznej dziecka . Świadczą , że istnieje konieczność rozpatrywania twórczości plastycznej dzieci w aspekcie rozwojowym czyli na tle całokształtu rozwoju psychofizycznego . Nie jest to łatwe , gdyż autorem niniejszej pracy nie jest psycholog . Głównie oparto się na aktualnie przyjętym i zweryfikowanym podziale rozwoju uwzględniającym okresy i fazy .
Okazuje się , że głównym czynnikiem różnicującym charakter twórczości plastycznej dzieci jest wiek życia . W miarę jak dojrzewają , zmieniają się również ich wytwory . Obrazy dzieci przedstawiają świat w sposób charakterystyczny dla poszczególnych stadiów , które traktuje się jako kroki w rozwoju plastyki dziecięcej . Trudno jednak określić dokładnie , w jakim momencie rozwoju kończy się jedno stadium , a zaczyna drugie , ponieważ rozwój aktywności twórczej w plastyce przebiega nieustannie .
Owa aktywność twórcza , a w niej działalność plastyczna jest jedną z podstawowych form wyrażania się dziecka . Wyrażanie się dziecka określone jest słowem ekspresja . W związku z tym następny podrozdział poświęcony będzie twórczości plastycznej jako formy ekspresji .
A. Trojanowska , Dziecko i plastyka , Warszawa 1983
S. Szuman , Sztuka dziecka . Psychologia twórczości rysunkowej , Warszawa 1927
V. Lowenfeld , W.L. Brittain ,Twórczośća rozwój umysłowy dziecka , Warszawa 1977
S. Popek , Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży , Warszawa 1978
S. Popek , Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży , Warszawa 1978
R. Arnhaim , Sztuka i percepcja wzrokowa . Psychologia twórczości oka , Warszawa 1978 , s. 183
tamże … , s. 183
A. Trojanowska , Dziecko i plastyka , Warszawa 1988 , s. 13
Szuman , Sztuka dziecka . Psychologia twórczości rysunkowej , Warszawa 1927
B. Hornowski , Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na podstawie rysunku postaci ludzkiej , Wrocław 1982
S. Popek , Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży , Warszawa 1978
B. Hornowski , Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na podstawie rysunku postaci ludzkiej , Wrocław 1982
Szuman , Sztuka dziecka . Psychologia twórczości rysunkowej , Warszawa 1927
S. Popek , Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży , Warszawa 1978
B. Hornowski , Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na podstawie rysunku postaci ludzkiej , Wrocław 1982
S. Popek , Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży , Warszawa 1978 , s. 79
tamże … , s.80
J. Rembowski , Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży , Warszawa 1975
S. Popek , Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży , Warszawa 1978
tamże …, s. 96
W. Lowenfeld , W.L. Brittain , Twórczość a rozwój umysłowy dziecka , Warszawa 1977 , s. 26