„Psychologia dziecka” Vasta, Haith i Miller, r. 12

Wzajemna regulacja stosunków pomiędzy małymi dziećmi i opiekunami

Płacz - najważniejsza postać porozumiewania się przez noworodka. Etologowie twierdzą, że płacz służy jako bodziec wyzwalający wrodzone zachowania opiekuńcze matki. Natomiast zwolennicy teorii uczenia się mówią, że następuje tutaj reakcja warunkowania instrumentalnego - płacz daje obecność matki, która jest wzmocnieniem.

Warunkiem porozumiewania się jest stosowanie różnych rodzajów płaczu przez dziecko (inaczej przy bólu niż przy głodzie) oraz rozumienie tych rodzajów przez opiekunów (umiejętność ta wynika z doświadczenia rodziców).

Emocje - wewnętrzne reakcje lub odczucia, które mogą być bądź pozytywne (np. radość), bądź negatywne (np. złość).

Afekt - zewnętrzny wyraz emocji poprzez mimikę, gesty, intonację itd.

U dzieci afekt dokładnie odzwierciedla emocję. Dziś uznaje się powszechnie, że umiejętność ujawniania i rozpoznawania różnych stanów afektywnych przez małe dzieci jest podstawą regulacji stosunków między dziećmi i matkami.

Najwięcej o wczesnym rozwoju emocjonalnym dzieci można dowiedzieć się z badań nad ekspresją mimiczną. Jednym z wrodzonych wyrazów mimicznych jest okazywanie wstrętu wywoływanego przez nieprzyjemne smaki lub zapachy. W wieku 10-12 miesięcy pojawia się uśmiech, smutek i złość są widoczne w ekspresji mimicznej w wieku 3-4 miesięcy, strach można zaobserwować ok. 7 miesiąca, natomiast bardziej złożone emocje jak np. wstyd czy nieśmiałość - pod koniec pierwszego roku życia.

Dzieci uczą się emocji m.in. przez modelowanie, dzieci matek z depresją ujawniają znacznie więcej smutnych wyrazów twarzy. Badania pokazują, że dzieci uśmiechają się nie tylko by okazać emocje, ale także by w ten sposób komunikować się z matką (szerszy uśmiech, gdy dzieci widziały matki obserwujące je podczas zabawy).

Zasady okazywania emocji - oczekiwania i postawy społeczeństwa odnośnie sposobu wyrażania afektu. Np. chłopcy mogą się nauczyć, że okazywanie przez nich strachu jest uważane za niewłaściwe i będą się powstrzymywać przed wyrażaniem tej emocji.

Temperament

Temperament - aspekt osobowości badany u małych dzieci, składa się na niego sposób wyrażania emocji i reagowania na stymulację. Temperament charakteryzuje styl zachowania się dziecka (odzwierciedla nie co dziecko robi, ale jak).

Temperament decyduje o indywidualności dziecka.

Definiując temperament badacze stawiali sobie następujące pytania:

• czy temperament jest wrodzony?

Sporo danych to potwierdza. Porównując bliźnięta monozygotyczne stwierdzono, że przynajmniej część temperamentu jest przekazywana genetycznie. Jednak nie wszystkie zachowania mają podłoże genetyczne oraz oczywiście wrodzone cechy mogą podlegać modyfikacjom pod wpływem środowiska.

• czy temperament jest stabilny?

Badania wskazują, że niektóre aspekty stylu zachowania małych dzieci pozostają stabilne w miarę upływu czasu. Dotyczy to wskaźników dziecięcej negatywnej emocjonalności (np. strachu), reakcji na nowe sytuacje lub ludzi oraz poziomu aktywności. Jednak nie wszystkie wskaźniki temperamentu wykazują ten rodzaj stabilności.

Różne tłumaczenia stabilności: zwolennicy modelu genetycznego twierdzą, że można wyjaśniać stabilność poprzez założenie, że dana cecha jest po prostu częścią struktury genetycznej.

Enwironmentaliści - stabilność może wynikać z faktu, że dziecko pozostaje w niezmiennym środowisku.

• czy temperament ujawnia się we wczesnych okresach życia?

W definicjach temperamentu często można spotkać założenie, że styl reagowania dziecka powinien ujawniać się bardzo wcześnie, część, wg niedawnych badań, nawet w życiu płodowym. Jest to jednak kwestia sporna, gdyż nie wszystkie reakcje, o których się sądzi, że mają podłoże temperamentalne, ujawniają się już u noworodków.

Typy temperamentu

Trzy podejścia badawcze:

• Nowojorskie Badania Podłużne (NYLS) - program badawczy realizowany przez ponad 30 lat, jego autorami byli pediatrzy Alexander Thomas i Stella Chess. Zaczęto od opracowania kategorii dziecięcego temperamentu, a następnie sprawdzono, czy te kategorie są powiązane ze społecznym i emocjonalnym rozwojem dzieci w późniejszym wieku.

Badacze zidentyfikowali trzy wczesne style behawioralne i nazwali je: łatwy, trudny i powoli rozgrzewający się.

- Dziecko łatwe - rytmiczne zachowanie, regularność wzorców jedzenia, snu i toalety. Łatwo przystosowuje się do zmieniających się sytuacji, ma pozytywny, łagodny nastrój. Chętnie zbliża się to nowych przedmiotów i ludzi, a jego reakcje mają niską lub przeciętną intensywność. Do tej grupy badacze zaliczyli 40% zbadanych dzieci.

- Dziecko trudne - przeciwieństwo dziecka łatwego. Mniej przewidywalne wzorce zachowania, niezadowolenie przy zmianie sytuacji, często płacze lub wykazuje negatywny nastrój, wycofuje się z nowych doświadczeń, reaguje intensywnie na większość stymulacji. Zaliczono tu 10% dzieci.

- Dziecko powoli rozgrzewające się - źle przystosowuje się do zmian sytuacji i wykazuje tendencję do wycofywania się w obliczu nowych osób lub przedmiotów. Jednak jest przeważnie mniej aktywne i jego reakcje charakteryzuje stosunkowo niska intensywność. Tu badacze zaklasyfikowali 15% dzieci (35% dzieci objętych programem badawczym nie zmieściło się do żadnej z trzech kategorii).

Thomas i Chess zakładają, że temperament małych dzieci wpływa na ich późniejszy rozwój w zależności od poziomu dopasowania istniejącego pomiędzy stylem reagowania a otoczeniem fizycznym i społecznym.

Krytyka tej metody:

• zbieranie danych polega przede wszystkim na rozmowach z rodzicami - nie wszyscy muszą być obiektywni lub nie wszyscy umieją dobrze dziecko obserwować

Alternatywą wobec wywiadów jest metoda kwestionariuszowa, powstało nawet kilka kwestionariuszy opartych na schemacie klasyfikacyjnym NYLS. Ich zaletą jest dostarczanie informacji ilościowych, które można łatwo zliczyć i porównać.

• Model EOS - teoria temperamentu Plomina i Buss, która zakłada, że można dokonywać pomiaru temperamentu na trzech wymiarach: emocjonalności, aktywności i uspołecznienia.

Metoda oparta na kwestionariuszu dla rodziców. Model ten jest silnie biologiczny i zakłada, że na temperament składają się wrodzone cechy osobowości, które ujawniają się bardzo wcześnie w rozwoju.

Emocjonalność - odnosi się do szybkości, z jaką dziecko staje się pobudzone i reaguje negatywnie na stymulację pochodzącą z otoczenia. W ciągu pierwszych miesięcy życia emocjonalność przejawia się niezadowoleniem (np. płaczem) w nieprzyjemnych sytuacjach. W dalszych miesiącach - reakcje strachu albo gniewu (to, który tym reakcji się rozwinie zależy od doświadczeń dziecka).

Aktywność - oznacza tempo psychiczne dziecka i energię jego zachowań. Dzieci lokujące się wysoko na tym wymiarze są cały czas w ruchu, poznają nowe miejsca itp.

Uspołecznienie - dotyczy preferencji dziecka odnośnie do bycia z innymi ludźmi. Uspołecznienie stanowi miarę tego, o ile dziecko, w sposób wrodzony, woli stymulację od ludzi niż stymulację pochodzącą od przedmiotów.

Wielkość wykazywanej przez dziecko emocjonalności, aktywności i uspołecznienia jest zdeterminowane przez geny, ale to, w jaki sposób cechy wchodzą w interakcje z cechami opiekuna lub otaczającym środowiskiem, może się u poszczególnych dzieci bardzo różnić.

• Model Rothbart - model w dużej mierze o charakterze biologicznym, zakłada, że temperament odzwierciedla wrodzone różnice w funkcjonowaniu fizjologicznym. Podstawową metodą badawczą jest kwestionariusz dla rodziców, a uzupełniających danych dostarczają obserwacje przeprowadzane w domach przez fachowych obserwatorów oraz pomiary laboratoryjne.

Według Rothbart temperament wyznacza różnice indywidualne w dwóch obszarach: reaktywności oraz samoregulacji.

Reaktywność - zbliżona do emocjonalności w modelu EOS, oznacza łatwość i intensywność reakcji dziecka na stymulację. Główna różnica polega na tym, że Rothbart uwzględnia także pozytywne pobudzenie.

Samoregulacja - umiejętność kontrolowania reaktywności przez redukowanie jej lub podwyższanie. Cecha ta jest zdaniem Rothbart wrodzona i odmienna u różnych dzieci. Kontrola pobudzenia może przybierać różne postacie, np. dziecko dłużej lub krócej patrzy na stymulujący przedmiot lub w różny sposób zbliża się do niego i zapoznaje z nim. Specyficzne zachowania wykorzystywane do samoregulacji zmieniają się, w miarę jak dziecko rośnie, ale prawdopodobnie cecha temperamentalna leżąca u jej podłoża stale decyduje o powodzeniu dziecka w tym zakresie.

Model Rothbart zakłada, że wrodzone cechy temperamentu wchodzą w interakcje z oddziaływaniami otoczenia, określając naturę i jakość stosunków społecznych dziecka.

Temperament i interakcje społeczne

Stosunki społeczne dziecka zależą nie tylko od jego osobowości, ale również od tego, w jakim stopniu te cechy odpowiadają wymaganiom lub oczekiwaniom otoczenia. Np. matka o osobowości przewidywalnej i rytmicznej będzie mieć trudności z dzieckiem o nieregularnym stylu behawioralnym.

Jakość interakcji społecznych dzieci może wpływać na ich rozwój poznawczy - podczas jednego badania stwierdzono, że gdy matki postrzegały swoje dzieci jako mające trudniejszy temperament, to dostarczały im mniej okazji do uczenia się i eksploracji w czasie codziennych interakcji. Późniejsze obserwacje wykazały, że gdy dzieci te miały 5 lat, osiągały gorsze wyniki w zadaniach polegających na rozwiązywaniu problemów poznawczych.

Temperament i problemy w zachowaniu

Trudne dzieci

Podstawowe pytanie dotyczy tego, czy istnieje związek między temperamentem dziecka we wczesnym dzieciństwie a późniejszymi zaburzeniami w zachowaniu. W niektórych badaniach znaleziono takie związki, jednak mogą one być różnie interpretowane.

Jedno pośrednie wyjaśnienie głosi, że płacz i drażliwość (czyli to, co czyni go trudnym) zwiększają prawdopodobieństwo, że rodzice nie będą się odnosić do dziecka w sposób optymalny, co spowoduje problemy pomiędzy dzieckiem i opiekunem.

W drugim wyjaśnieniu temperament dziecka odgrywa pomniejszą rolę w powstawaniu późniejszych problemów behawioralnych, a korelacje wynikają przede wszystkim z ocen dokonywanych przez rodziców. Powiązanie „trudności” dziecka z późniejszymi problemami często wynika z postaw, oczekiwań lub podejść do wychowania reprezentowanych przez tych rodziców.

Jednak „trudny” temperament może dawać dzieciom pewne korzyści. Podczas badań międzykulturowych okazało się, że podczas suszy we wschodniej Afryce dzieci takie miały większe szanse na przeżycie, być może dlatego, że w większym stopniu domagały się opieki i koncentrowały uwagę swoich matek.

Dzieci zahamowane

Zahamowanie - zaproponowany przez Kagana temperamentalny styl reagowania, charakteryzujący dziecko, które reaguje na nieznane wydarzenia i ludzi nieśmiałością i wycofywaniem się.

U zahamowanych dzieci występuje ryzyko późniejszych problemów w zachowaniu.

Badanie Kagana

Wyłonił dwie grupy dwulatków: bardzo zahamowanych i zdecydowanie niezahamowanych. Dzieci badano ponownie gdy miały 5 i pół roku oraz 7 i pół roku, aby stwierdzić, czy ujawniają się u nich wcześniejsze style reagowania, jak można by oczekiwać, gdyby zahamowanie było stałą cechą.

Okazało się, że 75% dzieci wcześniej zaklasyfikowanych jako zahamowane lub niezahamowane wykazywało zachowania zgodne z pierwotną klasyfikacją nawet po latach, ponadto u dzieci zahamowanych rozwinęły się inne lęki, takie jak strach przed ciemnością czy wyjazdem na obóz.

Podejrzewając, że zahamowanie może mieć podłoże biologiczne, dokonano pomiaru reakcji fizjologicznych (rytm serca i reakcję źreniczną, które są związane z reakcjami na stres). Okazało się, że dane fizjologiczne były spójne z behawioralnymi. Można stwierdzić, że niektóre nieśmiałe dzieci ujawniają tę cechę temperamentalną już we wczesnym dzieciństwie i pozostaje ona stabilna przez następne lata życia oraz ma podłoże biologiczne.

Badania te nie wyczerpują zagadnienia, bo tylko dzieci mieszczące się na krańcach wymiaru zahamowania wykazywały ten rodzaj stabilności, która charakteryzuje cechy temperamentalne, poziom zahamowania pozostałych dzieci wykazywał znaczne zmiany w czasie.

Styl zahamowany może przynosić pewne korzyści - niedawne badania pokazały, że u dzieci zahamowanych szybciej i silniej rozwija się sumienie, gdy dostarcza się im określonej dyscypliny.

Etniczne różnice w zakresie temperamentu

W Stanach Zjednoczonych wiele rodziców uważa nieśmiałość i zahamowanie dzieci za oznakę słabości, zatem zachowania takie nie będą wzmacniane przez rodziców. Przeciwnie jest w kulturach azjatyckich, gdzie zahamowany styl reagowania uważa się za zaletę i znak kompetencji.

Różnice pomiędzy wartościami kulturowymi zachodnimi i azjatyckimi nie wykluczają wkładu genetycznego w temperament, jednak sugerują, że trzeba zawsze zwracać uwagę na kontekst rozwoju, gdy ocenia się temperament czy jakąkolwiek inną cechę rozwijającego się dziecka.

---