Problem orientacji i poradnictwa zawodowego we współczesnej szkole jest ważnym problemem systemu oświatowego. Podejmowane decyzje mają szczególne znaczenie. Dotyczy to m.in. planowania przyszłej drogi zawodowej. Na całym świecie dąży się do tego, aby stworzyć sprawnie funkcjonujący system orientacji i poradnictwa zawodowego, co stanowi konieczny warunek rozwoju społeczno-gospodarczego każdego kraju.

W polskim modelu orientacji i poradnictwa zawodowego obserwuje się rozproszenie zadań i odpowiedzialności pomiędzy różne instytucje. Brakuje jednej konkretnej instytucji, która w pełni by prowadziła i realizowała zadania z zakresu orientacji i poradnictwa zawodowego.

Reforma systemu szkolnictwa w Polsce, wprowadziła wiele zmian, m.in. wprowadzono założenie, iż w każdej szkole powinien być zatrudniony doradca zawodowy. Orientacja i poradnictwo zawodowe powinno być integralną częścią procesu wychowania w szkołach. Jednym z najważniejszych zadań współczesnej szkoły jest zapewnienie uczniom warunków do wielostronnego rozwoju osobowości. Rozwój ten przybiera szczególne znaczenie w okresie dorastania, kiedy młodzież musi dokonać wielu ważnych dla siebie wyborów, m.in. wyboru drogi przyszłego kształcenia, wyboru zawodu, oraz przyszłej pracy.

Te, jakże ważne decyzje życiowe, młodzież podejmuje w trzeciej klasie gimnazjum. Zdarza się, iż młodzież ta nie jest dostatecznie przygotowana do podjęcia tak ważnej decyzji, zarówno z uwagi na brak doświadczenia, rozeznania w świecie zawodów, oraz ze względu na chwiejność zainteresowań, jaka pojawia się w tym okresie rozwojowym człowieka. Aby decyzja dotycząca wyboru przyszłej szkoły i zawodu była trafna, wymaga ona pomocy ze strony szkoły i rodziców. Podejmując decyzje o wyborze danego zawodu, młodzież powinna mieć określone predyspozycje do pełnienia danej funkcji zawodowej jak również określone warunki rozwojowe, zdrowotne i psychofizyczne co do wyboru danego zawodu. To wszystko wymaga długotrwałej pracy ze strony szkoły, dlatego tak ważne jest rozpoczynanie orientacji zawodowej od najmłodszych lat dziecka.

Orientacja i poradnictwo zawodowe a środowiska wychowawcze

Orientacja zawodowa prowadzona w szkole powinna przygotować młodego człowieka, do wyboru zawodu i przyszłej szkoły. Od momentu wyboru zawodu i szkoły rozpoczyna się w życiu człowieka okres stopniowego i pełniejszego uczestnictwa w życiu społecznym. Przygotowanie do wyboru zawodu to przygotowanie do życia, do podejmowania samodzielnych decyzji. Podjęcie przez szkołę obowiązku orientacji i poradnictwa zawodowego oznacza skierowanie uwagi młodego człowieka już w szkole podstawowej na sprawy życia społeczno-zawodowego.

W podjęciu tak ważnej decyzji, jaką jest wybór przyszłości, młodzież korzysta z pomocy osób najbliższych i instytucji zainteresowanych ich dalszym procesem kształcenia. Jak wykazały moje badania najważniejszą grupą społeczną mającą wpływ na decyzje zawodowe młodzieży mają ich rodzice. To od rodziców młodzież czerpie wszelkie informacje dotyczące wyboru zawodu. Rodzice mają największy wpływ na kształtowanie się postawy, aspiracji edukacyjnych, zainteresowań młodego człowieka. Jednak nie zawsze rodzice mają dobry wpływ na dzieci. Zainteresowania młodzieży danym kierunkiem kształcenia w danym zawodzie, nie zawsze dają wysoką pozycję społeczną, nie zawsze też zaspakajają te czy inne ambicje rodziców i nie zawsze odpowiadają ich wyobrażeniu o losie dziecka. Niewielu jednak rodziców rozumie, iż rzeczywisty interes ich dziecka polega na zdobyciu takiego zawodu, który by możliwie odpowiadał jego zainteresowaniom, zdolnościom i cechom temperamentu.

Również ważnymi doradcami w procesie orientacji zawodowej są niewątpliwie nauczyciele i inni pracownicy szkoły. Istotnym zadaniem szkoły jest przekazywanie uczniom wiedzy na temat orientacji zawodowej. Zadania szkoły w zakresie orientacji zawodowej powinny się skupiać również na możliwości korygowania niesłusznych czy nietrafnych wyborów zawodowych uczniów. Programy nauczania powinny w maksymalnym stopniu odpowiadać potrzebom współczesnego życia. Rola nauczyciela w zakresie orientacji i poradnictwa zawodowego wypływa bezpośrednio z funkcji, jaką pełni on w procesie wychowywania młodego człowieka. To nauczyciel wpływa na rozwój intelektualny i emocjonalny dziecka. Od nauczyciela zależy nie tylko to, czy dziecko uzyska potrzebną pomoc w rozwoju i sprecyzowaniu swych zainteresowań i upodobań lecz także, czy pobyt w szkole będzie dla niego okazją do rozbudzenia nowych zainteresowań. Organizacja procesu nauczania, a także umiejętność wyrabiania w dziecku odpowiedniej motywacji do pracy szkolnej pozostają w ścisłej łączności z  procesem rozwoju ciekawości i aktywności umysłowej dziecka.

Oczywiście na wybór przez ucznia odpowiedniego kierunku kształcenia czy przyszłego zawodu mają wpływ również rówieśnicy, którzy mogą nie zawsze pozytywnie wpływać na młodzież. Czasami wybór szkoły czy zawodu jest podyktowany tym, iż przyjaciele wybrali tą szkołę, więc i uczeń nie chcąc stracić kontaktów z rówieśnikami też ją wybiera. Zdarza się, iż te wybory są błędne.

Jednak osobą, która pomaga uczniom w podjęciu właściwej decyzji zawodowej jest doradca zawodowy. Często w szkole tę funkcje pełni pedagog szkolny. To on udziela młodzieży niezbędnych informacji i porad odnośnie właściwego wyboru przyszłej drogi zawodowej. Również doradca ocenia cechy psychofizyczne ucznia, jak również kształtuje postawy oraz motywację do wykonywania danego zawodu.

Osoby wymienione powyżej mają największy wpływ na decyzje zawodowe ucznia. Jednak nie są to wszystkie osoby uczestniczące w wyborze zawodowym ucznia.

Orientacja i poradnictwo zawodowe w systemie szkolnym - wyniki badań

Z moich badań i obserwacji prowadzonych w czasie praktyk w szkole mogę stwierdzić, iż prowadzona przez szkoły orientacja i poradnictwo zawodowe spełniają w podstawowym stopniu swoje zadanie. Jednak są pewne mankamenty w pracy orientacyjnej, m.in:

• brak zarówno w szkole podstawowej jak i gimnazjum, wykwalifikowanego doradcy zawodowego, który wydaje się niezbędny w gimnazjum. Oczywiście zadania doradcy z powodzeniem realizuje pedagog szkolny, jednak i bez tego ma on nadmiar obowiązków,

• słabe przygotowanie teoretyczne nauczycieli, wychowawców z zakresu orientacji i poradnictwa zawodowego,

• mały zasób niezbędnej literatury zawodoznawczej w szkolnej bibliotece,

• mała liczba godzin lekcyjnych poświęconych orientacji zawodowej uczniów,

• brak współpracy z pracodawcami, którzy mogliby współpracować z nauczycielami i pedagogiem w zakresie orientacji i poradnictwa zawodowego.

Wyniki moich badań i obserwacji potwierdzają powszechną opinię o słabym przygotowaniu młodzieży do podjęcia decyzji zawodowej. Praca orientacyjna szkoły jest mała, a informacje, które przekazuje uczniom na temat wyboru szkoły czy zawodu są powierzchowne i niepełne. Szkoła daje uczniom możliwość poznania różnych zawodów, organizuje wycieczki na targi edukacyjne, jednak najwyraźniej to wszystko za mało do podjęcia najwłaściwszej decyzji, co do dalszego kierunku kształcenia. Orientacja i poradnictwo zawodowe powinny być realizowane od najmłodszych lat. Z wywiadów z pedagogami i nauczycielami wynika, iż największy nacisk na pracę orientacyjną kładzie się dopiero w trzeciej klasie gimnazjum, kiedy młodzież musi już podejmować właściwe dla siebie decyzje. Proces orientacji i poradnictwa zawodowego powinien być procesem długotrwałym.

Na podstawie przeprowadzonych badań mogę stwierdzić, iż szkoła jako instytucja wychowująca podejmuje wszystkie możliwe i dostępne formy i metody pracy orientacyjnej i poradniczej dla uczniów. Jednak potrzebuje ona pomocy wyspecjalizowanych doradców zawodowych do realizacji fachowej orientacji i poradnictwa zawodowego. Treści przekazywane uczniom są powierzchowne i niepełne, gdyż szkoła nie posiada nawet odpowiedniej fachowej literatury, z której nauczyciele mogliby zdobywać odpowiednią wiedzę.

Uczniowie zastanawiając się nad przyszłym zawodem brali pod uwagę własne zainteresowania, a nie prestiż danego zawodu. W rozwoju zawodowym każdego człowieka najważniejsze jest, aby praca dawała zadowolenie i satysfakcję. Jednak wybierając szkołę przygotowującą do danego zawodu kierowali się tym, iż dobrze przygotowuje ona do zawodu, a zawód ma prestiż i uznanie w społeczeństwie. A więc tym, iż szkoła przygotowuje do prestiżowych zawodów, które znajdują się wysoko w hierarchii społecznej. W swych wyborach nie kierują się względami finansowymi, częściej jednak wolą wykonywać pracę umysłową niż fizyczną. Jednak traktują swój wybór zawodowy poważnie.

Młodzież dostosowuje indywidualne zainteresowania, możliwości intelektualne i aspiracje do właściwego zawodu. Największy odsetek uczniów interesuje się przedmiotami humanistycznymi i oni właśnie zamierzają kontynuować naukę w liceum, czy to ogólnokształcącym czy profilowanym. To, czego się uczą i jakie przedmioty ich interesują ma znaczący wpływ na przyszłość zawodową uczniów. To na zajęciach przedmiotowych zaczynają się kształtować ich zainteresowania. Konsekwencją braku określonych zainteresowań może być w przyszłości niezadowolenie z wykonywanego zawodu i trudność z znalezieniu interesującej i dobrej pracy.

Rodzice są dla swych dzieci głównym źródłem informacji zawodowej i mają największy wpływ na decyzje zawodowe podejmowane przez swoje dzieci. Poza tym rodzic jest tą osobą, która chce najlepiej dla swojego dziecka. Jednak czasami, ta pomoc ze strony rodziców może być narzucona dziecku i nie pokrywać się z jego indywidualnym wyborem. Ale rodzina to także rodzeństwo, które również ma wpływ na wybory zawodowe swojego młodszego czy starszego rodzeństwa. W większości przypadków największy wpływ na kształtowanie się i wybór zawodu mają rodzice i rodzeństwo. Jednak młodzież stwierdza też, iż oprócz rodziców na wybór danego kierunku kształcenia i przyszłego zawodu miały wpływ ich indywidualne zainteresowania i predyspozycje. Wybór zawodu jest również wyborem samodzielnym, w którym rodziców pyta się tylko o zdanie, z którym dzieci nie muszą się zgodzić.

Podsumowanie
Aby szkoła mogła w pełni przekazywać rzetelną informację, niezbędne jest wprowadzenie zmian.

1. Przede wszystkim należy wprowadzić już do szkół podstawowych specjalistę z dziedziny orientacji i poradnictwa zawodowego. Specjalista - doradca zawodowy powinien być dla uczniów źródłem informacji niezbędnych przy podejmowaniu decyzji zawodowych. Natomiast w gimnazjum orientacja powinna być już ukierunkowana na konkretny wybór zawodowy ucznia.

2. Szkoła powinna organizować spotkania z pracodawcami, którzy przedstawialiby problemy i sukcesy wykonywanego przez nich zawodu.

3. Należałoby do programów nauczania wprowadzić dodatkowy przedmiot, jakim miałaby być orientacja zawodowa. Wprowadzenie tego przedmiotu ułatwiłoby uczniom podjęcie właściwej i przemyślanej decyzji zawodowej. Oczywiście przedmiot ten prowadziłby doradca zawodowy lub nauczyciele przedmiotowi przygotowani teoretycznie, metodycznie jak i praktycznie do prowadzenia zajęć z zakresu orientacji zawodowej.

4. Szkoła i rodzice powinni stwarzać warunki do obustronnego wpływu na ucznia. Szkoła powinna służyć poradą nie tylko uczniowi, ale także rodzicom. To szkoła powinna informować rodziców nie tylko o postępach w nauce ich dzieci, ale także o własnych obserwacjach dzieci pod kątem określenia predyspozycji zawodowych, uzdolnień, temperamentu, zainteresowań, mocnych i słabych stronach w aspekcie wyboru zawodowego uczniów. A w szczególnych przypadkach szkoła, pedagog szkolny powinien występować w roli mediatora miedzy rodzicami a dzieckiem.

5. Szkoła powinna się starać podnosić poziom wiedzy rodziców z zakresu orientacji i poradnictwa zawodowego, aby tym samym przygotować rodziców do efektywnego wspierania swoich dzieci w wyborze dalszego kierunku kształcenia czy przyszłego zawodu.

6. Również szkoła powinna się starać rozwijać uzdolnienia, zainteresowania i upodobania zawodowe ucznia, aby tym samym w przyszłości bez problemów dokonał właściwego wyboru zawodowego.

7. Natomiast rodzina jako pierwsze środowisko rozwojowe dziecka, środowisko, które ma największy wpływ na dziecko, powinno stwarzać uczniowi takie warunki rozwojowe, aby czuł, iż nic mu nie jest narzucane. Od warunków panujących w rodzinie zależy start życiowy młodzieży. To rodzina oddziaływuje na kształtowanie się osobowości młodego człowieka. Dlatego ważna jest współpraca szkoły z rodzicami w zakresie pomocy uczniom w planowaniu kariery szkolnej i zawodowej.

8. Trzeba uświadomić rodzicom potrzebę jak najwcześniejszego uświadamiania dziecka, co do wyboru zawodu, który by chciało wykonywać w przyszłości. Należy również uświadomić rodzicom, aby dziecku nic nie narzucali, ale aby byli obiektywni i wyrozumiali, co do wyborów dzieci.

Realizacja tych postulatów może w przyszłości przyczynić się do tego, iż wszelkie działania szkoły, rodziców i otoczenia młodego człowieka przyczynią się do dobrego i przemyślanego startu w dalsze życie zawodowe. Aby ten start był udany, zadaniem współczesnej szkoły powinno być pełne przygotowanie ucznia nie tylko do wyboru przyszłej szkoły czy zawodu, ale przede wszystkim do wejścia na rynek pracy.

Orientacja szkolna i zawodowa prowadzona w sposób celowy i zorganizowany wśród uczniów szkół ogólnokształcących (podstawowych i średnich), stojących przed wyborem odpowiedniej szkoły zawodowej, a co się z tym wiąże odpowiedniego zawodu.

Orientacja zawodowa prowadzona w sposób celowy i zorganizowany wśród uczniów szkół ogólnokształcących (podstawowych i średnich), stojących wobec wyboru zawodu i podjęcia decyzji zawodowej. Przez orientację zawodową rozumie się pomoc młodzieży w wyborze zawodu.

Orientacja i poradnictwo zawodowe prowadzone w szkole zawodowej, a więc wśród młodzieży, która już dokonała wyboru zawodu, lecz której wiedza o wybranym zawodzie jest jeszcze bardzo skromna.

Zadania w zakresie orientacji zawodowej w szkole ogólnokształcącej:

-          długotrwała i wielostronna obserwacja ucznia, badanie stanu psychicznego,

-          kształtowanie postaw wobec pracy, życia, społeczeństwa, samego siebie, aspiracji życiowych i zawodowych,

-          wykrywanie indywidualnych zdolności i skłonności uczniów,

-          rozwijanie i utrwalanie cech pozytywnych,

-          rozwijanie zamiłowań zawodowych,

-          indywidualne konsultacje z uczniami i rodzicami w celu właściwego ukierunkowania wyboru zawodu,

-          informacja zawodowa przeznaczona dla uczniów i rodziców, a dotycząca wymaganych zdolności, cech charakteru oraz warunków pracy w różnych zawodach,

-          praktyczne zapoznawanie się z niektórymi podstawowymi zawodami ważnymi dla gospodarki narodowej i dla danego regionu,

-          informacja o szkołach i innych instytucjach przygotowujących do poszczególnych zawodów,

-          informacja o potrzebach społecznych w zakresie rozwoju poszczególnych dziedzin życia społecznego i gospodarczego i w związku z tym informacja o możliwościach rynku pracy,

-          udzielanie uczniom i rodzicom porad dotyczących wyboru zawodu lub szkoły oraz angażowanie do tej pracy nauczycieli, doradców zawodowych, lekarza i pracowników społecznych,

-          kontrolowanie skuteczności udzielonych porad w celu podniesienia poziomu i stałego doskonalenia metody orientacji.

Formy realizacyjne takiego programu mogą być różne:

-          działanie niezależne od szkoły (poradnie, biura, ośrodki),

-          orientacja realizowana w ramach programów nauczania,

-          orientacja w szkole w postaci cykli, czyli klas orientacji,

-          działanie w szkole w ramach konsultacji i porad.

Aby przygotowania uczniów do wyboru zawodu przyniosły rezultat, wymaga się od szkoły:

-          praca poradnicza w poszczególnych działach wiekowych,

-          systematyczna realizacja planu i współpraca nauczycieli, lekarzy, pedagogów, poradni,

-          prowadzenie karty diagnostycznej uczniów,

-          udzielanie informacji uczniom o zawodach,

-          zaopatrzenie biblioteki w odpowiednie książki i materiały,

-          organizowanie kącików zawodoznawczych dla uczniów i rodziców.

---