Arteterapia jako terapia przez sztukę
Katarzyna Jędrysiak SP Zagórów
Arteterapia jest młodą dyscypliną naukową, która odnosi się do wykorzystania sztuki w celach diagnostycznych i terapeutycznych.
Poszukując teoretycznych podstaw arteterapii można uwzględnić środki używane przy jej stosowaniu oraz rodzaj zjawisk, na które oddziałujemy za jej pośrednictwem.
Środkami używanymi w arteterapii są różne wytwory kultury: utwory muzyczne, literackie, dzieła sztuk plastycznych.
Przy stosowaniu arteterapii są wykorzystywane istniejące wytwory kultury lub też osoby będące przedmiotem oddziaływania terapeutycznego same uczestniczą w ich tworzeniu.
W tym aspekcie teoretycznych podstaw arteterapii można szukać w teorii kultury, teorii muzyki, teorii literatury lub w teoriach dotyczących źródeł i mechanizmów działalności twórczej. Przedmiotem oddziaływania arteterapii jest człowiek, zachodzące w nim procesy fizjologiczne i psychiczne. Procesami fizjologicznymi oraz występującymi w nich zaburzeniami zajmuje się fizjologia i medycyna. Oddziaływanie arteterapii na człowieka polega na jej wpływie na jego psychikę, zachowanie się, strukturę osobowości. Może być stosowana w sytuacjach, gdy medycyna okazuje się bezsilna lub mało skuteczna.
Arteterapia wywodzi się z dyscypliny nazywanej kulturoterapią. „Kulturoterapia, w szerokim znaczeniu obejmuje wszystkie rodzaje terapii, które dla realizacji określonych celów terapeutycznych posługują się środkami kulturowymi (wytworami kultury) traktowanymi jako swoiste narzędzie terapeutyczne. Kulturoterapia w wąskim znaczeniu, to działalność kulturowo-oświatowa w ośrodku leczniczym, uwzględniająca szczególne potrzeby i możliwości partycypacyjne ludzi chorych.
Termin „kultura” w czasach starożytnych oznaczał uprawę roli. Po raz pierwszy w sensie intelektualnym użył go Cyceron wypowiadając zwrot „cultura animi” czyli „uprawa umysłu”. Kultura traktowana jest przez psychologię jako „zbiór, w który wchodzą przede wszystkim zachowania jednostki, jej myśli, uczucia i reakcje.
Termin „terapia” przyjął się z greki „therapeuein” i oznacza leczenie lub metodę leczenia. Słowo „terapia” wskazuje na bezpośredni związek terapii z pielęgnowaniem, ponieważ znaczy opiekować się kimś, troszczyć się o kogoś, a dopiero w trzeciej kolejności leczyć.
Kulturoterapia jest zatem działaniem ukierunkowanym na człowieka i podejmowana jest w celu przywrócenia lub potęgowania zdrowia i równowagi psychicznej. Zmierza w ten sposób do poprawy jakości życia. Do osiągnięcia tego celu wykorzystuje sztukę. Działalność sztuki może mieć charakter profilaktyczny, polegający na zapobieganiu negatywnym emocjom, które mogą doprowadzić do zachwiania równowagi psychicznej.
Wykorzystanie sztuki do celów terapeutycznych opiera się na założeniu, że pełnić ona może określone funkcje. Są one następujące:
1. Funkcja dydaktyczna- jest bliskoznaczna z funkcją wychowawczą i polega m.in. na tym, że wzbogacając wewnętrzne życie człowieka otwiera on przed jego umysłem nowe wartości. Pogłębia przy tym treść życia emocjonalnego i kształci intelekt. Zmusza tez do refleksji, do zastanawiania się nad samym sobą i nad życiem.„Sztuka - Jak pisze Maria Głaszewska - ukazuje działania ludzkie w całym ich przebiegu wraz ze skutkami, do których wiodą. Odbiorca może sam siebie ujrzeć w dziele sztuki, dostrzec ocenę własnego postępowania, pochwałę lub potępienie”. Funkcję tę najwyraźniej pełni literatura piękna oraz muzyka.
2. Funkcja hedonistyczna- sztuka przynosi jednostce odprężenie psychiczne i pozwala oderwać się od trosk i smutków życia.
3. Funkcja komunikacyjna (integracyjna)- sztuka może być środkiem zintegrowania jednostki ze zbiorowością, a więc środkiem jej uspołecznienia, uczestniczenia w przeżyciach, w doświadczeniach i ideach innych ludzi.
4. Funkcja ludyczna- sztuka może służyć zabawie, która umożliwia realizowanie potrzeby swobodnej osobowości.
5. Funkcja kathartyczno-kompensacyjna- zwana też funkcją terapeutyczną; pomaga odzyskać równowagę psychiczną, niwelować lęki, przezwyciężać frustracje, depresje oraz konflikty wewnętrzne, pomaga pozbyć się urazów i kompleksów.
Sztuka jest źródłem wiedzy o rzeczywistości i o człowieku. „Sztuka jest zdolna wyrwać z rutyny odczuć, ale jej rolę wyrazić bliżej w języku pojęciowym niezwykle trudno, bowiem z samej istoty jej działania nie może być bez reszty wyrażana w słowach. Niepodobna jednak zracjonalizować wpływu dzieł sztuki ani wytwarzanego przez nie nastroju. Proces arteterapii może zachodzić dzięki temu, że większość ludzkich myśli i uczuć, tkwiący w podświadomości wyraża się raczej w obrazach niż w słowach. Techniki arteterapeutyczne wykorzystują fakt, że każdy człowiek, zarówno kształcony jak i nie kształcony w dziedzinie sztuki, posiada ukrytą zdolność do projekcji swoich wewnętrznych konfliktów w postaci wizualnej.
Sztuka może służyć jako uniwersalny komunikat. „Mowa symboliczna” wyrażająca uczucia i doświadczenia za pomocą symbolicznych obrazów może być silniejszym środkiem ekspresji i komunikacji niż opis werbalny, jednocześnie ujawnić te uczucia i przeżycia w sposób mniej traumatyzujący.
W trakcie arteterapii człowiek uczy się poprzez dzianie polegające na tworzeniu czegoś. I chociaż aktywność twórcza w arteterapii inicjowana jest przez terapeutę, to jest ona spontaniczna, wynikając z wewnętrznej motywacji, a zarazem wewnętrznie sterowana, jej uczestnik jest całkowicie zaabsorbowany tym co robi.
Arteterapia polega na wykorzystaniu sztuki do celów terapeutycznych w przeznaczonych do tego instytucjach. Arteterapia jako metoda oddziaływania stosowana jest przez lekarzy, psychologów, wychowawców i arteterapeutów zarówno u jednostek wykazujących zaburzenia nerwicowe, psychotyczne, charakterologiczne i inne, jak i u osób zdrowych w celu odprężenia, uwolnienia od nadmiaru napięć, szczególnie u osób konfliktowych i nieprzystosowanych społecznie. Stosowana jest jako metoda indywidualna i grupowa.
Wyróżnia się następujące funkcje wpływów arteterapii:
1. Funkcja relaksacyjna- polega na tworzeniu kierunków ułatwiających wypoczynek, oderwanie się od trudności życia codziennego i nabywania sił do sprostania ważnym problemom życiowym. Zdaniem Z. Skornnego, w niektórych przypadkach dochodzi do pełnej regeneracji sił, co może przynieść niezwykłe rezultaty, np. w postaci działalności twórczej.
2. Funkcja edukacyjna- polega na dostarczaniu dodatkowych wiadomości w celu zwiększenia mądrości życiowej. Poprzez to dana jednostka ma możliwość pełniejszego orientowania się w rzeczywistości, może stawiać sobie nowe cele, podejmować różnego rodzaju problemy i skutecznie je rozwiązywać.
3. Funkcja korekcyjna- polega na przekształceniu mniej wartościowych lub szkodliwych mechanizmów i struktur na bardziej wartościowe. Dzięki tej funkcji można „ zapobiegać lub przeciwdziałać zaburzeniom występującym zarówno w zachodzących w organizmie procesach fizjologicznych, jak też w samopoczuciu i zachowaniu się”.
W celu rozładowania napięcia emocjonalnego można stosować następujące formy arteterapii: muzykoterapię, bierną ( receptywną), która polega na słuchaniu muzyki oraz muzykoterapię czynną; gra na instrumentach lub śpiew. Można również stosować biblioterapię, psychodramę, grafoterapię czyli wykonywanie czynności występujących przy rysowaniu i malowaniu.
4. Funkcja psychoprofilaktyczna- ma na celu chronić człowieka przed poważnymi zaburzeniami oraz chorobami psychicznymi.
Arteterapia spełnia następujące cele główne:
1) Ujawnianie uczuć- w trakcie procesu twórczego jak malowanie czy rysowanie ujawniają się wyparte lub zalegające uczucia, które z różnych przyczyn nie mogą być wyrażane w inny sposób (jest to np. złość, niepewność).
2) Oczyszczenie (katharsis)- ujawnienie uczuć w formie plastycznej może jednocześnie spowodować pozbycie się ich, co przynosi ulgę i uczucie lekkości.
3) Uświadomienie- oglądanie i analizowanie swoich wytworów daje możliwość uświadomienia sobie własnego sposobu przeżywania.
4) Porównywanie- systematycznie prowadzone zajęcia i gromadzenie wytworów umożliwia stworzenie kroniki zmian, jakie zachodzą u pacjenta w trakcie terapii.
Wszystkie podejścia terapeutyczne do arteterapii uwzględniać muszą koncepcję twórczości, która wiąże się z każdym procesem twórczym. W kontekście arteterapii proces twórczy to zdolność wznoszenia czegoś nowego do ludzkiej egzystencji. W tej właśnie „zdolności” mieści się potencjał i siła arteterapii. Istotą arteterapii jest terapeutyczny skutek (wynik) działalności polegającej na tworzeniu czegoś.
Pierwszoplanową rolę we współczesnej arteterapii odgrywa osobowość arteterapeuty. Koncentruje się ona na dziecku, problemach jakie przeżywa. Stara się odkryć przed nim świat sztuki, oferuje mu swoją wiedzę i doświadczenie.
Arteterapeuta powinien być także psychoterapeutą, ponieważ ma do czynienia z ludźmi z różnymi zaburzeniami. Jest to szczególnie ważne, gdy pracuje z dziećmi, które mają problemy związane ze szkołą, domem rodzinnym, albo nie mającymi rodzin.
Uprawianie sztuki umożliwia tym dzieciom nawiązanie kontaktów z otoczenia, ułatwia współżycie w grupie, działa uspokajająco, mobilizująco i wspierająco. Najmniej znaną dziedziną arteterapii jest arteterapia rodziny, która polega na wykorzystaniu sztuki do diagnozowania i naprawy nieprawidłowych stosunków wewnątrzrodzinnych. Naprawy relacji stosunków między dzieckiem a rodzicami.
Mimo ogromnych i wielorakich korzyści płynących z arteterapii jako terapii przez sztukę jest ona wciąż mało znana i popularna. Pocieszyć może fakt, że rozwija się bardzo dynamicznie oraz to, że wraca do swoich korzeni czyli do idei wychowania przez sztukę.
W Polsce arteterapia jako odrębna forma terapii nie istnieje, choć znane są techniki arteterapeutyczne, które stosują psychiatrzy, psycholodzy, pedagodzy i inni specjaliści. Sam termin „arteterapii” w literaturze polskiej stał się konkurencyjny w stosunku do terminu „kulturoterapii”, bowiem „w szerokim znaczeniu obejmuje wszystkie rodzaje terapii, które dla realizacji celów terapeutycznych posługują się środkami kulturowymi traktowanymi jako swoiste narzędzie terapeutyczne.
Arteterapia posiada szczególne możliwości oddziaływania na całokształt czynności życiowych poszczególnych ludzi. Jedne z jej odmian oddziałują bowiem regulująco na dynamizmy życiowe, funkcjonowanie układu nerwowego i łączących się z nim określonych systemów, inne zaś na treści poznawcze, emocjonalne i wolicjonalne, znajdujące swój najwyższy wyraz w koncentracji własnego życia. I ta właśnie możliwość całościowego podejścia do osoby i jej spraw życiowych stanowi jedną z najważniejszych wartości arteterapii.
Rodzaje i znaczenie arteterapii
Arteterapia polega na wykorzystaniu różnych środków artystycznych, które ułatwiają pacjentowi ekspresję emocji. W trakcie arteterapii człowiek uczy się poprzez działanie polegające na tworzeniu czegoś. Chociaż aktywność twórcza w arteterapii inicjowana jest przez terapeutę, to jest ona spontaniczna, wynikająca z wewnętrznej motywacji, a zarazem wewnętrznie sterowana. Proces twórczy jest dialogiem z samym sobą. Konkluzją tego dialogu może być zajęcie określonego stanowiska wobec świata. Stworzone dzieło jest narzędziem terapeutycznym w tym sensie, że prowokuje do dyskusji, analizy i samooceny. Arteterapia stanowi dowód aktywności twórczej, która nie może być zapomniana, wykreślona z pamięci, istnieje w czasie, wskazuje na istniejący związek między przeszłością a teraźniejszości, jest wyrazem uczuć autora wyrażonych w opiniach określonych tworzywem, które nie znajdując ujścia w aktywności artystycznej przytłaczałyby go. Ponadto poprzez stworzone dzieło może komunikować się z innymi ludźmi, nawiązywać nowe kontakty, a stare naprawiać, wyjaśniać i wzbogacać.
W. Kulczycki arteterapię rozumie jako układ poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie i podnoszenie jakości życia ludzi przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki. Bliższe określenie arteterapii napotyka liczne trudności i nasuwa różnorodne wątpliwości. Stanowi ona bardzo szeroką treściowo dziedzinę i obejmuje różnorodne działania, które mogą odgrywać specyficzne role w odniesieniu do człowieka.
Dlatego podane określenie może łatwo zostać uznane za ubogie i zbytnio upraszczające obszar o wielu aspektach, strukturach i poziomach. Głównym aspektem arteterapii według tego autora jest optymalizacja jakości życia. Oznacza to, że arteterapia wiąże się z zapobieganiem trudnościom życiowym, a w przypadku ich występowania ze zmniejszaniem ich ciężaru i przezwyciężaniem przeszkód w wymiarze doraźnym, sytuacyjnymi i ogólnożyciowym, perspektywicznym. Kulczycki zalicza do arteterapii różne formy działalności amatorskiej, zalecając jednak, aby główny nacisk i szczególną uwagę zwracać na powszechnie uznane dzieła sztuki. Uważa, że arteterapii nie powinno się ograniczać jedynie do funkcji terapeutycznych, leczniczych, lecz należy ją włączyć również do działań wychowawczych.
Pojęciem arteterapii w szerokim znaczeniu obejmuje się muzykoterapię, choreoterapię i biblioterapię, a także działania terapeutyczne przy pomocy filmu, teatru oraz sztuk plastycznych. Arteterapia w węższym znaczeniu oznacza wykorzystanie technik plastycznych i ich wytworów w terapii i diagnozowaniu zaburzeń psychicznych i emocjonalnych. Arteterapia bywa niekiedy stosowana u ludzi zdrowych, szczególnie u osób nieprzystosowanych i konfliktowych jako metoda odprężająca, uwalniająca od nadmiaru napięć. Terminem tym określa się też spontaniczną twórczość chorych oraz działania korekcyjno-plastyczne podejmowane w sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze w zakresie plastyki.
Działania takie mają wartość testu lub sytuacji zadaniowej poddawanej ocenie terapeutów.
W zależności od rodzaju środka kulturowego wykorzystywanego w terapii wprowadzono różne nazwy na określenie poszczególnych jej dziedzin:
· arteterapia - terapia za pomocą sztuki w ogóle lub częściej za pomocą sztuk plastycznych;
· biblioterapia - terapia czytelnicza;
· choreoeterapia - taniec leczniczy;
· chromoetrapia - leczenie kolorami;
· dramoterapia, psychodrama - terapia przez przygotowanie spektakli teatralnych i uczestniczenie w nich;
· estetoterapia - terapia przez doznania estetyczne, kontakt z pięknym otoczeniem;
· hortikoloterapia - terapia poprzez (przebywanie) w ogrodzie, zmysłowy kontakt z roślinami, zwłaszcza kwiatami;
· ludoterapia, zabawoterapia - terapia przy pomocy gier i zabaw;
· muzykoterapia - terapia przy pomocy muzyki;
· poezjoterapia - terapia za pomocą recytowania, czytania i/lub pisania wierszy;
· silwoterapia - terapia poprzez zmysłowy kontakt z lasem;
· socjoterapia - terapia poprzez przebywanie w zorganizowanej grupie społecznej;
· talassoterapia - terapia poprzez zmysłowy kontakt z morzem;
· terapia zajęciowa, ergoterapia - terapia poprzez wykorzystanie określonych zajęć, prace ręczne; jest to wprawdzie oddzielna, wyspecjalizowana forma rehabilitacji (podobnie jak socjoterapia), ale rodzaj zajęć prowadzonych w jej ramach (zajęcia w pracowniach tkackich, rzeźbiarskich, ceramicznych itp.) upoważnia do zaliczenia jej również do kulturoterapii.
Przybliżę teraz znaczenie wybranych rodzajów arteterapii. Istotę biblioterapii najkrócej wyraża definicja Leedy¢ego: „biblioterapia jest procesem asymilacji wartości psychicznych, społecznych i estetycznych z książek do ludzkiego charakteru, osobowości i zachowania”.
Pełniejszą definicję podaje R. J. Rubin, według którego biblioterapia to „program aktywności oparty na interaktywnych procesach zastosowania drukowanych i niedrukowanych materiałów, zarówno wyobrażeniowych, jak i informacyjnych, ułatwiających przy pomocy bibliotekarza lub innego profesjonalisty osiągnięcia wyglądu w normalny rozwój lub innego dokonywani zmian w zaburzeniach zachowania.
W polskiej definicji biblioterapii zaznaczony jest związek biblioterapii z bibliotekarstwem: „Biblioterapia to dział psychologii czytelnictwa znajdujący się również w sferze zainteresowań medycyny, pedagogiki i socjologii. Zakłada wykorzystanie lektury książek i czasopism dla regeneracji systemu nerwowego i psychiki człowieka chorego”. Bada także możliwości profilaktycznego traktowania książki i czytelnictwa w szerszych zbiorowościach społecznych. Obiektem działania biblioterapii są pacjenci szpitali i sanatoriów oraz chorzy indywidualni, przebywający stale w domu. W zakres biblioterapii wchodzi działalność praktyczna w dziedzinie oddziaływania książki w różnych środowiskach społecznych poprzez odpowiedni dobór lektur oraz metod i form pracy z czytelnikami wymagającymi szczególnej opieki.
Proces biblioterapii zawiera trzy etapy:
1) identyfikację(czytelnik identyfikuje się z postacią z książki),
2) katharsis (czytelnik doznaje ulgi, odreagowuje napięcie psychiczne)
3) wgląd (poprzez przemyślenie, przepracowanie problemu czytelnik uzyskuje nowe spojrzenie na dany problem).
Prowadzący biblioterapię powinien stosować się do następujących reguł:
· znać książki i czytelnika,
· stosować zachęty,
· w miejsce nakazów stosować sugestie,
· materiały czytelnicze dostosowywać do możliwości i ograniczeń czytelników,
· łączyć czytanie z dyskusją i poradnictwem,
· dbać o dostosowanie materiałów czytelniczych do możliwości percepcyjnych i intelektualnych czytelników,
· nie traktować biblioterapii jako panaceum na wszystkie dolegliwości pamiętając, że jest to tylko technika pomocnicza w terapii.
Program działań biblioterapeuty to cała encyklopedia wiedzy o człowieku i kulturze. Ale nie powinno to być czynnikiem destrukcji dla tej dziedziny, ale impulsem kreacyjnym. Dzieje ludzkiego słowa mogą upewnić w przeświadczeniu, że słowo zdolne jest leczyć duszę i pomóc w leczeniu ciała. Mądrość przeszłości przekazała sentencję: „mens sana in corpore sano”- W zdrowym ciele zdrowy duch, a przeto - ulecz swe ciało, a ono uzdrowi twego ducha ( twą psychikę) zapewne.
O działaniu terapeutycznym muzyki mówił już Arystoteles: „ Niektórzy ludzie pod wpływem melodii wprawiających duszę w stan zachwytu uspakajają się, jak gdyby zażyli lekarstwa lub środek uśmierzający”. Odnajdujemy tu wyjaśnienie tego, co Grecy nazywali katharsis; uzdrowieni przez duchowe oczyszczenie.
Natomiast według A.G. Janickiego „muzyki nie można uważać za substytut leku, gdyż jej działanie jest znacznie słabsze niż działanie środków farmakologicznych. Ponadto reakcja wegetatywna na ten sam utwór może być zmienna i indywidualnie wysoce zróżnicowana. Muzyka w procesie muzykoterapii pełni funkcję nośną, jest dodatkowym środkiem przekazu sugestii terapeuty”.
Znacznie szerszą definicję muzykoterapii przedstawił T. Natanson: „Muzykoterapia jest jednym spośród działań zmierzających w kierunku rehumanizacji współczesnego życia przez wielostronne wykorzystanie wielorakich walorów substancji muzycznej w celu ochrony i przywracania ludzkiego zdrowia oraz w celu korzystnego wpływania na współkształtowanie
zarówno środowiska, w którym człowiek żyje i działa „ jak i na panujące w nim stosunki międzyludzkie”.
Niezależnie od różnych koncepcji teoretycznych cele muzykoterapii są wspólne. Do najważniejszych należą:
1. Możliwość nawiązania kontaktu z pacjentem przez muzykę i uczenie go komunikowania się z innymi początkowo drogą pozawerbalną, za pomocą instrumentu;
2. Aktywizacja emocjonalna pacjenta;
3. Rozwijanie jego dyspozycji twórczych przez uczestnictwo w różnych formach improwizacji muzycznej;
4. Rozwijanie wrażliwości estetycznej.
We współczesnej muzykoterapii wyróżnić można dwa nurty: kliniczny i wychowawczy. W tym pierwszym dominuje tendencja do specjalizacji podobnej do medycznej, czego wyrazem jest muzykoterapia chorych na schizofrenię, na jadłowstręt lub bulimię i inne. Nurt wychowawczy zadanie
muzykoterapii upatruje w oddziaływaniu nie tylko na pacjenta, ale jego środowisko kulturowe, zmierza do tworzenia „muzycznego kontekstu”, w którym żyje człowiek. Nowoczesna muzykoterapia dąży do stworzenia własnego warsztatu naukowego pozwalającego na weryfikację podstaw teoretycznych, metod badawczych i wskaźników efektywności muzykoterapii.
W technikach muzycznoterapeutycznych szczególnie przydatna jest choreoeterapia - taniec leczniczy. Taniec- jako sztuka bardzo złożona -ma wiele rodzajów i form. Dlatego nie można dzielić dokładnie i jednoznacznie jego definicji. Można go traktować jako przejaw kultury, związany z określonym środowiskiem i określoną funkcją. Szczególną rolę i znaczenie przypisywano sztuce tanecznej w starożytnej Grecji. Taniec występował zawsze w towarzystwie muzyki i poezji oraz służył dwóm celom:
a) rozwojowi ciała i jego uzdrawianiu;
b) udoskonalaniu ruchów w zakresie płynności i wyrazistości.
Sztuka taneczna służyła uszlachetnianiu człowieka i jego „katharsis”. Sokrates wysoko cenił taniec i brał w nim czynny udział, twierdząc, że dzięki uprawianiu sztuki tanecznej jego ciało jest w lepszej formie, a umysł bardziej giętki i swobodny38.
Ogólnokondycyjny charakter tańca leczniczego opiera się na odpowiednio dobranej dynamice i rodzaju ćwiczenia, co zależy od angażowania wielu mięśni lub niektórych dużych grup mięśniowych - w danym odstępie czasowym.
W tańcu leczniczym o charakterze sprawnościowym przeważają takie układy taneczne, których wykonanie wymaga koncentracji i uwagi ćwiczących.
Ćwiczenia taneczne specjalne obejmują tych chorych, którzy z powodu rozległej dysfunkcji narządu ruchu nie mogą harmonijnie włączyć do pracy poszczególnych mięsni i wymagają ostrożności w dawkowaniu wysiłku fizycznego. Tego rodzaju ćwiczenia prowadzi się indywidualnie. Rytm i harmonia wpływają na poprawę nastroju, koncentracji i tym samym ułatwiają koordynację nerwowo-mięśniową. Terapia przez taniec działa jednocześnie na wiele zmysłów i różne sfery aktywności pacjenta, np. na sferę kontaktów społecznych, sferę motoryczną, poznawczą, emocjonalną, fizyczną, estetyczną i erotyczną - może pełnić w leczeniu psychiatrycznym wiele ważnych funkcji. Najważniejsze z nich - to funkcja profilaktyczna, diagnostyczna i terapeutyczna.
Celem pośrednim arteterapii jest ekspresja uczuć, celem finalnym - korzystne zmiany w zachowaniu i postawie pacjenta wobec siebie i innych. Przyjmuje się, że arteterapia jest efektywna, jeśli owe zmiany utrzymują się dłużej niż trwa sesja terapeutyczna.
Warto tutaj także zaznaczyć czym arteterapia nie jest. Nie jest po pierwsze przeznaczona dla potencjalnych artystów lub osób przejawiających talent, czy choćby zainteresowania artystyczne, aczkolwiek zdarza się, że uczestnicy arteterapii odkrywają w sobie zmiłowanie do sztuki i po zakończeniu kultywują nadal uprawianie sztuki jako swoje hobby i sposób spędzania wolnego czasu.
Po drugie arteterapia nie jest formą terapii zajęciowej, bo ta koncentruje się tylko na poziomie świadomości, dążąc do rozwinięcia w pacjencie biegłości w opanowaniu - określonych technik produkcyjnych. Po trzecie arteterapia nie jest nauczaniem sztuki, a arteterapeuta nie jest nauczycielem sztuki. Po czwarte wreszcie arteterapia nie jest diagnozą przez sztukę, chociaż za taką bywa uznawana.
Arteterapia jako forma wykorzystania sztuki do celów terapeutycznych sięga najdawniejszych czasów. Teoretyczne rozważania uczonych nad właściwościami sztuki przewijają się przez całe tysiąclecia. Pojęcie sztuki było rozpatrywane przez tysiąclecia i definiowane przez estetykę hellenizmu średniowiecza i nowożytną. Wraz ze zmianą poglądów, kierunków i prądów estetycznych zmieniały się definicje sztuki, określenia jej stosunków do nauki, pojęcia piękna, rzeczywistości, użyteczności i rzemiosła.
Czynności typu twórczego, które tworzą w następstwie różnorodną sztukę, są nierozerwalnie związane z psychiką ludzką tak od strony trwania ich w czasie, jak i w powszechności występowania.
Proces działalności terapeutycznej człowieka jest najszerszą kategorią twórczości, gdyż obejmuje swoim zakresem wszystkie działania plastyczne człowieka, a więc i te, których rezultat końcowy pozbawiony jest zobiektywizowanych wartości estetycznych. Jedynym warunkiem jest realizowanie się twórczej postawy oderwanej od stereotypów i wszelkich form naśladowczych. Każda czynność, a w szczególności intencjalna, będąca przejawem aktywności człowieka chorego, niesie w sobie wartości autorekreacyjne i osobotwórcze. Dla arteterapeuty wartość oderwana od człowieka chorego traci sens psychologiczny, toteż ważne jest to, że każda wartość kulturowa jest tworzona przez człowieka, dlatego relacja arteterapeutyczna - osobowość jest kategorią nie tyle wartości samych w sobie, co wartości składających się na istotę całego aktu tworzenia i doznawania owych wartości.
Różne metody postępowania psychoterapeutycznego oddziałują na określone procesy psychiczne oraz strukturę ludzkiej osobowości. Funkcję taką spełnia również arteterapia. Może ona wpływać na procesy poznawcze, ukierunkowanie zainteresowań, hierarchię wartości. Niektóre techniki arteterapii oddziałują na sprawność ruchową stymulującą określone formy aktywności.
Szczególną rolę arteterapia odgrywa w oddziaływaniu na stan emocjonalny osób poddanych postępowaniu terapeutycznemu. Może ona zarówno zapobiegać występowaniu emocji społecznych negatywną funkcją regulacyjną, jak też stymulować emocje wywierające korzystny wpływ na stan psychiczny oraz przejawianie przez daną osobę form aktywności. Można więc stwierdzić, że arteterapia spełnia funkcję zarówno korekcyjną jak też stymulującą.
W odniesieniu do terapeutycznego oddziaływania arteterapii na emocje nasuwa się szereg pytań, na które należy odpowiedzieć analizując jego potrzebę i zasadność.
Korelacyjne oddziaływanie na emocje jest uzasadnione tym, że nie wszyscy ludzie potrafią nimi kierować, poddawać je skutecznej kontroli i samoregulacji. Staje się to powodem powstawania konfliktów oraz nierozwiązanych problemów życiowych wpływających na życie osobiste i funkcjonowanie jednostki w zakładzie pracy oraz w nawiązywanych przez nią kontaktów interpersonalnych. Emocje spełniają funkcję regulacyjną w odniesieniu do różnych form ludzkiej aktywności. Mogą jednak też wpływać hamująco na aktywność, być powodem błędów popełnianych w dzianiu oraz jego efektywności.
Na istnienie związku emocji ze stanem zdrowia wskazywali przedstawiciele różnych religii i wierzeń. W Talmudzie, księdze Tory, rabbi Eliezer głosił, że „człowiek traci życie z trzech powodów: z zazdrości, ze złych uczuć i z nienawiści do stworzeń”. W Pięcioksięgu Mojżeszowym jest zawarte twierdzenie, że „przekleństwem jest lęk i udręka, które gnębią człowieka”.
W Księdze Przypowieści powiedziano: „Wesołe serce jest najlepszym lekarstwem, zaś przygnębiony duch wysusza ciało”. W Starym Testamencie czytamy: „Nie poddawaj się smutkowi serca swego i nie trap sam siebie w myślach twoich. Wesele serca to jest życie człowieka i skarb świętości nie przebrany, weselem męża jest długi wiek (...) Wielu bowiem ludzi smutek pobił, i nie ma w nim pożytku. Zazdrość i gniew skracają dni a zbytnia troska starość przed czasem przywiedzie”.
W Starym Testamencie wskazuje się również na zgubny wpływ chciwości oraz nieograniczonej niczym chęci bogacenia się. „Czujność wokoło bogactw wysusza ciało, a zbytnie myślenie o nich odejmie sen”.
Badania poszczególnych technik arteterapii powinny być przeprowadzone na populacjach osób wykorzystujących zaburzenia nerwicowe i schorzenia psychosomatyczne, inwalidów i osób niepełnosprawnych, dzieci sprawiających trudności wychowawcze, młodzieży niedostosowanej społecznie. Umożliwi to zarówno określenie ich skuteczności, jak i dostarczy materiałów empirycznych pozwalających na wypracowanie teorii arteterapii. Stworzenie jej oraz rozwinięcie opartych na niej technik postępowania korekcyjnego może umożliwić uruchomienie studiów kształcących specjalistów z zakresu różnych dziedzin arteterapii.
Arteterapia dla człowieka w jakimś stopniu jest wolnością od czegoś, od norm, od algorytmów i dlatego prowadzi do afirmacji własnego „ja”. Dzięki arteterapii człowiek może realizować również inne potrzeby psychiczne, takie jak: wyrażania się i ekspresji, poczucia własnej wartości i znaczenia przeżyć estetycznych. Realizujące się potrzeby składają się na zespół wartości psychicznych, determinujących kierunek działań dowolnych. Modyfikują one percepcją rzeczywistości prowadząc w konsekwencji do rozwoju zainteresowań i aspiracji.
Pełne zrozumienie regulacyjnej wartości arteterapii jest możliwe z chwilą uświadomienia sobie funkcji terapeutycznej procesu twórczego. Każdy organizm przecież ma ograniczoną odporność w przyswajaniu i przetwarzaniu tych energii. Przyswajanie informacji odbywa się nie tylko w płaszczyźnie poznawczej, ale także emocjonalnej, co wytwarza napięcie psychiczne i to na ogół słabo uświadomione. Arteterapia to z jednej strony spontaniczne wyrażanie osobistych przeżyć i doznań pacjenta, a z drugiej strony odbicie sposobu pojmowania przez człowieka rzeczywistego świata, to także obraz życia człowieka w środowisku oraz czynnik intensyfikujący procesy poznawcze, emocjonalne i motywacyjno-wolicjonalne. Tak więc arteterapia jest naturalną potrzebą i koniecznością zapewniającą pełny rozwój człowieka chorego.
Literatura:
· Skorny Z.: Arteterapia a zaburzenia emocjonalne.
· Janicki A.: Znaczenie sztuki dla zdrowia psychicznego.
· Szulc W.: Kulturoterapia. Wykorzystanie sztuki i działalności kulturalno-oświatowej
w lecznictwie.
· Sztuka i terapia
· Biblioterapia
· Sztuka w służbie medycyny od antyku do postmodernizmu
9