M. NAGAJOWA, NAUKA O JĘZYKU DLA NAUKI JĘZYKA. PORADNIK METODYCZNY DLA NAUCZUCIELI JĘZYKA POLSKIEGO, KIELCE 1994
Książka Nauka o języku dla nauki języka przedstawia przykłady pracy polonistycznej nie od strony przekazywania uczniowi wiedzy o języku, bo opracowań na ten temat jest sporo, ale od strony wyzyskiwania tej wiedzy dla kształcenia jego sprawności językowych, a także dla oddziaływania na jego osobowość. Innymi słowy, ukazuje kształceniowy i wychowawczy aspekt nauki o języku.
Nauczyciel znajdzie tu wykaz zagadnień teoretycznojęzykowych zintegrowanych z zagadnieniami praktycznojęzykowymi, liczne przykłady ćwiczeń oraz wiele pomysłów lekcji.
1. PO CO UCZYĆ GRAMATYKI?
O poglądach na cele nauczania
Onufry Kopczyński - ustalił cel normatywny nauczania, polegający na osiągnięciu przez ucznia poprawności językowej drogą poznania prawideł gramatycznych.
Najwybitniejsi językoznawcy, m. in. Zenon Klemensiewicz, Witold Doroszewski - zgadzali się, że nauka gramatyki ma za zadanie dostarczyć uczniowi wiedzy o zjawiskach językowych oraz oddziaływać na ogólny rozwój umysłu, a zatem przyjmowali cel poznawczy: nauka gramatyki dla wiedzy.
Na współczesną metodykę wywarł ogromny wpływ Zenon Klemensiewicz, który orzekł, że na szkole ciąży obowiązek rozwijania w uczniu umiejętności biegłego i możliwie pełnego wypowiadania się w języku ojczystym; dbania o jego poprawność, zatem zgodę z obowiązującymi w danej epoce zwyczajami mowy ludzi wykształconych. Według niego przedmiotem pracy szkolnej powinna się stać gramatyka teoretyczna, będąca opisem i wyjaśnieniem składników i rozwoju języka, ale w rozumnym wyborze. Jeśli chodzi o cel jej nauczania, widział tylko jeden: cel teoretyczno-poznawczy.
Współcześnie kładzie się nacisk na nauczanie, w którym dominuje kształcenie umiejętności nad dostarczaniem wiedzy.
Zegarek Tokarskiego
Jan Tokarski skrytykował teoretyczno-poznawczy cel nauczania nauki o języku. Szkolną analizę gramatyczną porównał do rozbierania zegarka na części w celu poznania jego budowy. A przecież sens rozbioru polega nie na tym, żeby zegarek rozłożyć na części, sklasyfikować, ale żeby poznawszy ich funkcje, złożyć zegarek od nowa. Tak samo jest z językiem.
Jak mówi Tokarski: Nie wyobrażam sobie sensu klepania przez wszystkie czasy form strony biernej bez wzmianki choćby o kryteriach w gruncie rzeczy stylistycznych jej używania. Bo teoria języka nie jest w szkole celem samym w sobie. Te czy inne jej elementy mają być rusztowaniem, na którym wspiera się rozwój praktycznej sprawności językowej i myślowej ucznia.
2.PRZEWARTOŚCIOWAĆ CELE NAUCZANIA
Cele poznawcze a cele kształceniowe
Do przewartościowania celów nauki o języku, czyli do ograniczenia celów teoretyczno- poznawczych, a do uznania jako koniecznych i pierwszoplanowych celów kształceniowych skłaniają różne racje: potrzeby językowe dzisiejszych uczniów, kulturalnie zaniedbanych , lekarstwo przeciw obniżeniu sprawności językowej, etyki i estetyki dorosłego społeczeństwa itp.
Cel kształceniowy: dążenie do oddziaływania na rozwój umysłowy uczniów. Najlepszą metodą realizującą ten cel jest metoda poszukująca, kiedy to uczniowie, kierowani przez nauczyciela, stwarzającego im sytuację zainteresowania zagadnieniem lekcji, samodzielnie dochodzą do zdobycia wiedzy na podstawie obserwacji i analizy materiału językowego.
Cel kształceniowy w aspekcie zegarka Tokarskiego: rozwijanie sprawności wypowiedzi mówionej i pisanej, etyki i estetyki mowy; wdrażanie do poprawności językowej, ortograficznej i interpunkcyjnej; doskonalenie umiejętności myślenia.
O ćwiczeniach gramatycznych i językowych
Ćwiczenia - czynność wykonywana i powtarzana dla wprawy, w celu opanowania jakiejś umiejętności, nabycia sprawności w jakiejś dziedzinie.
Ważne jest również rozróżnienie typów tak rozumianych ćwiczeń.
W nauce o języku są nimi ćwiczenia gramatyczne, uczące obserwacji i analizy gramatycznej, oraz ćwiczenia językowe, doskonalące sprawność i poprawność mówienia i pisania.
Termin ćwiczenia ma jeszcze jedno znaczenie- jest to zadanie w formie polecenia lub pytania, będące najmniejszą cząstką strukturalną lekcji; ich określona suma tworzy całość lekcji.
A co z metodą nauczania?
Gdy cel teoretyczno-poznawczy - jedna z metod poszukujących. W związku z tym celem ważne są ogniwa lekcji: powtarzanie, utrwalanie, systematyzowanie, zastosowanie wiedzy. Gdy obieramy cel kształceniowy przestają one mieć znaczenie i wybieramy metodę polegającą na działaniu, czyli zajęć praktycznych.
Teoretyczna świadomość językowa
W szkole język staje się przedmiotem szkolnym; nauka o języku może pozwolić uczniowi na zdanie sobie sprawy z tego, co mówi i jak mówi, nauczy go, jak mógłby powiedzieć, żeby było najpełniej, jak najdokładniej i z jak najlepszym skutkiem powiedzieć to, co czuje i ocenia, oraz jak mógłby to samo powiedzieć inaczej; uświadomi mu ważność słowa w kontaktach międzyludzkich.
3. NAUKA JĘZYKA, ALE JAKIEGO?
Istnieje 5 sposobów poznania języka: mówienie; rozumienie mówionego; czytanie, pisanie i tłumaczenie. Najtrudniejsze jest pisanie.
I właśnie w ćwiczeniach językowych nauka o języku dla nauki o języku chodzi o poznanie, teoretyczne i praktyczne, tego czwartego stopnia znajomości rodzinnego języka, pisania.
Odmianę pisaną uczeń poznaje i może rozwijać w szkole, i to głównie na lekcjach języka polskiego, a mówioną poznaje od urodzenia.
Dzięki ćwiczeniom odmiany pisanej następuje duża poprawa odmiany mówionej pod każdym względem.
4. TEORIA GRAMATYCZNA A ĆWICZENIA JĘZYKOWE. PROPOZYCJE- MOŻLIWOŚCI
Materiał zebrany w tym rozdziale pokazuje, w pierwszym zestawie, które działy nauki o języku można by wyzyskać w procesie nauczania do rozwijania sprawności językowej oraz ortograficznej i interpunkcyjnej, w drugim zaś- które umiejętności mogłyby być wspomagane podczas ćwiczeń określoną teorią gramatyczną. Zestawy materiałów mogą być pomocą w 2 sposobach pracy nad językiem uczniów. Pierwszy sposób polega na zapoznaniu uczniów z teorią gramatyczno-leksykalną, która z kolei staje się podstawą ćwiczeń językowych, drugi- na rozwijaniu wiadomych umiejętności wypowiadania się, do których zdobycia teorię traktuje jako środek.
5. SKŁADNIA W NAUCE O JĘZYKU
Ważność ćwiczeń
To właśnie przede wszystkim składnia różni odmianę pisaną języka od jego odmiany mówionej.
Odmiany pisanej swego ojczystego języka dziecko uczy się przede wszystkim w szkole.
O tym, jaki to trud i jak powolne doskonalenie się zdolności zdaniotwórczej, świadczy, wg Klemensiewicza, umiejętna analiza niemowności ucznia szkolnego, który z największym trudem, zacinając się, powtarzając, klei zdania, które roją się od niedostatków strukturalnych, anakolutów, które zawierają wyrazy źle dobrane i źle gramatycznie ukształtowane.
Zasady ćwiczeń składniowych
Warunkiem powodzenia ćwiczeń składniowych, choć nie tylko tych, jest świadome, wielokrotne użycie przez uczniów znanych mu tylko biernie (np. Imiesłowów) struktur. Drugim warunkiem jest rozmaitość ćwiczeń. Oprócz zasady wielokrotnej powtarzalności ćwiczeń i ich urozmaicenia stosuje się oczywiście zasadę stopniowania trudności i zasadę użyteczności.
Dalej są przykłady różnych ćwiczeń i przykładowych pomysłów na lekcje.
6.SŁOWOTWÓRSTWO W NAUCE JĘZYKA
Słowotwórstwo może być bardzo interesujące dla uczniów, ukazuje bowiem obserwowalne dla nich życie języka. Jest to przy tym dział nauki o języku szczególnie przydatny do realizacji celów kształceniowych. Łączy się on mianowicie ściśle z nauczaniem ortografii, analizą językową wielu utworów literackich, a również z zagadnieniami kształcenia sprawności językowej i stylistycznej.
Dalej są przykładowe ćwiczenia i przykładowe pomysły lekcji.
7. WYBRANE ZAGADNIENIA ZWIĄZANE Z KSZTAŁCENIEM ODMIANY PISANEJ.
Spójność tekstu uczniowskiego
Podstawowym, uniwersalnym mechanizmem spójności tekstu jest zachowanie trzech jedności; znaczy to, że tekst musi być tworem jednego nadawcy, musi być kierowany do jednego odbiorcy i wreszcie- musi mieć ten sam temat, czyli zajmować się jednym przedmiotem, choć o różnym stopniu komplikacji.
Wyznaczniki spójności: sygnał początku i końca wypowiedzi, powtórzenia, zaimki, spójniki i wyrażenia spójnikowe, szyk wyrazów w zdaniu np. Niektóre klasy są wyjątkowo czyste. Cechę tę zawdzięczają uczniom.
Wykładniki spójności swoiste dla niektórych form wypowiedzi
W opowiadaniu, sprawozdaniu i opisie- wyrazy i wyrażenia wskazujące na następstwo w czasie. W wypowiedzi rozumowej np. Rozprawce są to wyrażenia i zwroty tworzące metatekst w tekście, czyli wypowiedzi o samej wypowiedzi; ich funkcją jest uwydatnianie myślowego porządku tekstu i zapowiadanie kolejnych jego części.
Cytowanie- jedna z umiejętności językowych
Opisane, co uczeń powinien wiedzieć i umieć w związku z cytowaniem, i to, co nauczyciel powinien brać pod uwagę, prowadząc ćwiczenia w cytowaniu.
Czyli - funkcje cytatu, cechy dobrego cytatu, składnia, interpunkcja i układ graficzny cytatu, źródła cytatu itp.
Dalej przykłady ćwiczeń, jak po każdym rozdziale
8.JĘZYKOWE ŚRODKI WYRAŻANIA WARTOŚCI W NAUCE JĘZYKA
Wartości w szkole
Uczenie wartości sprowadza się do ich uświadomienia, poznawania i nazywania, do odróżnienia od antywartości, np. Prawdy od kłamstwa, dobra od zła; do potępienia tego, co jest antywartością, np. Nierzetelności i tchórzostwa, do hierarchizowania wartości i przedkładania jednych nad drugie, np. Dobra ojczyzny nad dobro własne, do ukazywania wartości jako czegoś kategorycznego, jak uczciwość i prawdomówność, lub tylko postulowanego, jak bohaterstwo i miłosierdzie.
Poznanie wartości może by u znacznej ilości uczniów nie nastąpiło, gdyby nie wysiłki szkoły!!!!
Badania wskazują na bardzo niską znajomość słownictwa z dziedzin nazw wartości w szkołach podstawowych, zwłaszcza wiejskich. - to jest zatrważające!
Językowe narzędzia wartościowania
Nauka o częściach mowy i o wyrazie może być na lekcjach potraktowana nie tylko jako nauka sama dla siebie, lecz jako przedstawienie narzędzi służących poznawaniu wartości i wartościowaniu ( czyli wyrażaniu szczególnego stosunku mówiącego do przedmiotu własnej wypowiedzi), przyczyniających się do kształtowania pozytywnych zachowań językowych. Niżej wyliczono składniki programowej nauki o języku nie pod kątem ich znaczenia i funkcji gramatycznej, ale właśnie wartości, które mogą wyrażać czy wyrażają np.
Przymiotnik jako wyraz wartościujący
Przysłówek- przysłówek jakościowy, wartościujący np. Pięknie śpiewa.
Itp.
Dalej przykłady ćwiczeń...
9.NAUKA KRYTYCZNEGO ODBIORU TEKSTÓW I RZETELNEGO ICH FORMUŁOWANIA.
Manipulacja językowa
Zagadnienie manipulacji wiąże się z poprzednim rozdziałem. Jedną bowiem z jej technik jest właśnie stosowanie nazw wartości i wyrazów wartościujących. Manipulacja występuje zawsze i wszędzie.
Informacja, komentarz, ocena
Zaleca się kształcenie umiejętności układanie wypowiedzi o funkcji informującej i o funkcji oceniającej w podstawie programowej języka polskiego.
Dobrym pierwowzorem są informacja i komentarz prasowy. Informacja odpowiada na pytania: kto?, co?, kiedy?, gdzie?, jak?, komentarz zaś ma za zadanie ocenienie i interpretowanie faktów zawartych w informacji.
Językowe wyznaczniki subiektywności i odpowiedzialności za własne słowa
Nagajowa podaje przykłady takiego słownictwa np. Sądzę, uważam itd...
Dalej przykłady ćwiczeń i pomysły lekcji
10. JĘZYK WARTOŚCI A MÓWIENIE O CZŁOWIEKU.
Charakterystyka
Jak kształcić umiejętność charakterystyki człowieka na podstawie ćwiczeń + pomysły na lekcje.
11.SŁOWNIK NAZW WARTOŚCI I WARTOŚCIUJĄCYCH OCEN CZŁOWIEKA.
Uwagi metodyczne
Poszerzenie zasobu słownictwa dziecka, ilościowe i jakościowe, zasadniczo odbywa się bez udziału jego świadomości i woli, w naturalnych sytuacjach społecznych, dzięki wrodzonej zdolności do odgadywania znaczeń słów i rozpoznawania ich desygnatów na podstawie gestów, konsytuacji i kontekstów. Proces ten może się również odbywać z udziałem świadomości, a to dzięki nauce szkolnej, dostarczającej sytuacji i bodźców nie występujących zazwyczaj poza szkołą. Dotyczy to głównie poszerzania słownictwa z dziedziny kultury i tradycji narodowej, osobowości człowieka oraz świata wartości.
Nagajowa podaje taki przykładowy słownik nazw wartości,, wyrazów wartościujących człowieka.
3