Materiały dla studentów Studiów Podyplomowych

Ćwiczenia: Psychologia dziecka

Prowadząca: mgr Ewa Sosnowska-Bielicz

W metodologii diagnozy głównym problemem jest adekwatność doboru metody do celu diagnozy i do zamierzeń pedagogicznych (…) Przy doborze metody diagnozowania należy każdorazowo uwzględniać to, iż badanie spraw ludzkich dokonuje się w relacji, w kontakcie poznawczym, ale też w emocjonalnej zależności. Poznanie zależy także od aktu woli osoby badanej (Jarosz E., Wysocka E., 2006, s. 52-53)

Wybrane metody diagnozy psychopedagogicznej:

• obserwacja

• analiza wytworów dzieci (rysunek rodziny)

• techniki projekcyjne

• wywiad

• socjometria

• testy niedokończonych zdań

Obserwacja

Najpełniejsze informacje o zachowaniach i umiejętnościach dziecka można uzyskać poprzez obserwację (w grupie i w kontaktach indywidualnych).

Obserwacja jest czynnością badawczą, polegającą na gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń (T.Pilch, Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych, 1971, s. 82).

Obserwacją można nazwać prostą nieplanowaną rejestrację zdarzeń i faktów, ale także proces kontrolowanej obserwacji systematycznej z użyciem skomplikowanych technik pomocniczych (kamery, magnetofonu i arkuszy obserwacyjnych włącznie).

Najpopularniejszą obserwacją jest tzw. obserwacja otwarta albo swobodna. Stosuje ją w praktyce każdy nauczyciel i organizator. Daje ona sumę wiedzy o przedmiocie zainteresowań lub pracy, pozwalając na sprawniejsze działanie w określonej dziedzinie.

obserwacja systematyczna bezpośrednia lub pośrednia

Polega na planowym gromadzeniu spostrzeżeń przez określony czas w celu poznania lub wykrycia istniejących zależności między zjawiskami, rodzajami i kierunkami procesów zachodzących w zbiorowościach społecznych lub instytucjach.

Szczególnym przypadkiem obserwacji systematycznej jest obserwacja uczestnicząca. Występuje ona wtedy kiedy badacz staje się uczestnikiem badanej zbiorowości i jest przez nią akceptowany.

Może mieć dwie postacie jawna lub ukrytą.

Jawna ma miejsce, gdy grupa badana jest poinformowana o roli badającego, ukryta - występuje wtedy gdy badana grupa nie jest świadoma roli, jaką spełnia nowy członek jej grupy.

Narzędziem obserwacji jest np. arkusz obserwacyjny.

Jest to inaczej kwestionariusz z wytypowanymi wszystkimi zagadnieniami, które objąć ma obserwacja. W określonych rubrykach pod określonym zagadnieniem rejestrujemy wszystkie spostrzeżone fakty, zdarzenia i okoliczności mające związek z danym zagadnieniem. Wcześniejsza typologia zagadnień nie pozwala na przeoczenie któregoś z nich oraz nadaje określony kierunek badaniom. Można również gromadzić materiał badawczy za pomocą notatek, opisów, rejestracji dźwiękowej lub fotograficznej. Prowadzenie takiej obserwacji nazywa się niekontrolowaną.

Aczkolwiek tu można też zastosować elementy kontroli np. materiały dajemy do czytania osobie towarzyszącej zorientowanej w koncepcji badań, uzyskując od niej ocenę materiału w sensie kompletności prawidłowego kierunku.

Obserwując dziecko w sytuacjach naturalnych, można zebrać informacje dotyczące:

1. zachowań społecznych w zakresie:

1. nawiązywania kontaktów z dziećmi i dorosłymi,

2. rozumienia umów,

3. przestrzegania ustalonych zasad,

4. sposobu komunikowania się z innymi,

5. sposobów reagowania na sytuacje problemowe i trudne,

6. sposobów rozwiązywania konfliktów powstałych w działaniu,

7. przyjmowania, nadawania roli w zadaniu, zabawie,

8. umiejętności współdziałania

2. zachowań intelektualnych w zakresie:

1. pomysłowości,

2. rozwiązywania problemów,

3. zapamiętywania,

4. koncentracji uwagi,

5. dociekania,

6. zasobu wiedzy,

7. komunikowania się,

8. badania, eksperymentowania.

3. zachowań motorycznych w zakresie:

1. motoryki dużej,

2. sprawności manualnej,

3. koordynacji wzrokowo-ruchowej.

4. zachowań emocjonalno-wolicjonalnych w zakresie:

1. nastroju,

2. pobudzenia,

3. nastawienia do innych ludzi,

4. sposobu wyrażania emocji, uczuć,

5. motywacji,

6. wytrwałości w działaniu,

7. umiejętności pokonywania przeszkód.

Przykłady arkuszy obserwacji

Obserwacja techniką tzw. „Próbek zdarzeń”

Data	Czas trwania obserwacji	Imię i nazwisko	Opis sytuacji	Opis zachowania dziecka	Podpis obserwatora

Obserwacja techniką tzw. „Próbek czasu”

Imię i Nazwisko:
Daty	Czasy trwania obserwacji	Cele	Opis sytuacji	Opis zachowania dziecka	Podpis obserwatora

Arkusz pracy indywidualnej z dzieckiem

Imię i Nazwisko:
Daty	Rodzaj i cele ćwiczenia	Podpis nauczyciela

Analiza wytworów dzieci

Wytwory można ująć jako:

1. materialne:

• rysunki, malunki,

• budowle powstałe w zabawach dzieci w sali, w piaskownicy,

• inne prace.

2. niematerialne:

• wypowiedzi dzieci.

Wytwory (wyniki) analizujemy także z punktu widzenia sytuacji, w której powstawały. Nie bez znaczenia jest, czy powstały na temat określony przez nauczyciela, czy nadany przez samo dziecko, w wyznaczonym miejscu czy też w miejscu przez dziecko wybranym.

Wytwory niematerialne, głównie wypowiedzi dzieci (swobodne, zainspirowane, kierowane), są źródłem informacji o rozwoju języka dzieci i sposobach jego zastosowania w zależności od potrzeby, celu (określonego przez dziecko, przez nauczyciela).

Rysunki i malunki dzieci często informują o:

1. emocjach dziecka,

2. pozycji dziecka w rodzinie, grupie,

3. wiedzy o sobie samym, o świecie,

4. rozwoju intelektualnym (np. test - „narysuj człowieka”),

5. sprawności motorycznej,

6. ogólnym nastroju,

Rysunek rodziny

Wielu psychologów zajmowało się badaniem postaw uczuciowych dzieci wobec rodziców i innych członków rodziny. Wśród różnych kwestionariuszowych i projekcyjnych metod badania test "Rysunek rodziny" zajmuje miejsce szczególne. Pokazuje on osobę badaną na tle rodziny, pozwala poznać badanego od razu w aspekcie tej właśnie rzeczywistości, jaką jest rodzina.

Według M. Braun-Gałkowskiej

"Rysunek rodziny pozwala na zebranie bardzo wielu informacji o badanym i jego relacjach rodzinnych, dociera do motywów nieświadomych i nieświadomych sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych„

Powszechny stał się pogląd, zgodnie z którym rysunek jest szczególnie ważnym środkiem wyrazu u dzieci od 4 do 11 roku życia. Rysunek bowiem uzewnętrznia to, czego dziecko nie potrafi wypowiedzieć za pomocą słów, pozwala mu tworzyć własną "życzeniową" rzeczywistość, odzwierciedlającą motywy jego działania, obawy i pragnienia. Rysunki takie mają najczęściej charakter projekcyjny i sięgają do głębszych warstw osobowości dziecka

Jak przeprowadzić diagnozę - badanie testem rysunku rodziny?

Pomoce:

• Arkusz zapisu (A. Frydrychowicz),

• Wywiad z dzieckiem (wg. A. Frydrychowicz),

• Pomocami do badań były: kartka z bloku rysunkowego o formacie A-4, ołówek, temperówka i kredki "świecowe". Gumki niewolno było używać. Gdy coś dziecku na rysunku „nie pasuje”, może to przekreślić.

Instrukcja:

"Narysuj rodzinę, jaką chcesz".

W przypadku niezrozumienia instrukcji wyjaśniamy, że:

można rysować wszystko, co się chce: osoby, zwierzęta, przedmioty.

Na wszystkie pytania odpowiadamy, że: zaakceptujemy wszystko, co dziecko narysuje.

Kolejnym ważnym etapem pracy jest rozmowa o rysunku. Rozpoczynamy ją od pochwalenia rysunku. Następnie prosimy osobę badaną, aby opowiedziała mi o tym, co narysowała -posłużyć się tu możemy:

Wywiadem z dzieckiem (wg. A.Frydrychowicz):

1. Opowiedz mi o rodzinie, którą narysowałeś, co to za rodzina?

2. Pokaż kogo narysowałeś na swoim rysunku, jak oni się nazywają?

3. Pokaż kogo narysowałeś na swoim rysunku, jak oni się nazywają?

4. Kto w tej rodzinie jest najbardziej miły, dobry? Dlaczego?

5. Kto w tej rodzinie jest najmniej miły, dobry? Dlaczego?

6. Komu w tej rodzinie jest najlepiej, kto jest najbardziej szczęśliwy? Dlaczego?

7. Komu w tej rodzinie jest najgorzej, kto jest najmniej szczęśliwy? Dlaczego?

8. Czy chciałbyś coś zmienić w tej rodzinie?

9. Dlaczego nie narysowałeś ......... (w przypadku, kiedy dziecko rysując własną rodzinę pomija na rysunku postacie wchodzące w jej skład)

Podstawą do interpretacji są następujące elementy:

1. Rysunek.

2. Obserwacja podczas badania.

3. Rozmowa z dzieckiem o rysunku.

Kolejność rysowania postaci - znaczenie tych osób dla rysującego.

• Postacie rysowane w pierwszej kolejności - są to osoby oceniane przez dziecko jako najważniejsze, posiadające władzę w rodzinie lub osoby, do których dziecko jest najbardziej przywiązane, lub z którymi się identyfikuje.

• W przypadku, gdy rysujący umieści siebie na pierwszym miejscu, może to świadczyć o tendencji do dominacji i koncentracji na sobie.

• Rysowanie postaci w ostatniej kolejności może być wyrazem dewaloryzacji danej postaci, może to być też osoba oceniana przez dziecko jako najmniej ważna w rodzinie.

W czasie kiedy badany rysuje, zaznaczyć w prostokącie cyframi kolejność rysowania postaci w takim układzie przestrzennym w jakim rozmieszczone zostały na rysunku. Po ustaleniu w rozmowie z badanym kogo postać przedstawia, zaznaczyć obok cyfr.

Wielkość rysowanych postaci - wyraźne powiększenie lub pomniejszenie rysowanych postaci uważana jest za wskaźnik znaczenia tej postaci dla dziecka.

• Wyraźnie powiększone są te osoby, które dominują w rodzinie, które są uważane przez dziecko za znaczące.

• Wyraźne zmniejszenie postaci może oznaczać jej dewaloryzację, chęć obniżenia jej wartość

• Psychologia dziecka

Pominięcie postaci - jest jednym z najistotniejszych wskaźników stosunku emocjonalnego dziecka do poszczególnych członków rodziny lub całej rodziny.

• Pomijane są postacie będące źródłem lęku lub odrzucane przez badanego.

• Pominięcie własnej postaci świadczy o zaburzeniu emocjonalnych więzi dziecka z rodziną, o nieakceptowaniu przez nie sytuacji istniejącej w rodzinie, o nieakceptowaniu siebie w swojej sytuacji (czasem opuszczenie dotyczy tylko części ciała

Relacje odległości - usytuowanie postaci względem siebie świadczy o więzi emocjonalnej (rzeczywistej lub upragnionej przez badanego) między poszczególnymi członkami rodziny.

• Trzymanie się za ręce, wspólna zabawa - wskazuje na zażyłość i silną więź emocjonalną lub pragnienie istnienia takiej więzi.

• Umieszczenie postaci obok siebie - dziecko najchętniej umieszcza się w pobliżu postaci dla niego znaczącej, tej, z którą jest związane emocjonalnie.

• Duża odległość, odsunięcie lub odwrócenie od siebie wskazuje na niechęć. Wyraźne odsunięcie na rysunku jednej z postaci może oznaczać zakłócenie więzi emocjonalnej między rysującym i odsuniętą postacią. Może to być wyrazem dystansu pomiędzy tą postacią a dzieckiem przy jednoczesnym pragnieniu zbliżenia z tą osobą.

• Jeżeli dziecko przedstawia siebie z dala od innych, wskazuje to na poczucie wyobcowania lub agresję. Izolacja ta może być wzmocniona przez oddzielenie kreską lub jakąś przeszkodą, np. drzewo, szafa itp., albo przez przedstawienie jednej osoby jakby w innym planie (ona blisko - inni w tle, lub też odwrotnie).

Ozdobienie postaci - znaczenie danej osoby w obrębie struktury rodziny może być podkreślone przez dziecko poprzez:

• Wyraźnie większe ozdobienie kolorystyczne postaci.

• Ozdobienie postaci dodatkowymi elementami (np. kokarda, łańcuszek, kapelusz, torba, okulary itp.).

Osoby dodane:

Dziecko lub niemowlę w wózku (faktycznie nie istniejące w rodzinie) mogą wyrażać:

• Pragnienie ucieczki, powrotu do okresu wczesnego dzieciństwa, do szczęśliwego "złotego wieku", wolnego od kłopotów.

• Chęć posiadania uprzywilejowanej pozycji dziecka najmłodszego w rodzinie.

• Osoba dorosła - wyrażająca siłę, może być wyrazem chęci wyzwolenia się od nadopiekuńczości rodziców, dążeniem do samodzielności.

• Zwierzę - wyraża tendencje silnie tłumione - np. pies - chęć posiadania przyjaciela.

Duży dom na rysunku

W teście M.Kos - G.Biermann „Zaczarowana Rodzina” duży dom na rysunku jest wskaźnikiem „psychicznej bezdomności”, jest interpretowany jako wskaźnik odrzucenia dziecko przez rodzinę (A.Frydrychowicz 1984 s52-53).

Wskaźniki waloryzacji:

• Osoba rysowana jako pierwsza lub umieszczona w centrum, lub z lewej strony kartki (ale nie na samym brzegu).

• Osoba waloryzowana ma na rysunku "najlepsze" miejsce, tzn. np. stoi górując nad innymi, lub siedzi (podczas gdy inni stoją) lub też inni są do niej zwróceni.

• Osoba rysowana najdłużej (czasem z powracaniem do niej po przerwie), najstaranniej - z największą ilością szczegółów.

• Osoba, przy której badany użył największą ilość kolorów.

Wskaźniki dewaloryzacji:

• Osoba rysowana ostatnia.

• Osoba narysowana z brzegu, z dala od innych, zwrócona do nich tyłem.

• Osoba narysowana niestarannie, z najmniejszą ilością szczegółów, czasem brakiem części ciała.

• Osoba narysowana pośpiesznie, byle jak, z użyciem najmniejszej ilości kolorów

RYSUNEK RODZINY-ARKUSZ OBSERWACYJNY
Nazwisko i imię ....................................wiek............................................
Data urodzenia ....................................................data badania..............
Szkoła Podstawowa.........................., klasa ....................

Nastrój badanego: pogodny, niespokojny, apatyczny, lękowy, rozdrażniony, podniecony
Stosunek do badania: bardzo zainteresowany, zainteresowany, nie zainteresowany, bierny, negatywistyczny.
Zachowanie badanego podczas rysowania: (momenty zahamowania, niechęć do rysowania którejś z postaci, wypowiedzi dziecka itp.)
NP. Chłopiec w skupieniu tworzył pracę plastyczną. Widoczne było duże zaangażowanie i chęć tworzenia. Trudność sprawiało uchwycenie prawidłowych proporcji postaci

UWAGA!

Nie przesadzać z interpretacją!!

Wywiad z rodzicami

Aby móc dokonać rzetelnej analizy zgromadzonej wiedzy o dziecku, potrzebne są dodatkowe informacje, które pozwolą zrozumieć lub wyjaśnić nauczycielowi zachowania, osiągnięcia, a także potrzeby i problemy dziecka.

Rodzice wnoszą do procesu diagnozy inną wiedzę o dziecku:

• informacje na temat zdrowia, przebytych chorób, urazów,

• historię rozwoju fizyczno-motorycznego, społeczno-emocjonalnego, umysłowego, językowego,

• wiedzę na temat roli dziecka w rodzinie,

• Psychologia dziecka

• wiedzę o życiu rodziny, jej zwyczajach, stylu życia, innych członkach rodziny i pełnionych przez nich rolach w życiu dziecka,

• wiedzę o zachowaniach dziecka w innych sytuacjach społecznych niż te, których dziecko jest uczestnikiem w przedszkolu/szkole,

• wiedzę o tym, kiedy dziecko jest smutne, szczęśliwe, jak reaguje na zmiany,

• informacje na temat zainteresowań, uzdolnień, problemów;

• inne informacje

PRZYKŁAD

Szanowni Państwo!
Niniejsza ankieta ma na celu poznanie środowiska wychowawczego dziecka przez wychowawcę klasy. Jeśli Państwo uznają, że któreś z pytań narusza Waszą prywatność, możecie na nie nie odpowiadać.

Imię i nazwisko dziecka ................................................
Imię i nazwisko osoby wypełniającej ....................................

I SKŁAD I STATUS RODZINY

1. Skład rodziny:
liczba osób dorosłych (od 18 r.ż.) .................................
liczba dzieci ......................................................
2. Miejsce dziecka wśród rodzeństwa (właściwe podkreślić)
a. najstarsze b. średnie c. najmłodsze d. jedynak

3. Struktura rodziny (właściwe podkreślić)
a. pełna
b. niepełna (samotna matka, samotny ojciec- rozwód, separacja, śmierć jednego z małżonków)
c. zrekonstruowana (kolejne małżeństwo, rodzeństwo przyrodnie)
d. zastępcza ( rodzice nie są naturalni, są prawnymi opiekunami dziecka)
e. adopcyjna
f. inne ...........................................................

4. Wykształcenie rodziców (właściwe podkreślić)
a. Matka: podstawowe, zawodowe, średnie, wyższe
b. Ojciec: podstawowe, zawodowe, średnie, wyższe

5. Czy posiadają Państwo stałą pracę?
a. Oboje posiadamy stałą pracę
b. Jedno z nas posiada stałą pracę
c. Żadne z nas nie ma stałej pracy

6. Czy sytuacja materialna rodziny jest:
a. Zadawalająca
b. Niezadawalająca, ale radzimy sobie
c. Tragiczna, potrzebujemy pomocy

7. Czy korzystają Państwo z pomocy materialnej świadczonej
przez różne instytucje?
a. Tak, otrzymujemy pomoc z:.......................................
b. Nie

II WARUNKI DZIECKA DO NAUKI

1. Gdzie Państwo mieszkacie?
a. W bloku; b. W domku jednorodzinnym; c. W kamienicy; d. Inne rozwiązanie................................

2. Czy dziecko ma dobre warunki do odrabiania lekcji
(oddzielny pokój, swój kącik nauki, biurko, prawidłowe oświetlenie, ciszę)

3. Czy dziecko posiada niezbędne podręczniki, zeszyty i
przybory szkolne?
a. tak b. nie c. częściowo

4. Czy dziecko posiada w domu poniższe pomoce naukowe
(proszę podkreślić te, które posiada)
a. komputer; b. książki/lektury; c. encyklopedie; d. atlasy e. słowniki;f. inne (podać jakie) .............................................

III ATMOSFERA W DOMU

1. Pożycie rodziców, opiekunów jest (właściwe podkreślić)
a. Raczej zgodne, panuje miła, rodzinna atmosfera
b. Raczej niezgodne, w domu są często konflikty

2. Ile czasu poświęca Pani/Pan dziennie dziecku
(wspólna zabawa, spacer, rozmowa itp.)
a. Często w ogóle nie mam czasu
b. 1 godzinę
b. 2 godziny
c. 3 godziny
d. Więcej, ile? ....................................................
I co wtedy robicie? ................................................

3. Czy dziecko ma swoje zainteresowania, hobby, któremu chętnie poświęca wolny czas?
a. tak-proszę wymienić .............................................
b. nie

4. Czy dziecko ma obowiązki, jeżeli tak to jakie?
a. sporadyczne ....................................................
b. stałe ..........................................................
c. nie ma żadnych obowiązków

5. Czy w Państwa domu obowiązują jakieś zasady/normy, które
wszyscy przestrzegają?
a. tak b. nie c. trudno powiedzieć

6. Jakie nagrody stosuje Pan/Pani wobec dziecka?

7. Jakie kary stosuje Pan/Pani wobec dziecka?

8. Czy dziecko odnosi się z szacunkiem do rodziców, rodzeństwa i innych członków rodziny?
a. zawsze b. często c. rzadko d. nigdy

9. Z jakim członkiem rodziny dziecko jest najbardziej związane uczuciowo?

etc

Literatura:

• Brown - Gałkowska M. , Test Rysunku Rodziny. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL,1985

• Ekiert -Grabowska D., Techniki socjometryczne w pracy wychowawcy klas początkowych. Uniwersytet Śląski,1984

• Frydrychowicz A., Rysunek Rodziny. Projekcyjna metoda badania stosunków rodzinnych. Poznań, UAM, 1984

• Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych. Kraków: Oficyna Wydawnicza "Impuls", 2007

• Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Kraków, Impuls, 2003

• Pilch T., Bauman T., Radźko A., Zasady badań pedagogicznych. Warszawa, Żak, 1995

• Zaczyński W.P., Praca badawcza nauczyciela. Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1995.

Psychologia dziecka mgr Ewa Sosnowska-Bielicz

10

---