SPRAWNOŚĆ I WYDOLNOŚĆ FIZYCZNA
Sprawność fizyczna - stan aktualny umiejętności ruchowych lub sumę nawyków ruchowych. Podstawową cechą jest wszechstronność, bowiem dopiero posiadanie wszechstronnych umiejętności ruchowych pozwala człowiekowi na wykonywanie różnorodnych czynności.
Sprawność fizyczna uwarunkowana jest przez większą liczbę czynników. Obok pewnych zdolności motorycznych (siły, szybkości, wytrzymałości) zależy ona również od właściwości biofizycznych ustroju oraz od wrodzonych uzdolnień ruchowych, nabytych umiejętności ruchowych i wydolności fizycznej. Dodatkową rolę odgrywają tu: wiek i płeć osobnika, jego cechy konstytucjonalne, a nawet pewne czynniki psychiczne.
Z praktycznego dla rehabilitacji punktu widzenia, w problematyce dotyczącej sprawności fizycznej trzeba przy tym wyodrębnić kilka aspektów. W pierwszej kolejności chodzi tu o określenie poziomu sprawności, niezbędnego do normalnego funkcjonowania w życiu społecznym. Sprawa jest jednak trudna, aktualnie przyjmuje się, że „minimum sprawności osobnika” powinno być takie, by możliwe było wykonywanie przez niego czynności życia codziennego, takich jak np.: samodzielne chodzenie, ubieranie się, przygotowywanie i spożywanie posiłków itp. oraz wykonywanie czynności związanych z pracą zawodową.
CHÓD CZŁOWIEKA
Chód - seria rytmicznych, zmiennych ruchów kończyn i tułowia powodujących w rezultacie przesunięcie się do przodu środka ciężkości człowieka oraz jest to rytmiczne gubienie i odzyskiwanie równowagi w zmieniających się na przemian fazach podporu i przenoszenia.
Cykl chodu - są to czynności i ruchy wykonywane przez idącego pomiędzy kontaktem pięty z podłożem jednej z kończyn i powtórnym jaj zetknięciem się z podłożem. Podczas jednego cyklu chodu każda z kończyn dolnych przechodzi przez jedną fazę podporu i przenoszenia kończyny.
Fazy chodu: podczas przeciętnie szybkiego chodu faza podporu jednej kończyny dolnej zajmuje około 60% czasu cyklu chodu, rozpoczyna się ona w momencie zetknięcia się pięty z podłożem, a kończy w chwili oderwania palucha.
Składa się z pięciu podfaz (w odniesieniu do stopy):
1. kontakt pięty z podłożem,
2. „stopa płasko” - cała powierzchnia stopy przylega do podłoża,
3. pełne obciążenie - podpór właściwy (środek masy ciała znajduje się nad środkiem geometrycznym powierzchni styku stopy z podłożem),
4. oderwanie pięty od podłoża - przetaczanie stopy (propulsja),
5. oderwanie palucha - odbicie.
faza przenoszenia: podczas przeciętnie szybkiego chodu faza przenoszenia jednej kończyny dolnej zajmuje około 40% czasu cyklu chodu; rozpoczyna się w momencie oderwania od podłoża palucha, a kończy w chwili zetknięcia pięty tej samej kończyny z podłożem.
Składa się z trzech podfaz:
1. przyspieszenie - rozpoczyna się w momencie gdy paluch kończyny dolnej zakrocznej odrywa się od podłoża i noga zakroczna goni tułów, a kończy w chwili gdy kończyna ta znajdzie się pod środkiem ciała
2. przenoszenie właściwe - sytuacja , w której oś poprzeczna stawu skokowo - goleniowego znajduje się w płaszczyźnie czołowej głównej ciała, w tym momencie przenoszona kończyna jest potrójnie zgięta (w stawie skokowym, kolanowym, biodrowym)
3. hamowanie - po wyprzedzeniu tułowia przez kończynę dolną zakroczna następuje zwolnienie tempa ruchu kończyny ku przodowi i przygotowanie jej do kontaktu z podłożem.
ANALIZA DYNAMICZNA CHODU
Określa wielkość siły mięśni, która jest potrzebna w trakcie prawidłowego chodu.
Na idącego człowieka działają dwa rodzaje sił:
1. zewnętrzne - siła grawitacji, reakcja podłoża. Na ogół działają zgięciowo.
2. wewnętrzne - pracujące mięśnie (utrzymanie prawidłowej postawy, stabilizacja stawów, hamowanie lub przyspieszanie poszczególnych części kończyn i tułowia).
Największą aktywność podczas chodu wykazują:
- mm. stabilizujące tułów
- mm. odpowiedzialne za stabilizacje miednicy
Faza podporu:
- prostownik grzbietu strony przeciwnej
- mm. czworoboczny lędźwi strony przeciwnej
- mm. pośladkowy średni
- mm. przywodziciel wielki
Faza przenoszenia:
- mm. grupy strzałkowej (zabezpieczenie przed supinacją)
- m. piszczelowy tylny (zabezpieczenie przed pronacją)
- m. przywodziciel wielki.
WYZNACZNIKI (DETERMINANTY) CHODU:
Wyróżniamy 6 determinantów chodu - trzy z nich dotyczą zmiany położenia miednicy i stawów biodrowych, dwa zakresu ruchu w stawach kolanowych, jeden stawów skokowo-goleniowych. Są to wyznaczniki kinematyczne i dotyczą chodu po gładkiej poziomej płaszczyźnie.
I - Skręty miednicy w płaszczyźnie poziomej - określenie prawidłowego ustawienia miednicy i stawów biodrowych w płaszczyźnie poprzecznej w fazie podwójnego podparcia; w chwili wysunięcia nogi wykrocznej do przodu miednica podąża za ruchem i wysuwa swą wykroczna stronę nieco do przodu; wykazuje ona skręt w płaszczyźnie poziomej około 4° do przodu i 4° do tyłu; ruch odbywa się w obu biodrach; na skutek ruchów miednicy udo nogi wykrocznej - rotacja zewnętrzna, udo nogi podpierającej w rotacji wewnętrznej; skręcanie się miednicy wydłuża krok.
II - Pochylenie miednicy w płaszczyźnie czołowej - określa ustawienie miednicy i stawów biodrowych w płaszczyźnie czołowej; podczas chodu miednica (w warunkach prawidłowych) ustawia się lekko ukośnie, opadając w stronę kończyny przenoszonej; staw biodrowy kd. podporowej - ustawiony w przywiedzeniu; staw biodrowy kd. przenoszonej - ustawiony w identycznym odwiedzeniu; miednicę przed większym opadaniem w kierunku kończyny przenoszonej zabezpiecza napięcie mięśnia pośladkowego średniego po stronie przeciwnej
III - Ruchy boczne miednicy - określa konieczność bocznych przemieszczeń miednicy w czasie chodu, wynikających z naprzemianstronnego obciążania kończyn dolnych; miednica podąża w kierunku nogi podporowej; ruchy boczne miednicy najbardziej widoczne są podczas wolnego chodu; podczas biegu zostają całkowicie zniwelowane; wykonywane są w odcinku lędźwiowym kręgosłupa i obu stawach biodrowych (przywodzenie + odwodzenie + rotacja); wielkość wychyleń bocznych miednicy jest osobniczo różna.
IV - Zgięcie w stawie kolanowym w fazie podporowej - określa wielkość kąta zgięcia stawu kolanowego kończyny podporowej w fazie pełnego obciążenia; musi on wynosić około 20°; w fazie podporu gdy pięta styka się z podłożem kolano jest wyprostowane; zaraz potem ulega zgięciu, aż stopa przyłoży się podeszwą do podłoża; zaraz po okresie pełnego obciążenie stopy znowu następuje gwałtowny wyprost stawu kolanowego; zgięcie stawu kolanowego w chwili gdy masa ciała przenosi się do przodu ponad nogą podporową, redukuje wysokość środka ciężkości
V - Skrócenie czynnościowe kończyny w fazie przenoszenia - określa wymaganą wielkość skrócenia czynnościowego kończyny dolnej w fazie przenoszenia; kończyna przenoszona powinna przemieszczać się do przodu dokładnie w płaszczyźnie strzałkowej przeprowadzonej przez staw biodrowy; miednica po tej stronie jest lekko opuszczona; skrócenie czynnościowe odbywa się we wszystkich trzech stawach; największe jest w stawie kolanowym; kolano zgina się zaraz po styku pięty z podłożem gdy kostki unoszą się zakreślając łuk ponad stępem oraz po raz drugi gdy pięta zaczyna się unosić a stopa przygotowuje się do odbicia; aby chód mógł być prawidłowy, staw kolanowy musi mieć możliwość zgięcia do kąta 65° (w fazie przenoszenia)
VI - Ruchy stopy i stawu skokowo-goleniowego w płaszczyźnie strzałkowej - określa kątową wielkość zakresu ruchomości w stawach skokowo-goleniowych w płaszczyźnie strzałkowej, która jest potrzebna przy prawidłowym chodzie; od 15° (W) do 20° (Z).
VII - Izochronie - polega na równym w czasie obciążaniu lewej i prawej kończyny dolnej.
VIII - Izomeria - polega na wykonywaniu równej długości kroków prawą i lewą kończyną dolną.
IX - Izotopia - polega na prawidłowej koordynacji ruchów kończyn górnych i tułowia z praca kończyn dolnych.
CZYNNOŚĆ CHWYTNA RĘKI
Czynność chwytna ręki jest kolejnym czynnikiem warunkującym wykonywanie czynności życia codziennego. codziennego właściwym funkcjonowaniu ręki decydują 3 elementy: jakość chwytu; wartość chwytu; zdolność manipulacji ręki.
Jakość chwytu: zdolność dostosowania ręki do trzymanego przedmiotu, zależy od ruchomości stawów. Wyróżnia się 18 typów chwytu i trzymania, wyodrębnionych przez Schlesingera. W praktyce natomiast, powyższe typy chwytu można sprowadzić do kilku podstawowych rodzajów, porównując je do czynności możliwych do wykonania za pomocą takich narzędzi jak: hak, pierścień, kleszcze i szczypce. Pierwsze dwa rodzaje są chwytami siłowymi i wiążą się raczej z czynnościami trzymania i przenoszenia. Pozostałe dwa natomiast wiążą się z typowymi czynnościami chwytnymi.
Wartość chwytu: zdolność do pokonywania obciążeń, ciężarów, przedmiotów; zależy od siły mięśni ręki, sterowania ręką, jakości chwytu.
Zdolność manipulacji ręki: zależy ona od prawidłowego sterowania aparatu ruchu oraz od jakości i wartości chwytu. Sporą rolę odgrywa tutaj „wprawa”. Oprócz pracy chwytnej wyróżnia się także pracę otwartą, czego przykładem może być pisanie na maszynie.
Trzeba przy tym pamiętać, że większość czynności życia codziennego, to czynności wymagające udziału obu rąk. Najczęściej jedna z nich, nazywana wiodącą, wykonuje zasadnicze czynności; druga natomiast (pomocnicza), służy jedynie do pomocy. Niekiedy rola obu rąk jest identyczna - np. przy oburęcznym manipulowaniu dużymi przedmiotami.
WYDOLNOŚĆ FIZYCZNA
Ogólna wydolność fizyczna jest tym wyższa, im większą może osobnik wykonać pracę, im wyższy jest pułap tlenowy, czyli im większa jest jego zdolność pochłaniania tlenu. Kozłowski charakteryzuje wydolność fizyczną jako zdolność organizmu do wykonywania ciężkiej, długotrwałej pracy fizycznej bez zmęczenia i warunkujących jego rozwój głębszych zmian środowiska wewnętrznego ustroju oraz zdolność szybkiej likwidacji po zakończeniu wysiłku, ewentualnych zaburzeń homeostazy. Z drugiej strony wysoką tolerancję na zmiany w środowisku wewnętrznym, jeżeli dochodzi do nich podczas wysiłku o dużej intensywności uzależnia od następujących czynników:
a) energetyka wysiłków: przemiany tlenowe (o zdolności do wysiłku decyduje maksymalna ilość tlenu, jaką ustrój może pochłonąć w ciągu minuty); przemiany beztlenowe (o zdolności wysiłkowej decyduje tolerancja zaburzeń homeostazy); rezerwy energetyczne (zasoby rezerw i sprawność transformacji metabolicznych);
b) termoregulacja;
c) koordynacja nerwowo-mięśniowa; siła i szybkość ruchów; “technika” ruchów;
d) czynniki psychologiczne (motywacja).
Wpływ każdego z wymienionych czynników na zdolność pokonywania wysiłków fizycznych, zależy od rodzaju wysiłku, intensywności i czasu jego trwania, przy czym czynniki te mogą zmieniać się zależnie od cech indywidualnych (w tym wieku ćwiczącego),oraz od warunków, w jakich te wysiłki są wykonywane. I tak np. o sukcesie w biegach krótkich decyduje przede wszystkim szybkość, koordynacja nerwowo-mięśniowa i siła dynamiczna mięśni kończyn dolnych, a zapotrzebowanie energetyczne prawie całkowicie jest pokrywane z beztlenowych procesów metabolicznych. Natomiast w wysiłkach długotrwałych (biegi długie itp.) decydującym czynnikiem jest sprawność zaopatrzenia ustroju w tlen oraz tlenowe procesy metaboliczne. W tego rodzaju wysiłkach istotną rolę odgrywa sprawna termoregulacja oraz warunki klimatyczne, w jakich wysiłki te są wykonywane.
Maksymalne pochłanianie tlenu przez organizm jest mniejsze średnio o 20-30% u kobiet niż u mężczyzn w tym samym wieku. Jest to związane z większą, w stosunku do masy, tkanką tłuszczową. Przyczyną mniejszego VO2 max u kobiet niż u mężczyzn w tym samym wieku są przede wszystkim mniejsze rozmiary serca (mniejsza maksymalna objętość wyrzutowa) mniejsza objętość krwi krążącej i mniejsza zawartość hemoglobiny we krwi. Z drugiej strony podczas długotrwałych wysiłków o umiarkowanej intensywności, czas wykonywania wysiłku do całkowitego wyczerpania jest często dłuższy u kobiet niż u mężczyzn. Jedną z przyczyn większej “wytrzymałości” kobiet może być większy udział substratów tłuszczowych w metabolizmie wysiłkowym.
HOMEOSTAZA
Stan równowagi nietrwałej, utrzymywanej z pewnym nakładem wysiłku bądź energii, z której łatwo wypaść w niesprzyjających warunkach; określenie używane w medycynie i biologii do oznaczenia granic optymalnych warunków dla zdrowia i życia, np. w żywym organizmie homeostaza zdrowia to warunki, w których możliwe jest zrównoważone zaspokajanie biologicznych potrzeb i utrzymywanie ciała w zdrowiu i życiu, u ssaków - np. z utrzymywaniem stałej temperatury ciała, poziomu płynów fizjologicznych, granice homeostazy kurczą się wraz z wiekiem i wyczerpaniem wewnętrznym organizmu, pogorszeniem jego warunków wewnętrznych.