OPOWIADANIE JAKO FORMA WYPOWIEDZI PISEMNEJ

W NAUCZANIU POCZĄTKOWYM

Każdy nauczyciel, niezależnie od wykształcenia, stażu pracy i posiada­nego doświadczenia powinien usta­wicznie pogłębiać i odświeżać swoją wiedzę w takich dziedzinach, jak: psy­chologia, pedagogika czy metodyka nauczania przedmiotów. Wyma­gają tego często zmieniające się pro­gramy nauczania, formy i metody pracy, podręczniki i wreszcie wcho­dzące co pewien czas w życie reformy szkolnictwa, takie jak ta, która jest właśnie wdrażana.

Jedną z form doskonalenia zawo­dowego, z pewnością najwygodniejszą i najtańszą, jest samodzielne studio­wanie literatury pedagogicznej.

Ponieważ jestem aktualnie wy­chowawczynią klasy drugiej, posta­nowiłam przestudiować raz jeszcze problem redagowania wypowiedzi pi­semnej w procesie nauczania klas I-III.

Program nauczania przewiduje przygotowanie uczniów do pisania: opowiadania, opisu i sprawozdania jako form stylistycznych oraz listu, zawiadomienia i zaproszenia jako form użytkowych.

Trzy z wyżej wymienionych form, a mam na myśli: opowiadanie, opis i sprawozdanie występują początkowo w języku mówionym, a następnie do­piero w mowie pisanej. Wzór danej formy wypowiedzi dają nauczyciel oraz odpowiednio dobrane fragmenty z lektury.

Stopień trudności w pracy nad każdą formą wypowiedzi wzrasta ze zdobywaniem doświadczenia w danej klasie i naturalnie z klasy do klasy. Każda z wymienionych form odznacza się pewną odrębnością i każda wy­maga w toku pracy szczegółowych zabiegów metodycznych.

Dlatego nie sposób tu dziś omówić wszystkich tych form.

Ja wybrałam opowiadanie, jako, że jest ono najbardziej popularną formą wypowiedzi stosowaną w na­uczaniu początkowym.

Uprzywilejowana pozycja tej formy wynika przede wszystkim stąd, że dzieci w młodszym wieku szkol­nym chętnie posługują się opowiada­niem ze względu na jego barwność i żywość akcji.

Mimo to umiejętność konstruowa­nia go w formie pisemnej kształtuje się stosunkowo wolno i sprawia uczniom wiele kłopotów. Stąd też, ważne jest, by nauczyciel zdawał sobie sprawę z psychologicznych uwarunkowań roz­woju mowy i myślenia dziecka, z trudności na jakie uczniowie będą na­potykać w pracy, by umiał ustalić ro­dzaje niezbędnych ćwiczeń pomocni­czych, jak również stosować właściwe formy i metody pracy.

Na temat kształcenia umiejętności komponowania opowiadania można znaleźć wiele cennych informacji w literaturze metodycznej, a przede wszystkim w pracach: H. Baczyńskiej, J. Rytlowej, J. Kulpy, R. Więckow­skiego, J. Malendowicz i T. Jóźwic­kiego.

Opowiadanie trzeba oprzeć na osobistych przeżyciach uczniów i wydarzeniach z ich domowego czy szkolnego środowiska, wydarzeniach w których sami biorą udział. Analizu­jąc wspomnianą literaturę, można w tym złożonym procesie wyróżnić co ­najmniej kilka etapów. I tak, pierwszy z nich obejmuje uświadomienie dzie­ciom

istoty opowiadania i tworzenia wypowiedzi w tej formie. Chodzi o to, aby uczniowie zrozumieli, że opowia­dać można o wydarzeniach, że wyda­rzenia te wiążą się ze sobą w określo­nej kolejności, że jedno jest uwarun­kowane drugim. Dzieci uświadamiają sobie dokładniej istotę powiązania wydarzeń w opowiadaniu, jeżeli jest ono zilustrowane serią obrazków, przeźroczy lub filmem. Wtedy łatwiej uświadomić dzieciom powiązania przyczynowo- skutkowe poszczegól­nych zdarzeń, zwrócić ich uwagę na poszczególne ogniwa akcji, na to, że w opowiadaniu wciąż się coś dzieje, że czynności bohaterów musimy odpo­wiednio scharakteryzować przy po­mocy czasowników z przysłówkami.

W toku dalszej pracy należałoby zapoznać dzieci ze strukturą opowia­dania i wdrożyć do jej praktycznego stosowania. Większość metodyków zaleca zapoznanie uczniów z trójczło­nową budową opowiadania, na które składa się: wstęp, rozwinięcie i za­kończenie. We wstępie ukazuje się sytuację, jaka była na początku, nim nastąpiło zdarzenie. W rozwinięciu wskazuje się na przyczynę wydarze­nia, opisuje jego przebieg i skutki. Wypowiedź kończy się wnioskami lub różnymi refleksjami.

Schemat struktury opowiadania

I	Wstęp	1. Przedstawienie sytuacji przed wydarzeniem
II	Rozwinięcie	2. Wskazanie przyczyny wydarzenia 3. Opis przebiegu wydarzenia 4. Podanie skutków wydarzenia
III	Zakończenie	5. Wyciągnięcie wniosków, snucie refleksji

Kiedy dzieci znają już strukturę opowiadania można przystąpić do jego redagowania. Oczywiście pracę rozpo­czynamy od zbiorowego układania zdań tekstu, które zapisujemy na ta­blicy. Dzieci wspólnie poszukują naj­właściwszych zwrotów i sformułowań oraz powiązań między zdaniami. Pod­czas ćwiczeń redakcyjnych zapoznaje się uczniów z niektórymi zasadami poprawnego stylu np. unikanie zbęd­nych powtórzeń, stosowanie urozma­iconego słownictwa, przestrzegania właściwego szyku wyrazów w zda­niach itp.

Następnie opowiadania mogą po­wstawać jako odpowiedzi na pytania podane na tablicy lub na kartkach, do których materiału dostarczają teksty z podręcznika, wymagające rozwinięcia lub częściowej modyfikacji.

Dobrym ćwiczeniem uświadamia­jącym dzieciom strukturę opowiadania jest porządkowanie zdań wypowiedzi w odpowiedniej kolejności.

Nieco więcej samodzielności wy­maga dopełnianie zdań podanych na tablicy kilkoma brakującymi wyra­zami.

Jeszcze bardziej samodzielne będą odpowiedzi na pytania na podstawie obrazka. Dobór obrazka, względnie paru obrazków (praca w grupach), powinien stworzyć możliwość różnych odpowiedzi, które następnie podlegają ocenie pod względem opracowania formy i treści.

Wreszcie wspólnie utworzony niewielki tekst, powtórzony parokrot­nie i przeczytany po cichu, uczniowie zapisują samodzielnie, posługując się fragmentami, które pozostały na ta­blicy, aby ułatwić im odtworzenie ca­łości.

W końcu następuje próba samo­dzielnego pisania na podstawie obraz­ków i zgromadzonego słownictwa oraz po ustaleniu porządku relacjonowania poszczególnych wątków.

Kolejnym krokiem w nabywaniu samodzielności w konstruowaniu tek­stu może być pisanie opowiadania do podanych wyrazów, np. : słońce, dzieci, las, grzyby, jeż. Kolejność wąt­ków określa kolejność podanych wy­razów; do każdego wyrazu powinno powstać co najmniej jedno zdanie. Do­bór wyrazów powinien sugerować treść całości, która w dużej mierze za­leży od bogactwa słownictwa ucznia. Praca ta nie jest łatwa. Wymaga od uczniów umiejętności posługiwania się określonymi strukturami składnio­wymi, umiejętności logicznego wiąza­nia zdań w dłuższe całości, umiejętno­ści stosowania określonych zasad pi­sowni itp.

Zupełnie innego rozumowania wymaga wypracowanie na podstawie dwóch obrazków, przedstawiających początek i koniec wydarzeń. Tego ro­dzaju praca wymaga przedyskutowa­nia ewentualnych wersji wydarzenia środkowego, sposobu zrelacjonowania go słowami, sposobu nawiązania do początkowego wydarzenia oraz przej­ścia do wydarzenia kończącego opo­wiadanie.

Kiedy dzieci są już w stanie napi­sać krótkie opowiadanie zachowując właściwą mu strukturę, musimy pod­jąć pracę nad tym, by ich wypowiedzi stawały się barwne i żywe. Jest to ko­lejny etap w kształtowaniu umiejętno­ści konstruowania wypowiedzi pisem­nej. Praca w tym zakresie powinna zmierzać do wzbogacania zasobu słownikowego ucznia. Potrzebny jest nie tylko większy zestaw określeń po­rządkujących zdarzenia i czynności (np. na początku, następnie, z kolei, wkrótce, zaraz, wreszcie ) lecz rów­nież zestaw wyrazów określających czas zdarzeń (np. przed chwilą, dzisiaj rano, wczoraj, w niedzielę, dwa lata temu), a ponadto pewien zasób przy­słówków częstotliwości (np. zawsze, codziennie, czasem, niekiedy, rzadko, nigdy).

Sposobu ożywiania i dynamizowa­nia akcji opowiadania uczymy dzieci wprowadzając takie środki stylistyczne jak:

• wyrazy, zwroty i wyrażenia wskazujące na szybki bieg wy­darzeń (np. szybko, błyskawicz­nie, zaraz, nie czekając ani chwili, natychmiast);

• szeregowe zestawienia różnych czasowników(np. dopadł, pod­skoczył, chwycił

• powtórzenia tych samych cza­sowników (np. idzie, idzie, a tu...);

• krótkie zdania oraz dialogi.

Barwność opowiadania uzy­skamy stosując następujące środki stylistyczne:

• powtórzenia charakterystycz­nych zwrotów i wyrażeń (np. jak nie krzyknie..., jak nie zła­pie..., to z lewej to z prawej...)

• używanie porównań i przenośni (np. ze wstydu był czerwony jak burak)

• używanie odpowiednich wyra­żeń i zwrotów frazeologicznych (np. żeby lepiej pilnował swo­jego nosa).

Jak widzimy droga do tego, aby uczeń w klasie III samodzielnie napi­sał opowiadanie w pełnym tego słowa znaczeniu, jest długa i prowadzi przez szereg ćwiczeń rozłożonych zgodnie z zasadą stopniowania trudności na okres trzech lat nauki.

Dla doskonalenia wypowiedzi uczniów w formie opowiadania wyko­rzystuje się wszystkie działy edukacji językowej.

Pracę tę rozpoczynamy już w kla­sie I poprzez samorzutne i swobodne wypowiedzi na tematy bliskie dzie­ciom, ilustrowanie czytanki rysun­kiem, wyszukiwanie zdań odnoszą­cych się do ilustracji, nadawanie tytu­łów obrazkom, podział tekstu na wy­odrębniające się logiczne części i nadawanie im tytułów, wreszcie wspólne układanie i zapisywanie planu opowiadania.

Należy też podkreślić rolę ćwiczeń słownikowo- frazeologicznych, które stanowią nieodzowną część pracy nad doskonaleniem wypowiedzi dzieci.

W klasie II kontynuuje się wszyst­kie ćwiczenia rozpoczęte w klasie I, ale są one wzbogacone o pewne nowe elementy.

I tak w zakresie pracy z tekstem przewiduje się:

• zbiorowe ustalanie kolejności zdarzeń w opowiadaniach i hi­storyjkach obrazkowych jako ćwiczenie zmierzające do usta­lenia przebiegu akcji;

• układanie (w formie ustnej) opo­wiadań twórczych, dotyczą­cych np. dalszych losów boha­terów.

Wśród ćwiczeń w mówieniu poja­wiają się też nowe elementy związane z opowiadaniem. Są to:

• indywidualne opowiadanie ulu­bionych baśni;

• zbiorowe układanie opowiadań, w formie ustnej i pisemnej, na podstawie wydarzeń z życia, hi­storyjek obrazkowych, audycji telewizyjnych itp.

Nadal też kontynuuje się rozpo­częte wcześniej ćwiczenia słownikowe wzbogacając je o nowe elementy, takie jak np.:

• wprowadzanie wyrazów dotyczą­cych przeżyć dzieci;

• rozwijanie zdań pojedynczych;

• wdrażanie do poprawnego stoso­wania w mowie zdań zło­żonych współrzędnie i podrzęd­nie.

W klasie III praca nad kompono­waniem opowiadań przybiera na inten­sywności. Zasadniczym celem jest wdrażanie uczniów do samodzielnych wypowiedzi pisemnych w tej formie stylistycznej. Celowi temu podporząd­kowano wiele ćwiczeń zawartych we wszystkich działach edukacji języko­wej. Najważniejsze z nich to:

• wyodrębnianie postaci i zdarzeń w utworach literackich, ustala­nie kolejności zdarzeń, odróż­nianie zdarzeń istotnych od mniej istotnych, wskazywanie postaci głównych i drugorzędo­wych, ocena postępowania bo­haterów, wskazywanie wyda­rzenia decydującego o zmianie postępowania bohatera;

• wybieranie najpiękniejszych i najciekawszych fragmentów opowiadania;

• układanie opowiadań twórczych związanych z treścią utworu, np. dalsze losy bohatera;

• wyróżnianie w utworach literac­kich opowiadań, opisów, dialo­gów;

• zbiorowe i indywidualne układa­nie w formie ustnej i pi­semnej opowiadań na podstawie przeżyć i doświadczeń dzieci, lektury, filmów itp.

Przedstawiony układ ćwiczeń nale­żałoby traktować elastycznie. Oznacza to możliwość wyboru i decydowania nauczyciela o wcześniejszym wpro­wadzeniu niektórych zagadnień do pracy z dziećmi zdolnymi.

Powodzenie nauczyciela i sukces uczniów w nauce pisania opowiadań uzależniony jest od systematyczności w pracy, szczególnie nad bogaceniem i precyzowaniem słownictwa charakte­rystycznego dla tej formy wypowiedzi.

1

1

---