Nauczanie integracyjne, jako jedna z form kształcenia specjalnego.
Dorota Bąkowska
Integracyjne kształcenie tam gdzie to możliwe, specjalne tam gdzie to konieczne.
Od paru lat szerzy się w Polsce idea wychowania i kształcenia integracyjnego. Segregacja, którą zakłada szkolnictwo specjalne nie stwarza podstaw do osiągania równych szans i pełnego uczestnictwa w życiu społecznym wszystkim dzieciom .Chcąc zmienić oblicze społeczeństwa i jego stosunek do osób niepełnosprawnych, trzeba już od najmłodszych lat, czyli od przedszkola , stworzyć dzieciom warunki do wspólnej zabawy. Można tym samym kierować rozwojem „tych słabszych” , a pozostałe uczyć wyrozumiałości, tolerancji, poszanowania praw innych. Mentalne bariery integracji w różnym stopniu dotyczą różnych typów niepełnosprawności, ale generalnie społeczeństwo ma niewielką wiedzę na temat egzystencji niepełnosprawnych.
Podstawowymi przesłankami, na których opiera się system integracyjny kształcenia , są:
1. Pomimo upośledzenia dziecko jest jednostką w istocie swej normalną.
2. Dziecko z odchyleniem od normy pomimo upośledzenia zachowuje nadal wiele sprawności i funkcji umysłowych, psychicznych i fizycznych.
3. Podstawą realizacji systemu integracyjnego są wspólne płaszczyzny łączące dzieci z odchyleniami od normy z pełnosprawnymi.
4. Żadne dziecko nie powinno być przesłane do placówki specjalnej, jeżeli jego potrzeby mogą być zaspokojone w szkole masowej.
5. System integracyjny kształcenia specjalnego jest najbardziej efektywną formą przygotowania się do życia.
Istotą systemu integracyjnego jest indywidualne podejście do każdego dziecka i zapewnienie mu warunków , aby mogło ono w pełni realizować program szkolny.
W Polsce ponad 3% populacji wszystkich uczniów wymaga specjalnych form kształcenia. Są to uczniowie w normie intelektualnej (np. niewidomi) oraz uczniowie z upośledzeniem umysłowym, z autyzmem i z niepełnosprawnością sprzężoną.
Zasady organizowania kształcenia uczniów niepełnosprawnych w integracyjnych publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach zostały określone w zarządzeniu MEN z dnia 4 października 1993 r (DzUrz. MEN Nr 9 poz.36) oraz w rozporządzeniu MEN z dnia 10 grudnia 1999 zmieniającym rozporządzenie w sprawie ramowych statutów....(DzU Nr 2 z 2000 r. poz. 20).
. Możliwości kształcenia dzieci niepełnosprawnych nie kończą się na szkolnictwie specjalnym oraz nauczaniu indywidualnym. Rodzice, mogą wybrać dla swojego dziecka inną formę kształcenia: klasy integracyjne lub klasy specjalne na terenie szkoły masowej.
W klasach integracyjnych liczba wszystkich uczniów wynosi od 15 do 20. W tej liczbie powinno być od 3 do 5 uczniów z niepełnosprawnością. W klasach specjalnych w szkołach ogólnodostępnych liczba uczniów powinna odpowiadać liczbie uczniów w oddziałach odpowiedniej szkoły specjalnej.
W przedszkolach i szkołach prowadzących oddziały integracyjne zatrudnia się nauczycieli ze specjalnym przygotowaniem pedagogicznym (DZU Nr 2 z 2000 r. poz. 20).
Nauka w oddziałach specjalnych w szkołach ogólnodostępnych odbywa się według planów i programów nauczania odpowiedniego typu szkół specjalnych lub ogólnodostępnych , z uwzględnieniem odpowiednich zajęć rewalidacji indywidualnej.
Do integracyjnych form nauczania i wychowania przyjmowani są uczniowie niepełnosprawni , na wniosek lub za zgodą rodziców dziecka oraz na podstawie orzeczenia kwalifikującego do kształcenia specjalnego.
W oddziale integracyjnym zatrudniony jest nauczyciel wspierający, posiadający kwalifikacje do pracy z uczniem niepełnosprawnym. W zależności od potrzeb uczniów nauczyciel wspierający: diagnozuje potrzeby i ocenia możliwości ucznia,
prowadzi zajęcia integrujące grupę, indywidualne zajęcia dydaktyczne i wyrównawcze,, zajęcia specjalistyczne, działania integrujące i zmierzające do bezpiecznego funkcjonowania ucznia niepełnosprawnego w szkole masowej.
W Podstawie Programowej zwrócono uwagę na konieczność:
stworzenia uczniom warunków do nabywania wiedzy i umiejętności,
współdziałania na rzecz tworzenia w świadomości uczniów zintegrowanego systemu wiedzy, umiejętności i postaw,
integracji wiedzy nauczanej w szkole na różnych etapach kształcenia.
Wprowadzono różne formy kształcenia i cykle dydaktyczne:
kształcenie zintegrowane w klasach I - III szkoły podstawowej,
bloki przedmiotowe,
ścieżki edukacyjne.
W zależności od okresów rozwojowych dziecka edukacja szkolna przebiega w następujących etapach:
klasy I - III szkoły podstawowej,
klasy IV - VI szkoły podstawowej,
gimnazjum.
Pierwszy etap edukacyjny stanowi przejście od wychowania przedszkolnego do edukacji prowadzonej w systemie szkolnym. Kształcenie ma charakter zintegrowany. Nauczyciel prowadzi zajęcia według ustalonego przez siebie planu dostosowując zajęcia i przerwy do aktywności uczniów. W każdym dniu powinny wystąpić zajęcia ruchowe.
Drugi etap edukacyjny, to okres intensywnych przemian w sferach fizycznych, psychicznych i społecznych dziecka. Nauczyciel organizując zajęcia musi uwzględniać zróżnicowany poziom intelektualny dzieci i różne możliwości w zakresie opanowania materiału programowego. Obok przedmiotów i bloków przedmiotowych wprowadza się ścieżki edukacyjne. Problematyka ścieżek edukacyjnym powinna być uwzględniona w szkolnym zestawie programów nauczania. W czasie zajęć należy zachować ciągłość nauczania i doskonalenia podstawowych umiejętności.
Trzeci etap edukacyjny , to edukacja w gimnazjum. Uczniowie są wprowadzani w świat wiedzy naukowej, uczą się samodzielności, podejmują decyzję dotyczącą kierunku dalszej edukacji. Rozwijane są umiejętności przygotowujące do aktywnego udziału w życiu społecznym.
Podstawa programowa określa dla każdego etapu nauczania cele edukacyjne, zadania szkoły, precyzuje osiągnięcia uczniów. Drogi realizacji celów, zadań i metody wspomagania uczniów zależą od wyboru dokonanego przez nauczyciela.
Nauczyciele oddziałów integracyjnych starają się by nauczanie było wielopoziomowe w ramach wspólnego programu nauczania. Dostosowują program do potrzeb dzieci zarówno w zakresie treści jak i tempa pracy. Układają też indywidualne programy nauczania. Nauczyciele planują także pracę wychowawczą. W klasie integracyjnej obowiązują programy autorskie. Dzieci niepełnosprawne, oprócz uczestnictwa w zajęciach klasowych biorą również udział w zajęciach dodatkowych na terenie szkoły, przyznawanych przez PPP w zależności od indywidualnych potrzeb edukacyjnych . Trzeba zapewnić dziecku odpowiednią opiekę medyczną, niezbędne ćwiczenia korekcyjne i usprawniające.
Integracja szkolna dzieci i młodzieży niepełnosprawnych polega na uczęszczaniu przez nich do zwykłych szkół i placówek oświatowych, przy zapewnieniu odpowiednich warunków i pomocy w zaspokajaniu ich edukacyjnych potrzeb.
W wieku przedszkolnym dzieci łatwo akceptują siebie wzajemnie, niezależnie od różnic w sferze fizycznej czy intelektualnej. Integracja jest wówczas spontaniczna i naturalna. Podobnie na poziomie młodszych klas szkoły podstawowej nie występują poważniejsze problemy mimo zróżnicowania możliwości dzieci w zakresie percepcji, poziomu umysłowego i ruchowego. Problemy są coraz większe w miarę podwyższania stopnia trudności nauki szkolnej. Im wyższy poziom nauki, tym trudniejsza staje się pełna integracja i wspólne uczestnictwo w zajęciach lekcyjnych dzieci z upośledzeniem umysłowym. Niektóre przedmioty są całkowicie niedostępne dla dzieci z upośledzeniem umysłowym i wówczas dochodzi do podziału klasy na dwa zespoły, z których każdy ma inne zajęcia. Wspólne lekcje dotyczą tylko wybranych przedmiotów.
Wychowanie i nauczanie integracyjne wymaga:
zmian w społecznej mentalności,
zmian w metodyce i organizacji nauczania ,
zmian w sposobie oceniania postępów dziecka,
mniej licznych grup w klasach,
zróżnicowanej w swoich kwalifikacjach kadry pedagogicznej.
Idea integracji opiera się na poglądzie, iż podstawą wychowania i nauczania jest zrozumienie potrzeb dziecka i jak najlepsze ich zaspokojenie. W klasie potrzeby dziecka są zaspokajane przez stawianie odpowiednich zadań.
Dziecko niepełnosprawne w szkole jest traktowane przede wszystkim jako uczeń. W następnej kolejności uwzględnia się jego potrzeby wymagające specjalistycznej pomocy w nauczaniu. Należy tak zorganizować środowisko edukacyjne, aby zminimalizować skutki niepełnosprawności i wydobyć z dziecka to , co w nim dobre. Najważniejszy jest przy tym rozwój emocjonalny, duchowy i własna aktywność. Różnorodność potrzeb należy uwzględniać u wszystkich dzieci. W klasach integracyjnych należy połączyć programy: ogólny i terapeutyczny, uwzględniające różnorodność potrzeb dziecka Uczniowie powinni realizować program weryfikowany i dostosowany do ich potrzeb i możliwości.
Dziecko rozwija się i uczy poprzez interakcje z innymi, poprzez aktywne działanie, pracując w grupach. Realizacji programów ogólnych i terapeutycznych sprzyja styl pracy w klasie polegający na pracy wokół tego samego tematu. Każde dziecko pracuje na miarę swoich możliwości i przyczynia się swoją indywidualną pracą do realizacji wspólnego celu. Dzieci dostają odpowiednio zróżnicowane pod względem trudności zadania. Koncepcja programu spiralnego J. Brunera .Najwyższy stopień zrozumienia zadania dla dzieci zdolnych i najniższy zrozumienia zadania dla dzieci opóźnionych.
Organizując pracę z uczniami należy pamiętać, że zaangażowanie i efekty działania podtrzymują motywację i dają satysfakcję z uczestnictwa w zajęciach. Nie można zniechęcać dzieci zbyt trudnymi zadaniami. Dziecko musi przeżyć sukces. Indywidualizujemy nauczanie przy jednoczesnym zachowaniu wspólnoty w grupie. Wspólnocie klasowej sprzyja przebywanie w tym samym pomieszczeniu .
Dzieci niepełnosprawne powinny być uczone metodami stosowanymi powszechnie i odwrotnie, dzieci zdrowe - metodami „specjalnymi”. Chodzi o stosowanie metod odwołujących się do doświadczeń uczniów i opartych na współpracy nauczyciela i uczniów między sobą. Uczenie polega na współpracy nauczyciela z pedagogiem szkolnym. Dla dziecka powinien być skonstruowany zindywidualizowany program dostosowany do jego możliwości poznawczych i tempa pracy, a także indywidualny plan edukacyjny.
Problemy w nauce są sygnałem, iż niezbędna jest specjalistyczna pomoc. Wyjściem z sytuacji jest ustalenie przyczyn problemów, właściwa diagnoza i specjalistyczna terapia. Jeżeli dziecko nie otrzyma w odpowiednim czasie pomocy, problemy będą się pogłębiały. Taką formą pomocy jest terapia pedagogiczna.
Zasady pracy terapeutycznej wiążą się z ogólnymi zasadami pedagogiki specjalnej.
Także w szkołach masowych zaleca się stosowanie zasad: indywidualizacji, poglądowości, kompensacji zaburzeń, higieny psychicznej, stopniowania trudności,, systematyczności, utrwalania . Dziecko bez względu na zaburzenia, deficyty, poziom intelektualny i wady fizyczne musi mieć poczucie pełnej akceptacji własnej osoby. Należy podkreślać i eksponować „mocne” strony aktywności dziecka i stwarzać sytuacje sukcesu na terenie klasy i szkoły.
Skuteczność działań zależy od nauczycieli, szczególnie nauczycieli nauczania początkowego. Nauczyciel wyrażający gotowość pracy z niepełnosprawnymi dziećmi powinien posiadać odpowiedni zasób wiedzy dotyczący rozwoju, wychowania i nauczania dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Oprócz przygotowania merytorycznego ważne są także cechy osobowościowe: cierpliwość, wytrwałość, pogodne usposobienie i dobra kontrola emocjonalna.
Bardzo ważna w procesie uczenia jest rola rodziców. Najczęściej rodzice pracują z dzieckiem w domu, zgodnie ze wskazówkami nauczyciela. Nawet najlepsza szkoła nie rozwiąże problemów dzieci niepełnosprawnych bez intensywnej terapii i edukacji podejmowanych w domu. Dialog i współpraca między nauczycielami a rodzicami sprzyjają przeżywaniu szkolnych sukcesów i porażek w atmosferze zrozumienia i empatii.
Do najważniejszych zadań i problemów nauczania integracyjnego należą:
korelacja między programem szkoły masowej i szkoły specjalnej (co jest konieczne w przypadku dzieci poniżej normy intelektualnej),
wychodzenie naprzeciw specyficznym potrzebom dzieci z odchyleniami od normy,
uwzględnianie w realizacji procesu edukacyjnego indywidualnych możliwości i potrzeb dziecka; należy mieć na uwadze to, co dane dziecko może osiągnąć, a nie wymagać realizacji przez dziecko określonego programu nauczania,
konieczność przystosowania niektórych partii programów do potrzeb indywidualnych dziecka,
troska o pełny kontakt dziecka z jego rówieśnikami,
umieszczenie dziecka w niezbyt licznej klasie,
zapewnienie dziecku dodatkowych pomocy naukowych, np. książek pisanych brajlem dziecku niewidomemu,
wyposażenie szkoły w najbardziej niezbędne środki dydaktyczne i narzędzia stosowane w pracy reedukacyjnej, wyrównawczej i korekcyjnej,
organizowanie różnych form dodatkowej pomocy dla dzieci z parcjalnymi zaburzeniami rozwojowymi i fizycznymi przejawami odchyleń od normy,
zatrudnienie w szkołach masowych nauczycieli specjalistów z zakresu pedagogiki specjalnej,
przezwyciężanie tzw. bariery architektonicznej,
życzliwość i przychylny klimat w środowisku,
stosowanie innowacyjnych metod nauczania i na każdym etapie edukacji - zasady indywidualizacji nauczania.
Nauczanie integracyjne stało się aktualnie koniecznością. Nie należy izolować dzieci trochę „innych”. Zdrowe dzieci powinny wiedzieć, że są różni ludzie na świecie i różnie się zachowują. Samo przebywanie dzieci z sobą, bez rozpoznania potrzeb edukacyjnych i wychowawczych i bez ich zaspokajania nie jest integracją.
Nauczanie integracyjne w szkołach masowych jest alternatywą wobec nauczania w szkołach specjalnych. Zmusza tradycyjne systemy nauczania i wychowania do istotnych modyfikacji.
Literatura
Pomykało W.: Encyklopedia Pedagogiczna. Warszawa 1993, Innowacja.
Kowalski S. : Współczesne teorie i tendencje wychowania i kształcenia specjalnego. Wrocław 1979, PAN.
Szkoła Specjalna, nr1, 4, 1998, nr2, 1999.
Mikrut A.:, Elementy metodyki nauczania początkowego dzieci upośledzonych umysłowo. Kraków 2000, Wyd. Nauk. AP.
Hulek A.: Edukacja osób niepełnosprawnych. Warszawa1993, PAN.
Tkaczyk G.: Poradnik metodyczny. Warszawa 2001, MEN.
ZADANIA
Intelektualne
pojęcia, związki między pojęciami
Wizualne
układ graficzny materiału, tablica, środowisko klasy
Słuchowe
polecenie, dodatkowe hałasy
Interpersonalne
praca w grupie, umiejętności uczenia się, organizacja, wiara w siebie, odpowiedzialność
Fizyczne
ręczne pismo rysowanie, wycinanie,
Językoznawcze
polecenia:
pisemne, ustne
wyniki:
pisemne, ustne
Emocjonalne
nagrody, kary oczekiwania ucznia, poczucie własnej wartości
Artystyczne
rozumienie, tworzenie obrazków, map itp.
Specjalne potrzeby edukacyjne uczniów
Program szkolny
Właściwe zadania z zakresu programowego
Charakterystyka procesu nauczania, zróżnicowanie
Treści
Tempo
Poziom
Zrozumiałość
Odpowiedź
Kolejność
Struktura
Organizacja klasy
Czas, sposób
Podział na grupy
Poziom i rodzaj wsparcia
Cechy charakterystyczne ucznia:
wzrok, słuch, czytanie, pisanie, wysławianie, poruszanie się
Diagnoza:
podstawa opisu ucznia
Zdefiniowanie indywidualnych potrzeb
Pomoc w nauce
Indywidualny Program Nauczania
Logopeda
Rodzic
Obszar odpowiedzialności nauczyciela:
Rozpoznanie potrzeb pojawiających się w pracy z uczniami
Prezentacja wiedzy
„Zarządzanie” procesem uczenia się
Nadzorowanie
Wyszukiwarka