OGÓLNE POJĘCIA
Pojęcie metody wyjaśnia się najczęściej jako świadomy sposób osiągnięcia celu lub sposób rozwiązania zadania. Jedna z definicji określa metodę jako "planowane postępowanie służące osiągnięciu celu na terenie nauki lub praktyki" (Rothig). W pedagogice, a szczególnie w dydaktyce, przez metodę rozumiemy uporządkowanie treści i organizacji uczenia się w rozumieniu konstruowania "drogi nauczania ".
Metody nauczania dzielą się wg rodzajów przekazu lub przyswajanych treści nauczania. Metody służą dokonywaniu zmian w strukturze i funkcjonowaniu ciała wychowanka, uzyskiwaniu wiadomości, umiejętności i nawyków oraz nabywaniu określonych postaw.
W wychowaniu fizycznym należy wyróżnić przynajmniej trzy grupy metod skierowanych na cele poznawcze, emocjonalne i psychomotoryczne.
Sfera poznawcza zawiera cele intelektualne, a zatem przede wszystkim wiedzę, ale również i w pewnej mierze umiejętności.
Sfera emocjonalna odnosi się do uczuć, emocji, postaw, wartości.
Sfera psychomotoryczna związana jest z celowymi zmianami w funkcjach ciała, w koordynacji ruchów i zręczności.
Sterowanie metodami dotyczy uczniów i kierowników procesu nauczania - nauczycieli, a uczniowie w tym procesie są stawiani w sytuacjach zadaniowych. Do przyjęcia określonej metody sposobu postępowania skłania sytuacja zadaniowa i ona właśnie decyduje o tym, jakiego typu metoda powinna być zastosowana, aby skutecznie zrealizować zadanie czy rozwiązać problem, czyli osiągnąć założony cel. Metody służą do rozwiązywania problemów i należy dobierać metody do problemów, a nie odwrotnie (Tomaszewski). Metoda jest więc drogą do celu. Im wyraźniejszy i bardziej jednoznaczny jest cel, zadanie, problem - tym łatwiej dobrać najskuteczniejszą, najwłaściwszą do realizacji tego właśnie celu metodę.
METODY NAUCZANIA
METODA WIELOSTRONNA
Metoda ta służy przede wszystkim realizacji zadania łączenia nauczania motoryczno- sportowego z wykształceniem ogólnym młodzieży. Jeśli celem nauczania czynności ruchowych jest doskonalenie motorycznej strony osobowości człowieka, to metodą skuteczną w realizacji takich zamierzeń będzie taka, która łączy doskonalenie ruchowe z procesami poznawczymi i emocyjnymi oraz doskonaleniem uczuć społecznych. Nauczanie wielostronne wymaga odpowiedniego pokazu i instrukcji słownej, która jest podstawą do tworzenia wyobrażenia motorycznego. Pokaz i instrukcja służą przyswajaniu pewnych wiadomości. Uczeń odkrywa pewne zasady zachowania się w czasie wykonywania ćwiczeń. Zrozumieniu zasad rozwiązania zadania powinny towarzyszyć określone stany emocjonalne. Omawiana metoda daje szansę na wielostronność kształcenia fizycznego. Składa się na nią: przyjmowanie informacji do opanowania w gotowej postaci, poznawanie struktur, które mogą być materiałem uczenia się problemowego, rozwijanie bogactwa przeżyć i doskonalenie sfery emocjonalnej oraz działań praktycznych, które stanowią również kryterium skuteczności procesu uczenia się i nauczania.
NAUCZANIE PROGRAMOWANE
Nauczanie programowane rozwinęło się jako praktyczny wyraz poglądów Skinnera, który w czasie eksperymentu na zwierzętach zauważył, że uczenie się jest sprawniejsze, jeśli uczący się będzie "wzmacniany" przez osiągane sukcesy.
Ogólne zasady nauczania programowanego można sprowadzić do następujących:
Treści nauczania powinny być podzielone na niewielkie, jednak ściśle ze sobą powiązane dawki.
Każda dawka uczenia się powinna podlegać natychmiastowej ocenie.
Szybkość i sposób uczenia się powinny być zindywidualizowane.
Zaprogramowane treści powinny być stale weryfikowane empirycznie.
Uczeń powinien uczyć się w zasadzie samodzielnie wykazując dużą aktywność. Nauczyciel powinien służyć pomocą tylko w ostateczności bądź w czasie oceny rezultatów uczenia się, lecz bardzo ważną rolą nauczyciela jest jego udział w przygotowaniu do lekcji.
Najbardziej rozpowszechnioną formą przygotowania programowanego w wychowaniu fizycznym są karty programowane. Polega to na wyodrębnieniu z nauczanej czynności sportowej kolejnych elementów, które w trakcie uczenia się nie są zbyt skomplikowane. Na karcie przedstawia się czynność sportową w rysunkach oraz dołącza do nich instrukcję słowną.
Wyróżniamy:
Program rzędowy - zasada indywidualizacji realizowana jest jedynie w stosunku do czasu poświęconego na uczenie się, program taki może być uzupełniony przez karty korekcyjne ( uwagi dotyczące usuwania określonych błędów).
Program rozgałęziony - przyjęcie indywidualnego tempa uczenia się oraz wybór różnej jakościowo drogi. Program musimy dostosować do wieku i sprawności ruchowej uczniów.
NAUCZANIE CAŁOŚCI
Czynność sportowa stanowi określoną całość. Wyraźnie można ustalić, kiedy zaczyna i kiedy kończy lub przechodzi w inną, kolejną czynność. Na przykład, skok w dal rozpoczyna się rozbiegiem, a kończy lądowaniem. Dlatego wyróżnia się kolejne fazy czynności ruchowej: początkową, właściwą i końcową. Taka całość powinna być również jako całość nauczana. Od początku bowiem uczenia się w umyśle uczącego powinno pojawić się całościowe wyobrażenie czynności, a nie tylko jej fragmentów. Wiąże się to między innymi z uświadomieniem sobie celowości działania oraz zrozumienia ogólnych zasad działania ukierunkowanego na cel. Jedynie całościowe potraktowanie czy zaznajomienie z tak istotnymi cechami tej czynności, jak jej rytm i tempo. Technika sportowa to bowiem nie tylko koordynacja ruchów, lecz również rytm (koordynacja ruchów w czasie) i tempo ruchów (częstotliwość ruchów).
NAUCZANIE CZĘŚCIAMI
Oznacza ono w działaniu praktycznym podział czynności sportowej na pewne elementy i nauczanie ich oddzielnie w pewnej ustalonej kolejności. Skrajnym przykładem może być nauczanie oddzielne poszczególnych faz czynności: fazy przygotowawczej, głównej i końcowej. Nauczanie częściami wynika przede wszystkim z przekonania, że od początku należy uczyć ruchów dokładnych, zgodnie z wzorcem, i że to one, a w mniejszym znaczeniu znajomość całego działania, zapewniają właściwe efekty techniki sportowej. Dopiero po nauczeniu elementów rozpoczyna się kolejne ich łączenie w całość czynności ruchowej.
Współcześnie wyróżnia się spośród nauczania częściami tzw. metodę progresywną. Polega ona na stopniowym uzupełnianiu czynności poczynając od aktów i operacji, które rozpoczynają całą czynność, np. zaczynamy nauczanie skoku w dal od rozbiegu, następnie uczymy odbicia, lotu, a potem lądowania. Metoda progresywna może również polegać na nauczaniu w pierwszej fazie stosunkowo dużej całości, a potem na uzupełnianiu kolejnymi niezbędnymi aktami czy operacjami ruchowymi, np. nauczanie na batucie odbicia i wykonania obrotów, a potem sposobu wejścia do wody przy sportowych skokach do wody.
NAUCZANIE METODĄ CAŁOŚCIOWO-CZĘŚCIOWĄ
Zaczynając naukę od "uproszczonej całości" w miarę postępów nauczaną czynność udoskonalamy i wzbogacamy tak, aż uczeń pozna całą skomplikowaną czynność sportową. Oczywiście nie będzie to wpierw nauczanie całości, a potem, niejako oddzielnie, nauczanie części, lecz stopniowe obudowywanie zarysu całości niezbędnymi szczegółami. Jest bowiem rzeczą oczywistą, że uproszczona całość wymaga uzupełnień.
Rozpoczynając nauczanie częściami, nauczyciel nie zamierza na tym etapie kończyć. Stopniowo, z lekcji na lekcję będzie starał się z tych części konstruować całość czynności. Nie możemy natomiast poprzestać na ogólnym zapoznaniu z całością bez poznawania detali, jak też i nauczać elementów nie łącząc ich w logiczną całość.
Należy zatem stwierdzić, że istnieją tylko dwie metody spostrzegania złożonej czynności sportowej:
od uproszczonej całości do połączenia ich w całość;
od prezentowania elementów do połączenia ich w całość.
Zarówno bowiem nie możemy poprzestać na wyobrażeniu sobie jedynie czynności uproszczonej, jak i przerwać nauczania na etapie uczenia się oddzielnych elementów.
W praktyce nauczycielskiej zawsze zaczynamy od całości, już choćby tylko przez przedstawienie na pierwszej lekcji określonej techniki sportowej jako celu. Następnie uzupełniany to wyobrażenie detalami. Jeśli jednak rozpoczynamy od metody części, to w miarę szybko łączymy je w jedną całość tak, aby uczeń w procesie nauczania dostrzegł cel całego zadania.
METODA PROBLEMOWA
Według W. Okonia "...to zespół takich czynności jak organizowanie sytuacji problemowych, formułowanie problemów (stopniowo wdrażają się do tego sami uczniowie), udzielanie uczniom niezbędnej pomocy w rozwiązywaniu problemu, sprawdzanie tych rozwiązań, wreszcie kierowanie procesem systematyzowania i utrwalania tak zdobytej wiedzy."
Według B. Czabańskiego "... polega zarówno na tworzeniu sytuacji problemowej, jak i na formułowaniu problemów, poszukiwaniu pomysłów rozwiązania, weryfikacji tych pomysłów (poprzez dyskusję i próby wykonania), wreszcie na stosowaniu rozwiązań w sytuacjach podobnych, oraz na uogólnianiu rozwiązania problemu i utrwalaniu."
Metoda problemowa służy takiemu uczeniu się, które poprzez stawianie ucznia w sytuacji problemowej rozwija samodzielność jego decyzji i działania. W nauczaniu czynności ruchowych umożliwia ona oryginalne, niekonwencjonalne rozwiązania określonego zadania. Metoda ta pobudza fantazję ruchową i skłania do działania twórczego. Powinna być stosowana przede wszystkim w sporcie wyczynowym, w którym od twórczego podejścia do techniki sportowej zależy nie tylko dobry wynik, ale i dalszy rozwój w danej konkurencji sportowej. Metoda problemowa nie prowadzi do opanowania szybko jakiejś czynności ruchowej. Uczy rozwiązywania problemów, czyli jak sobie poradzić w innych sytuacjach problemowych. Może mieć ona zastosowanie jako dodatkowa motywacja do uczenia się określonej czynności ruchowej. Należy wplatać ją tam, gdzie uczenie się złożonych czynności ruchowych jest długotrwałe i żmudne.
UCZENIE SIĘ PRZEZ PRÓBY I BŁĘDY
Najprostszą formą uczenia się jest bezpośrednie doświadczenie. Kiedy zamierzamy osiągnąć jakikolwiek cel, podejmujemy próbę i sprawdzamy, czy próba się powiodła. Jeśli nie, a tak bywa zazwyczaj na początku, stwierdzamy, że popełniliśmy błąd i podejmujemy nową próbę. Podejmując kolejne próby i eliminując kolejne błędy, zbliżamy się do celu. Uczenie się przez próby daje bowiem możliwości zbierania wielu doświadczeń, co w efekcie może przyczynić się do zupełnie nowatorskiego rozwiązania zadania ruchowego.
Jest ona zapewne skuteczna przy kształtowaniu takich cech jak: samodzielność, odpowiedzialność, umiejętność podejmowania decyzji i oceniania ich trafności. Metodę tę stosuje się niekiedy w pierwszym etapie uczenia się przy wyjaśnianiu orientacyjnej postawy czynności, wówczas bowiem uczeń powinien podejmować próby, które pozwolą mu lepiej poznać sytuację wyjściową zadania. Tą metodą prowadzi się najczęściej ćwiczenia oswajające.
Metoda prób i błędów może być zastosowana jako jedna z wielu eksponujących samodzielność uczącego się. Należy jednak jej unikać w sytuacjach trudnych i zagrażających bezpieczeństwu ucznia.
Popełniane przez ucznia błędy powinny być przed ponowną próbą starannie analizowane zarówno przez nauczyciela, jak i ucznia.
NAUCZANIE PREWENCYJNE
Istotę nauczania zapobiegawczego (prewencyjnego) stanowi taki dobór środków metodycznych przez trenera, taki sposób i poziom przekazywanych informacji i takie poprowadzenie ćwiczeń, żeby zapobiec (w praktyce nie jest to w pełni realne) powstawaniu błędów, a raczej ograniczyć błędy do minimum, w każdym razie nie dopuścić do ich utrwalenia. Trener o dużej wiedzy i doświadczeniu stwarza takie sytuacje nauczania, które ułatwiają wykonanie poprawnych ruchów, a utrudniają występowanie ruchów błędnych.
Metoda prewencyjna to uczenie się przez antycypację, przez wybór zdarzeń pożądanych, oraz doprowadzenie do tego, aby do takich właśnie zdarzeń doszło. Jest metodą przeciwstawną metodzie prób i błędów. O ile w metodzie prób i błędów zakłada się działanie oparte na próbach i popełnianiu błędów, a następnie ich eliminacji, o tyle w metodzie prewencyjnej usiłuje się zapobiegać Sytuacjom sprzyjającym powstawaniu błędów.
Na przykład, wiadomo, że przyczyną błędów popełnianych przez początkujących narciarzy jest obawa przed wypadkiem. Nauczanie prewencyjne należy zatem rozumieć nauczanie w określonym, psychicznym komforcie. Będzie to stok o łagodnym nachyleniu, dobrze przygotowany, bez przeszkód i nierówności terenowych, który zmniejsza możliwość pojawienia się błędów.
Stosowanie tej metody wymaga od nauczyciela dużej wiedzy o czynnościach motoryczno-sportowych, oraz doświadczenia pedagogicznego. Trzeba bowiem wiedzieć, gdzie, kiedy i jaki błąd może uczeń popełnić, aby stworzyć sytuację, która nie pozwoliłaby na jego wystąpienie.
METODA KONTRASTÓW
Jest ona podstawową metodą służącą do rozwiązania zadania, jak wyczuwać ruchy. W szkolnym wychowaniu fizycznym "wyczuwanie skrajności" - kontrastów może dotyczyć np. próby możliwie jak najbardziej płaskiego, niskiego lotu w czasie skoku w dal i lotu możliwie jak najwyższego (silne odbicie wzwyż).
Zasada ta dotyczy skrajnych ujęć ćwiczeń siłowych, skrajnych szybkości, skrajnego zakresu ruchów, a także skrajnych częstotliwości przyspieszeń, np. ucząc pływania żabką - ruchów ramion tak obszernych, jak podczas pływania podwodnego i ruchów ramion ograniczonych w zasadzie jedynie do ruchu w nadgarstkach. Metoda kontrastów realizowana też bywa przez wyłączenie poszczególnych analizatorów lub wzbogacenie wrażeń, np. zjazd na nartach z zamkniętymi nartami. Ćwiczenia te mają wskazać uczniom wyraźnie zakres odczuwania. Przy skrajnych ujęciach wyraźniej da się świadomie zarejestrować i zapamiętać odczucia różnicy. W miarę uczenia odczuwanie różnic powinno się wysubtelniać. Uczeń powinien coraz bardziej świadomie wybierać taki zakres, siłę czy szybkość ruchów, które pozwolą mu na optymalne wykonanie zadania.
WYOBRAŻENIA MOTORYCZNE
Wyobrażenie motoryczne:
jest procesem psychologicznym,
jest to proces łączący komponenty kinestetyczne ze strukturą ruchu przestrzenno - czasową oraz wiedzą,
jest wewnętrznym obrazem konkretnych ruchów, zmysłowym ich poznawaniem, które łączy się z poznaniem umysłowym.
Wyobrażenia ruchowe leżą u podstaw planowania ruchów i są poznawczym wyprzedzeniem przebiegu ruchów. Wyobrażenie motoryczne jest więc umysłowym obrazem czynności oraz zbiorem zasad (algorytmu ruchowego), które pozwalają tę czynność zrealizować.
Formy wyobraźni:
Wyobraźnia mimowolna: - marzenia senne; - półsen; - stany drzemania.
Wyobraźnia dowolna (kierowana) - nowe obrazy powstają w wyniku specjalnego zamiaru stworzenia czegoś określonego. Tworzenie obrazów w związku z postawionym zadaniem.
Wyobraźnia odtwórcza: zbiór przypadków, wyobrażanie sobie przedmiotów i zjawisk bez aktualnych podniet zmysłowych lub wierny obraz dawniej spostrzeganego przedmiotu.
Wyobraźnia twórcza: uprzytomnienie sobie rzeczy uprzednio nie widzianych, nie słyszanych, nie dotykanych. Akceptacja przyszłości.
IDEOMOTORYKA
Ideomotoryka „dotyczy tych motorycznych struktur i funkcji, które biorą udział w treningu mentalnym czy ideomotorycznym przez intensywne wyobrażenia i (lub) słowne uzupełnienia, które przy tym wywołują bioelektryczną aktywność, podobną do tej, która występuje przy czynnościach ruchowych realnych”. (Rothig). W zakresie koordynacji ruchów można przez ideomotorykę doskonalić pamięciowy obraz ruchów, a także antycypację działania. Zjawiska ideomotoryczne tworzą także podstawę np. treningu autogennego i są wykorzystywane w treningu sportowym. Wyobrażenie jakiejś czynności ruchowej wystarczy, aby wywołać nieznaczne próby wykonania wyobrażonego ruchu. Przez ideomotorykę rozumie się jednak również antycypację umysłową działań ruchowych np. wyobrażenie sobie czynności skrętu na łyżworolkach przed wykonaniem tego ćwiczenia.
FUNKCJE WYOBRAŻEŃ MOTORYCZNYCH
FUNKCJA PROGRAMUJĄCA
Zostaje spełniona wówczas, gdy uczeń wyobraża sobie cel i sposób realizacji podjętego działania, czyli tworzy sobie umysłowy obraz czynności ruchowej. Występuje to szczególnie wyraźnie na określonym etapie uczenia się motorycznego (etap II). Uczeń na podstawie informacji wizualnej, werbalnej i kinestetycznej wyobraża sobie czynność oraz algorytm ruchów niezbędnych do realizacji tej czynności. Im pełniejsze jest wyobrażenie, tym więcej szans ma uczeń na dokładną realizację czynności.
Umysłowy obraz czynności ruchowej:
wyobrażenie ostatecznego celu (goal)
wyobrażenie programu, czyli wyobrażenie działań niezbędnych do realizacji czynności (sub-goal).
FUNKCJA REGULUJĄCA
Wyraża się w możliwościach kontroli i korekty w czasie wykonywania zarówno w praktyce, jak i przez wyobrażenie sobie sposobu wykonania tej czynności. Uczeń posiadając w miarę dokładne wyobrażenie danej czynności, w czasie jej wykonywania sprawdza o ile jego ruchy zgodne są z wyobrażeniem. Wychwytuje wówczas łatwo popełniane błędy i stara się je poprawić. Może być też tak, że uczeń przed wykonaniem zadania porozumiewa się słowem z nauczycielem, sprawdzając czy to, co zamierza zrobić nie zawiera błędu.
FUNKCJA TRENUJĄCA
Wyobrażenie określonej czynności sportowej uaktywnia wszystkie te układy, które biorą udział w realnym działaniu. Intensywne myślenie o czynności zapobiega zbyt szybkiej utracie siły, a także uaktywnia układ krążenia. Można ją stosować np. w czasie gdy mamy złamaną kończynę - trenujemy w "myśli". Tutaj zaliczamy trening mentalny - polega on na systematycznym, intensywnym myślowym wyobrażaniu przebiegu czynności ruchowej, bez równoczesnego praktycznego działania.
wyobrażając sobie ruch pobudzamy wszystkie te elementy organizmu, które biorą udział w realnym ruchu, a więc w pewnym stopniu trenujemy je,
wyobrażając sobie jakąś czynność, lecz jeszcze jej nie wykonując powodujemy powstawanie słabych bodźców w mięśniach ze względu na małą intensywność nie wywołują one samego ruchu, lecz określają jego: strukturę, kształt , amplitudę, szybkość i intensywność, rytm i tempo.
Zgodnie z poglądami współczesnych psychologów można wyróżnić dwa stopnie wyobrażenia motorycznego. Jeden dotyczy wyobrażenia ostatecznego celu działania (goal), a drugi wielu działań niezbędnych do realizacji czynności (sub-goal). Takie ogólne wyobrażenie celu ma duże znaczenie motywujące, a zatem niezbędne jest dla sprawnego uczenia się i stanowi niejako warunek wstępny. Natomiast ogólny zarys działań, które trzeba podjąć, aby czynność wykonać ma znaczne walory dydaktyczne. W tworzeniu tego typu wyobrażeń istotny wkład ma działalność nauczyciela. Przez odpowiednie instrukcje słowne, pokaz czy właściwy dobór ćwiczeń "kompletuje" on u ucznia określone wyobrażenie drogi do celu.
UMYSŁOWY PLAN I PROGRAM DZIAŁANIA
Przed podjęciem każdego złożonego działania dobrze jest zastanowić się, w jaki sposób należy je wykonać. Pojawia się w naszym umyśle obraz czynności oraz algorytm ruchów, czy też zbiór zasad, które pozwolą tę czynność zrealizować. Ogólnie nazywa się to umysłowym planem i programem czynności. Wyobrażenie ruchowe obok idealnego modelu czynności (wyobrażenia celu) zawiera więc również bardzo istotną dla uczenia się, strukturę budowę czynności. Czynność ruchową trudno jest przedstawić statycznie. Jest ona ciągiem zmieniających się zachowań człowieka. Dostrzegalne jest to w poszczególnych klatkach filmu. Przejścia są jednak bardzo płynne i mogą być poprawnie opisane czy wyjaśniane jedynie w powiązaniu z fazą poprzedzającą i następującą. Istotne znaczenie dla powstawania wyobrażenia czynności w umyśle ucznia ma właściwe postępowanie nauczyciela. On formułuje instrukcję słowną, opisuje i objaśnia strukturę czynności, a także podaje uczniowi
główne zasady warunkujące skuteczne wykonanie czynności. Niewłaściwie dobrane słowa, niejasne i niewyraźne określenia, niedokładny pokaz lub niewiele znaczące dydaktycznie obrazki, a wreszcie dobór ćwiczeń, które raczej służą wzmocnieniu mięśni, nie wzmocnieniu działania motorycznego, nie pomagają uczniowi w osiągnięciu celu. Takie postępowanie nauczyciela przynosi więcej szkody niż pożytku. Współczesna wiedza o uczeniu się techniki sportowej przywiązuje duże znaczenie do wyobrażeń motorycznych. Nazywa je "kluczem do sprawnego nauczania" lub "centralnym ogniwem procesu motorycznego uczenia się".
PRZEKAZ INFORMACJI SŁOWNEJ
Systemem sprawnej komunikacji zajmuje się przede wszystkim teoria informacji. Z niej, więc można zaczerpnąć ogólne kryteria sprawnego przekazu informacji. Są to kryteria: semantyczne, syntaktyczne i pragmatyczne.
SEMANTYKA - dotyczy sensu, znaczenia znaków używanych do porozumiewania się, a szczególnie znaczenia słów. Kryterium to będzie spełnione, gdy uczeń jednoznacznie zrozumie słowa nauczyciela. Informacja słowna powinna odnosić się do konkretów i nie sięgać raczej do abstrakcji. Należy używać tylko słów niezbędnych w danej sytuacji. Trzeba unikać gadulstwa. Jednak zbyt lakoniczne sformułowania mogą być niewystarczające. Kontakt słowny nauczyciela z uczniami powinien dotyczyć celu nauczania, instrukcji wykonania oraz wyjaśnienia zasad postępowania. W praktyce stosuje się tzw. instrukcję słowną, która polega na opisie kolejnych składowych elementów czynności. Oprócz charakterystyki czynności czy koordynacji ruchów należy ją uzupełniać wskazówkami dotyczącymi rytmu i tępa, zatem elementami czynności dynamicznych.
SYNTAKTYKA - oznacza porządek, szyk. Kryterium to będzie spełnione, gdy budowa zdania czy szeregu zdań zbliżona będzie do struktury czynności ruchowej, tak jak ona powstaje. Zgodnie z kryterium syntaktycznym konstruowana informacja werbalna analogicznie do czynności sportowej - daje szansę uczniowi nie tylko na całościowe ujęcie czynności, ale również wpływa dodatnio na proces zapamiętywania, a zatem zapewnia większą trwałość przekazywanych informacji. Można kodować ruchy słowami. Najprostszym sposobem kodowania ruchów w słowa jest przyporządkowanie kolejnym sekwencjom czynności ruchowej innej litery alfabetu. W ten sposób można z liter ułożyć komunikat słowny o czynności sportowej (ELWlRA).
PRAGMATYKA - wiąże się z możliwościami ucznia do wykonywania określonych poleceń słownych. Opisy, instrukcje słowne muszą być możliwe do wykonania w praktyce. Zanim sformułujemy objaśnienia słowne zastanówmy się nad funkcjonalnymi możliwościami ciała ludzkiego (uczniów). Polecenia słowne nie mogą przekraczać aktualnych możliwości ruchowych.
PRZEKAZ INFORMACJI WZROKOWEJ
Opinia o przewadze "pokazu" nad "słowem" w uczeniu się czynności ruchowych nie jest w pełni zasadna, bowiem w uczeniu się poważniejsze znaczenie ma analizator, a nie sam receptor. Nie jest to bowiem ważne, w jaki sposób "odbierzemy" obraz, lecz to, w jaki sposób świadomie, umysłowo go przetworzymy. Informacja wzrokowa traktowana będzie nie jako bierne "fotografowanie" okiem, lecz analiza obrazków, wynikająca również z dotychczasowej wiedzy ucznia i jego doświadczeń życiowych. „Znaczenie pokazu jest na ogół większe w czynnościach stereotypowych niż w tych, które wymagają modyfikacji i działania. Wzrasta ono wraz ze stopniem złożoności i nowości czynności, maleje zaś z wiekiem osób uczących się i ze wzrostem poziomu ich rozwoju umysłowego” (Włodarski). Organizując pokaz musisz zapewnić wszystkim uczniom możliwość obserwowania tego, co pokazujesz, w sposób jednakowy dla wszystkich. Tworzenie wyobrażeń motorycznych na podstawie obserwacji jest związane z doświadczeniem i wiedzą jednostki. Ten, kto więcej wie - widzi dokładniej, a kto ma więcej doświadczeń - jest w stanie dostrzec to, co istotne dla wykonania nowej czynności. Dlatego też w praktyce bardzo istotne jest powiązanie pokazu z instrukcją słowną, która by poprzedzała pokaz i tworzyła określone nastawienie u ucznia. Pokaz nie poparty słowem ma małą wartość dydaktyczną, a przy ograniczonej wiedzy o czynności i niewielkim doświadczeniu, może prowadzić do zmniejszenia możliwości uczenia się.
Można wyróżnić dwie funkcje pokazu:
motywującą (np.: film z pokazów mistrzów)
dydaktyczną.(np.: film z demonstrowaną techniką w zwolnionym tempie)
Spośród pomocy dydaktycznych dla odbioru informacji wzrokowej skuteczny jest zwolniony film, rysunki i przeźrocza obrazujące kolejne sekwencje czy fazy ruchów. Na zewnętrzny obraz czynności ruchowej nie składa się jedynie zestaw elementów tej czynności algorytm ruchów czy zewn. Przejawy ich koordynacji. Obserwować należy również dynamiczną stronę ruchów, czyli tempo, rytm ruchów, który decyduje o możliwości i efektywności działania. Spowolnienie obrazu czynności daje możliwość wyobrażenia struktury ruchów i ich koordynacji, jednak myli ono co do naturalnego tempa i rytmu ruchów. Uczenie się rytmu poprzez spostrzeganie możliwe jest tylko podczas podglądania czynności wykonywanej w sposób naturalny. W czasie demonstrowania czy to praktycznego czy to za pomocą filmu skłaniamy uczniów do utożsamiania się z demonstratorem. Utożsamianie się z obrazem daje szansę na włączenie do tworzącego się wyobrażenia czynności ruchowej również elementów tempa i rytmu ruchów, a zatem elementów dynamicznych. Skuteczność przekazu informacji wzrokowej zależy od organizacji materiału. Nauczyciel powinien dobrze uporządkować materiał wizualny z uwzględnieniem możliwości odbioru przez ucznia. Jedną z propozycji organizacji struktury czynności sportowej jest jej podział na sekwencje sensomotoryczne. Sekwencja sensomotoryczna to elementarna konfiguracja ruchów. Inną formą zorganizowania obserwacji może być skupienie uwagi na szczególnie istotnych elementach czynności. M. Bogen nazywa je "podstawowymi punktami oparcia". Istotne elementy czynności to te, bez których udziału danej czynności nie można poprawnie wykonać. Przed pokazem należy zwrócić uwagę na te elementy, równocześnie wyjaśniając ich znaczenie w wykonaniu zadania. "Aby skutecznie dopomóc uczniom w uczeniu się musimy skupić ich uwagę na odpowiedni czas w odpowiedni sposób i na odpowiednich zadaniach z zakresu uczenia się.
PRZEKAZ INFORMACJI CZUCIOWEJ (KINESTETYCZNEJ)
Wyobrażenie motoryczne nie będzie pełne, jeśli informacja słuchowa i wzrokowa nie zostanie uzupełniona informacją czuciową (kinestetyczną). Przekaz informacji czuciowej dokonuje się przez próby działania. Warto zwrócić uwagę na systematykę ćwiczeń, czy też zasób ćwiczeń do nauczania określonej techniki sportowej. W momencie wprowadzenia informacji kinestetycznej należy jednoznacznie zdać sobie sprawę, że jest to niezbędne uzupełnienie informacji werbalnej i wizualnej. To, czego nie byliśmy w stanie przekazać uczniowi słowem i obrazem musi uzupełnić działanie praktyczne ucznia. Odczuwanie ruchu jest tak samo ważne dla pełni wyobrażenia motorycznego jak widzenie ruchu i nazywanie go słowem. Do uświadomienia wrażeń kinestetycznych służą przybory zwiększające np. siłę bodźców kinestetycznych, a zatem ułatwiające uczniom świadomą rejestrację tych bodźców (np. płetwy). W celu uświadomienia uczniowi wrażeń kinestetycznych można stosować ćwiczenia w ciemno - wyłączyć jeden z analizatorów (pogłębia to bowiem odczuwanie np.: zamknięcie oczu).
SŁOWO - OBRAZ - DZIAŁANIE PRAKTYCZNE
Uczeń tym sprawniej opanowuje określoną czynność ruchową, im dokładniej ją sobie wyobrazi. W uczeniu się i nauczaniu czynności motoryczno - sportowych, techniki sportowej, podstawowymi źródłami informacji, z których powstaje świadomy program działania są: słowo, obraz i działanie praktyczne. Jeśli zatem jako jedno z najważniejszych ogniw sportowo - motorycznego uczenia się uznamy wyobrażenie motoryczne, metody służące jego tworzeniu i doskonaleniu będą podstawowymi metodami uczenia się. Są to więc metody słowne, obrazowe i działań praktycznych. Kryterium podziału metody będzie receptor zbierający informacje lub analizator przetwarzający ją. Metodom słownym towarzyszy zbiór informacji odbieranych przez receptor i analizator słuchu, metodom obrazowym receptor i analizator wzroku, a metodom działań praktycznych zbiór receptorów głębokich i analizator kinestetyczny. Wielkość i wielorakość analizatorów zapewnia większą rzetelność odbioru. Informacje wzrokowe uzupełniane są informacjami werbalnymi a te kinestetycznymi. Słowo - obraz - działanie praktyczne służące przekazowi informacji o określonej czynności ruchowej mogą wspólnie wystarczyć dla stworzenia w umyśle ucznia w miarę wiernej kopii idealnej tego, co zamierza wykonać. Logiczny wydaje się układ, w którym po wstępnym wprowadzeniu słownym powinno nastąpić zobrazowanie słów oraz weryfikacja zebranych danych werbalnych i wizualnych przez działanie praktyczne.
Schemat:
pokaz motywujący
słowny opis celu działania
pokaz sekwencji podstawowych
praktyczna próba właściwego wykonania
słowne wyjaśnienie zasad działania
pokaz kolejnych sekwencji
ćwiczenie służące zbieraniu informacji kinestetycznej
słowne wyjaśnienie składowych elementów
pokaz rytmu i tempa ruchów
próba wykonania całości
ROLA WYOBRAŻEŃ MOTORYCZNYCH W NAUCZANIU
I UCZENIU SIĘ MOTORYCZNYM
(UCZENIE SIĘ I NAUCZANIE POLISENSORYCZNE, CZYLI WIELOWRAŻENIOWE)
Ważne jest w konstruowaniu wyobrażenia motorycznego udział możliwie wielu analizatorów. Powstaniu wyobrażeń motorycznych towarzyszą procesy poznawcze i emocjonalne. Do wywołania wyobrażeń motorycznych niezbędna jest suma informacji o czynności ruchowej, o zadaniu sportowym, jego realizacji i zasadach działania, a również stosunek emocjonalny ucznia, jego potrzeby, pragnienie osiągnięcia celu, wysoka ocena posiadania tej sprawności ruchowej. Nauczyciel tworząc u ucznia wyobrażenie motoryczne powinien go odpowiednio motywować i koncentrować jego uwagę na zadaniu. Zadowolenie z dobrze wykonanego zadania, postępy w uczeniu się, osiągnięcie wyższego poziomu sprawności, wzmacniają zapamiętywanie i o tym powinien pamiętać nauczyciel.
1