Radio w Wielkiej Brytanii
Wstęp
Wielu badaczy twierdzi, że radio ma swój początek właśnie w Wielkiej Brytanii. W 1897 roku G. Marconi, po wielu latach ciężkich prób, jako pierwszy na świecie opatentował radio. Jednak potrzeba było czasu, aby upowszechnić ten wynalazek. Nadawanie regularnych programów radiowych rozpoczęto dopiero w latach '20. Pierwszą próbną audycję przypisuje się angielskiej Marconi Company z 1920 roku.
Brytyjski rynek mediów elektronicznych na dobre rozpoczął swoją działalność wraz z powołaniem w 1922 roku przez Brytyjską Pocztę British Broadcasting Company, które w 1926 roku przekształciło się w British Broadcasting Corporation. Dnia 1 stycznia 1927 roku mocą Karty Królewskiej (The Royal Charter) BBC stała się niezależną instytucją publiczną, a pierwszym Dyrektora Generalnego został J. Reith'a. Oparł on swoją wizję na czterech zasadach, które do dziś są uznawane za filary konstruujące działalność koncernu: media publiczne powinny posiadać stabilne źródło finansowania (abonament) i zagwarantowany prawnie monopol rynku, tak aby móc wypełniać ideę służby publicznej, w poczuciu moralnej odpowiedzialności. Oczywiście monopol został w późniejszych latach przełamany.
Historia - 3 etapy rozwoju radiofonii brytyjskiej:
1. Okres monopolistycznej pozycji BBC (1922-1972)
2. Kontrolowany pluralizm rynku (dualizm własnościowy) (1972-1990)
3. Komercjalizacja rynku połączona z wprowadzeniem nowych rozwiązań technologicznych (od 1990)
Ad.1
14 listopada 1922 roku rozpoczęto emisje regularnych programów radiowych. Pierwsza stacja powstała w Londynie i opatrzona była symbolem „2LO”. Wkrótce pojawiły się też kolejne, min. „5IT” w Birmingham oraz w Manchesterze „2ZY”. Działalność nadawczą podejmowały też lokalne stacje radiowe. W latach '30 w ramach BBC istniało już 6 dużych stacji, emitujących programy regionalne oraz 4 ogólnokrajowe. Początkowo na antenie można było usłyszeć głównie programy muzyczne, teatralne i edukacyjne. Nadawano również wiadomości z kraju i zagranicy, słabością jednak był fakt, że ze względu na ograniczenia, dopiero po godzinie 19. (ograniczenia Min. Poczty w wyniku kompromisu z wydawcami prasy codziennej obawiającymi się utraty pozycji).
BBC szybko stała się ważnym uczestnikiem życia społecznego i kulturalnego. Reith stworzył bowiem koncepcję radia opartego na określonych standardach i wartościach, które miało przede wszystkim służyć społeczeństwu dostarczaniem wiarygodnych informacji i rozrywki na wysokim poziomie. Hasłem przewodnim była „wspólna kultura” - chodziło o stworzenie platformy kulturalnej dla wszystkich grup narodowych i społecznych. I tak na przestrzeni lat BBC stała się największym na Wyspach mecenatem kultury. Na potrzeby radia powstała nawet The BBC Symphony Orchestra.
W 1938 roku ruszyły programy nadawane dla zagranicy, nadające serwisy informacyjne w językach obcych: franc. ,niem., włoskim czy nawet arabskim - BBC External Service (obecnie b. popularna BBC World Service).
W latach wojny radio odegrało dużą rolę komunikacyjną. Wszystkie stacje lokalne skupiono w jednym paśmie Home Service. Szybko powołano też Forces Programme o nieco lżejszym charakterze. Uznaniem cieszyły się bezpośrednie relacje z frontu. Inne programy również zyskały na popularności, bo wśród wszechobecnej propagandy wojskowej, radio było ostoją jednoczącą społeczeństwo brytyjskie. Znacząco wzrosła w tym czasie liczba abonentów (z 8.1 mln w 1940 do 10 mln w 1944 r.).
Lata powojenne niosły jednak za sobą pewne trudności dla radia. Monopol bowiem nie oznaczał bezkonkurencyjności. Zagraniczne stacje radiowe (np. Radio Luksemburg) zyskiwały na popularności, a na dodatek coraz większe znaczenie zaczynała odgrywać, nieaktywna w czasie wojny, telewizja. W BBC konieczne były zmiany. W 1946 roku utworzono The Third Programme oferujący muzykę poważną, czy teatr radiowy. Jednak nie przyciągnął on nowych odbiorców.
W latach '60 okazją do odzyskania odbiorców było rozpowszechnienie tranzystora. Jednak szansę zamiast BBC, wykorzystała pierwsza brytyjska nielegalna stacja Radio Caroline, nadająca ze statku. Jej powstanie i zdobycie popularności pociągnęło za sobą utworzenie kolejnych podobnych programów. Pomiędzy 1964 a 1968 rokiem nadawało aż 21 nielegalnych rozgłośni radiowych, mających wspólnie ok. 15 mln słuchaczy. Sytuacja zmuszała więc do wprowadzenia nowych regulacji prawnych. Początkowo zlikwidowano nielegalne stacje wydając w 1967r. Marine Broadcasting (Offences) Act (zakazujący nadawania z terytorium morskiego). BBC również zdecydowała się na zmiany. Wprowadzono nowy, rozrywkowy program Radio 1, skierowany głównie do młodzieży, który przejął część audytorium rozgłośni pirackich. The Light Programme przemianowano na Radio 2, a The Third Programme na Radio 3; z programu Home Service utworzono Radio 4. Jednak nie rozwiązało to problemów brytyjskiego radia, bo uwaga społeczeństwa była już wtedy w coraz większym stopniu skupiona na telewizji.
W 1966 roku pozwolenie na nadawanie w ramach BBC otrzymało 9 stacji lokalnych, które niebawem uzyskały wysoką popularność, co po 3 latach pozwoliło na rozbudowę sieci lokalnych do 40. Mimo to pojawiały się już pierwsze pomysły komercjalizacji brytyjskiego radia.
Ad.2
I tak w 1972 r. na mocy Sound Broadcasting Act powołano Independent Local Radio (ILR), czyli sieć niezależnych, miejscowych rozgłośni radiowych. Doszło do faktycznej komercjalizacji rynku radiowego na Wyspach. Pierwsze w ramach ILR powstały: Capital Radio i LBC w Londynie, a źrodłem ich finansowania miały być przde wszystkim reklamy. Jednak nad wszelkimi regulacjami czuwała specjalnie powołana Independent Broadcasting Authority (IBA), która raczej ostrożnie przyznawała nowe koncesje. Rozwój ILR został zahamowany na rzecz nowych miejscowych stacji BBC. Ponownie pojawił się problem rozgłośni pirackich. Oprócz tego IBA surowo kontrolowała jakość programów, wszytskie stacje zobowiązane były bowiem przestrzegać zasad Reitha. Taka sytuacja zmusiła ILR do walki o większą swobodę. W tym celu nadawcy powołali Stowarzyszenie Niezależnych Kontrahentów Radiowych (Association of Independent Radio Contractors). W wyniku nacisków na władzę i zmiany lini politycznej przywrócono liberalną politykę medialną. W 1984 roku wydano nawet Telecommunication Act, proponujący tymczasowe licencje dla rozgłośni pirackich.
Ad.3
Największe zmiany zaszły na brytyjskim rynku radiowym w latach '90. Broadcasting Act gruntownie przeobraża dotychczasowy rynek. Powołano nową, niezależną sieć radiową, a co najważniejsze była ona zwolniona z obowiązków instytucji publicznej i wyjęta spod kontroli IBA - było to Independent Radio. Oprócz tego IBA zastąpiono Radio Authority, które miało nadawać koncesje oraz kontrolować kulturę i poziom nadawanych programów. RA miała też wyłonić trzech nadawców ogólnonarodowych - Independent National Radio). Pierwszą koncesję przyznano już w 1992 roku radiu Classic FM, obecnie najpopularniejszej stacji komercyjnej w Wielkiej Brytanii. W kolejnych latach rozpoczęły działalność Virgin 1215 (1993r.) oraz talkSPORT (1995r. początkowo jako Talk Radio UK). Odpowiedzią BBC było powołanie do życia Radio 5, które na rynku radzi sobie raz lepiej, raz gorzej.
Narodziny prawdziwego radia komercyjnego zainteresowały nie tylko nowych odbiorców, ale tym samym reklamodawców, co doprowadziło do podwojenia wpływów niezależnych nadawców. Koniec XX wieku przyniósł radiofonii brytyjskiej rozwój systemu radia satelitarnego i kablowego oraz rozpowszechnianego drogą elektroniczną.
Obecnie:
Dwa segmenty rynku radiowego:
1. publiczny - BBC (oferta lokalna, ogólnonarodowa i międzynarodowa)
2. prywatny (nadawcy naziemni poddani kontroli publicznej i nadawcy nienaziemni - satelitarni, kablowi, cyfrowi - posiadający większą swobodę programową)
Ad.1
BBC po zmianach systemowych w latach '90 musiała nie tylko zmierzyć się z konkurencją, ale też podjąć reformę wewnętrzną, szczególnie jeśli chodzi o finansowanie. Już pod koniec lat '80 specjalna Komisja Peackoka zapowiedziała stopniową komercjalizację BBC szczególnie za granicą, jednak podtrzymując jej charakter publicznej instytucji w kraju. Komisja zapowiedziała również sukcesywne podnoszenie opłat abonamentowych, wykluczając tym samym możliwość wprowadzenia jakichkolwiek reklam. Owocem tego była przeprowadzona przez J. Birta reforma wewnętrzna BBC, a następnie podział korporacji na część komercyjną - BBC Worldwide i niekomercyjną. Drugim etapem reform był kolejny podział na BBC Broadcast (odpowiadająca za zlecanie produkcji i tworzenie ramówek) i BBC Production (odpowiedzialna za samą produkcję). Oprócz tego połączono wszystkie redakcje informacyjne (zarówno radiowe i telewizyjne) skupiając je w tzw. Television Center w Londynie. Całkowita reforma zakończyła się w 1996 roku, ukształtowaniem 6 współpracujących ze sobą działów BBC: Broadcast, Production, News, Worldwide, World Service, Resources. Zdaniem niektórych BBC bez przeprowadzonych reform, nie przetrwałby jako publiczny nadawca.
Oprócz przemiany struktury korporacji zaszły tez zmiany programowe. (szczególnie za sprawą nowego dyrektora generalnego BBC - G. Dyke'a) Radio 1, realizujące obecnie format European Hits, skierowany przede wszystkim do młodzieży (teoretycznie grupę docelową stanowią osoby w wieku 16-24 lata); prezentuje programy muzyczne, rozrywkowe, kampanie społeczno - edukacyjne; Serwisy informacyjne wyraźnie różnią się od innych programów spod znaku BBC News - są prezentowane dużo bardziej dynamicznie, inny jest także dobór tematów. Stacja prezentuje szeroki miks gatunków muzycznych, uwzględniający takie style jak rock, house, world music, pop czy rap. Radio 2 skierowano do szerokiego grona słuchaczy, prezentuje obecnie różnorodne programy: od klasycznego teatru radiowego, poprzez sztukę kulinarną, aż po ważne społecznie debaty i kampanie informacyjne; oprócz tego standardowo muzyka, newsy, sprawy bieżące i programy rozrywkowe (obecnie najpopularniejsza stacja w Wielkiej Brytanii). Radio 3 zawęziło swoją ofertę do odbiorców - miłośników muzyki klasycznej, jazzu, kultury, teatru i szeroko pojmowanej sztuki. Jest najambitniejszym pod względem programowym spośród wszystkich kanałów BBC. Radio 4 również oparte jest na formule talk&news - połowa czasu antenowego poświęcona jest rozmowom i audycjom na aktualne tematy i serwisom informacyjnym (sztandarowy poranny program informacyjny Today) oraz programom dokumentalno - naukowym i publicystycznym (tematyka: gospodarka, prawo, religia, literatura, historia, polityka) pozostałą część zajmuje rozrywka, do której zalicza się spektakle teatralne, programy satyryczne, słuchowiska i programy dla dzieci. Już od połowy lat '90 przeformowywano Radio 5 na radio o wyraźnie popularnym profilu talk&news z przewagą wiadomości i relacji sportowych (od 1994r. Radio 5 Live) - newsy (75% czasu) i sport (25% czasu) 24 godziny na dobę. Wyspecjalizowana w transmisjach wydarzeń sportowych oraz w audycjach na żywo z udziałem słuchaczy.
Oprócz tego opłacane z abonamentu są też:
Five Live Sports Extra - głównie sport; uzupełnienie Radia 5 Live; jeśli dwie ważne imprezy sportowe odbywają się w tym czasie, istnienie dwóch kanałów pozwala BBC Radio na przeprowadzenie dwóch, równoległych transmisji
1Xtra - kolejny kanał muzyczny, rap, dnb, hip hop, reggae, gospel czy dancehall; uzupełnienie Radia 1; 1Xtra powstało w 2002 roku, nowa stacja miała być odpowiedzią na najnowsze trendy na rynku muzycznym i zatrzymać przy BBC odbiorców w wieku licealnym i studenckim
6 Music - muzyka mniej znana, nie grana w innych radiach (alternatywna itp.); 6 Music uważana jest za najbardziej "alternatywną" spośród anten BBC. W jej audycjach goszczą takie gatunki jak jazz, klasyczny rock, indie rock, hip hop, funk czy punk. Dużą rolę odgrywają także emisje całych koncertów z bogatych archiwów BBC. Na tle innych anten stacja wyróżnia się także dużym stopniem interaktywności.
BBC 7 - rozrywka, komedie i dramaty, głównie gadanie; ramówka składa się z dwóch podstawowych komponentów. Pierwszym są audycje dla najmłodszych słuchaczy. Drugi to programy z przebogatych archiwów radia BBC. Aby dana pozycja trafiła do "Siódemki", od jej premiery muszą minąć co najmniej trzy lata lub w stacji pierwszej emisji musiała mieć miejsce co najmniej jedna powtórka. Kanał istnieje od 2002.
Asian Network - nadawane głównie w języku angielskim programy skierowany do azjatów mieszkających w Anglii, dość interaktywne poprzez telefony, e-maile itp.; jedyna ogólnobrytyjska stacja skierowana do przedstawicieli mniejszości etnicznych.
World Service - zajmująca się produkcją wszystkich programów radiowych oraz niektórych telewizyjnych dla zagranicy. Nadaje całodobowy program radiowy w języku angielskim, ponadto przygotowuje programy w różnym wymiarze czasowym - od 24 godzin do kilkunastu minut na dobę - w 32 innych językach. Odpowiada także za internetowe portale informacyjne BBC we wszystkich językach z wyjątkiem angielskiego i innych języków Wysp Brytyjskich (np. walijski), a także za działalność BBC związaną z upowszechnianiem języka angielskiego (przede wszystkim udostępnia w Internecie bezpłatne materiały dla uczniów i nauczycieli). Jest jedyną częścią BBC finansowaną bezpośrednio ze środków brytyjskiego budżetu państwa, a konkretnie resortu spraw zagranicznych
Lokalne rozgłośnie radiowe BBC zachowują nadal równowagę programową, starając się odpowiadać na potrzeby lokalnych społeczności - jednak w rzeczywistości większość odbiorców to starsi słuchacze, młodszych nie przyciągają ze względu na małą atrakcyjność. Często związane jest to z niskim nakładami finansowymi.
Ogólnie zmiany programowe przyniosły oczekiwaną poprawę słuchalności. Obecnie udział w rynku radiowym BBC wynosi ok. 52 %.
Podsumowując lata '90 przyniosły zasadniczą zmianę na rynku radiofonii brytyjskiej, co dla BBC oznaczało przede wszystkim wejście, w etap konkurencji z komercyjnymi stacjami.
Ad.2
Na brytyjski rynek radia prywatnego składają się (2003 r.): 3 ogólnonarodowe stacje naziemne: Classic FM, talkSPORT, Virgin 1215; 272 lokalne stacje ILR, jedna ogólnonarodowa sieć cyfrowa Digital One, 8 cyfrowych stacji o ogólnokrajowym zasięgu, 46 lokalnych sieci cyfrowych i około 300 lokalnych cyfrowych stacji. Świadczy to o szybkim rozwoju i zainteresowaniu sektorami analogowego i cyfrowego radia lokalnego.
Oferta programowa prywatnych nadawców skierowana jest przede wszystkim do młodszych grup odbiorców, a tym samym do grup aktywnie uczestniczących w rynku konsumpcyjnym. Jest to ważne przede wszystkim ze względu na rolę jaką odgrywa emisja reklam w stacjach prywatnych.
Rynek radia prywatnego podzielony jest pomiędzy grupy medialne. Obecnie największą jest GWR - współwłaściciel Classic FM (pierwsza ogólnonarodowa), posiada 32 stacje lokalne, w tym jedne z najpopularniejszych: Galaxy i Heart. Drugą co do wielkości jest Capital Radio - 20 stacji lokalnych, wśród których są te najczęściej słuchane w Londynie: Capital i Xfm. Capital Group jest liderem na brytyjskim rynku radia cyfrowego - 42 lokalne stacje cyfrowe, właściciel ogólnonarodowego cyfrowego radia Life. Innymi ważnymi grupami są też: EMAP (właściciel b. popularnego w Londynie Kiss FM); SMG (właściciel drugiej ogólnonarodowej stacji Virgin) czy Wireless Group (właściciel trzeciej ogólnonarodowej talkSPORT).
Classic FM
Virgin 1215 (od 29 września 2008r. Absolute Radio) - profil muzyczno - informacyjny; popularna muzyka,
talkSPORT - wyraźnie informacyjny charakter
Radio komercyjne pomimo swej krótkiej historii i od niedawna sprzyjającym unormowaniom prawnym, przyciąga i tak sporą grupę słuchaczy (ok. 47%) co jest efektem min. przystępnej formy itp. I tak komercyjne radio nie koniecznie musi oznaczać brak publicznego charakteru i komercjalizm, czasem nawet odwrotnie - poprzez odwoływanie sie do potrzeb lokalnych społeczności, prywatni nadawcy są aktywnymi i liczącymi się uczestnikami rynku. Wydawać by się nawet mogło, że przyszłość brytyjskiej radiofonii będzie miała właśnie lokalny wymiar, pomimo postępującej globalizacji i koncentracji. Tym bardziej, że nawet działania prawne mają ochraniać odrębność kulturową lokalnych społeczności i dążą do zachowania lokalnego charakteru całej radiofonii.