Rozdział V - Cele wychowania

Cele wychowania stanowią w teorii wychowania jedno z najsłabiej opracowanych zagadnień. Przyczyną takiego stanu są z pewnością różnego rodzaju poglądy na temat celów wychowania, stanowionych i formułowanych w zależności od prezentowanej orientacji filozoficznej, światopoglądowej lub religijnej osób zajmujących się nimi profesjonalnie, ale nie tylko: orientacje rodziców, nauczycieli, wychowawców, teoretyków wychowania, pedagogów i filozofów, etyków, teologów. Wiele cennych inspiracji mogą dostarczyć także dokumenty Organizacji Narodów Zjednoczonych, takie jak Karta Praw Człowieka, Karta Praw Rodziny. Niemałą rolę przypisuje się nauce społecznej Kościoła, partiom politycznym i wspólnotom wyznaniowym. Warto szczególnie się pokusić o opracowanie celów wychowania, które byłyby do zaakceptowania przez większość zajmujących się nimi osób.

Co rozumie się przez cele wychowania?
Najogólniej to pewien postulowany stan osiągany w wyniku oddziaływań wychowawczych. Celami takimi są tzw. standardy (normy) wychowawcze, wskazujące na pożądane społecznie i moralnie zachowania i postawy oraz inne cechy osobowości wychowanków. Określają one zazwyczaj mniej lub bardziej ogólne zmiany czy przeobrażenia w tym zakresie. Są nimi „pożądane i oczekiwane zmiany pod wpływem odpowiednich metod, środków i warunków, kształtują się w osobowości wychowanków w postaci poglądów, postaw.
- zmiany dotyczą zwykle zmian zarówno o charakterze poznawczo-instrumentalnym poznawanie świata, ludzi i wartości i motywacyjno-emocjonalnym formowanie stosunku wychowanka do świata, ludzi, jego przekonań i postaw, systemu wartości i celu życia.
- są wyrazem określonych wartości. Nie miałaby zatem większego sensu, gdyby przedstawiały wartość tylko dla tych, którzy brali udział w ich stanowieniu i formułowaniu. Wyrażają nierzadko określone nastawienie czy postawę wobec człowieka, jego nadziei, dążeń czy trudności, jakie może on napotkać w swym życiu.
- cele uznawane przez wychowawcę za własne, nazywane w pedagogice autonomicznymi, odsłaniają jego przekonania o tym, czym jest i powinien być człowiek, jaką ma misję, w jaki sposób i w imię jakich wartości powinien przeżyć życie, jaki jest sens jego egzystencji.
- cele wychowania są często równoznaczne z powszechnie uznawanymi wartościami i szeroko rozumianymi normami, zwłaszcza moralnymi. Nie wszystkie jednak wartości i normy są objęte celami wychowania.

Formalne i nieformalne cele wychowania

Nie wszystkie cele występują w postaci zwerbalizowanej, istnieją także niezwerbalizowane.

Zwerbalizowane (formalne) - cele na gruncie wychowania instytucjonalnego, np. w szkole i placówkach opiekuńczo-wychowawczych
Niezwerbalizowane (nieformalne) - w naturalnym środowisku wychowawczym, rodzina, i na prywatny użytek wychowawczy

Klasyfikacja celów wychowania

1. Cele kreatywne (wywołać, ukształtować, np. nowe przekonanie)

2. Cele optymalizujące ( zwiększyć, wzmóc, poszerzyć, np. wrażliwość, zaangażowanie)

3. Cele minimalizujące (osłabić, ograniczyć, np. agresję)

4. Cele korekcyjne (przekształcić, zmienić, np. postawę przekonania)

Jak uzasadnić cele wychowania?
Istnieją różne sposoby. Jednym z nich jest wykazywanie ich zgodności z wartościami a zwłaszcza wartościami uniwersalnymi, czyli ogólnoludzkimi wartościami poznawczymi, moralnymi i estetycznymi, wokół transcendentalnej triady: prawdy, dobra i piękna. Dużą wagę przywiązuje się szczególnie do wartości moralnych, a wśród nich do: altruizmu, tolerancji, poczucia odpowiedzialności, wolności i sprawiedliwości.
- innym sposobem jest poszukiwanie ich podobieństw do norm moralnych. Ukierunkowują one odpowiednio postępowanie jednostki przekonanej o ich słuszności.

- przypominają zazwyczaj ściśle określone reguły czy zasady postępowania moralnego, obowiązujące poszczególnych ludzi i różne zbiorowości ludzkie.

Rodzaje norm moralnych (kt. wyróżniła Maria Ossowska)
- w obronie biologicznego istnienia, np. „nie zabijaj”
- w obronie godności, czyli związanego z nią poczucia własnej wartości
- w obronie niezależności
- w obronie prywatności
- służące potrzebie zaufania, jako formy „nie kłam”, „nie kradnij”
- strzegące sprawiedliwości, np. jako norma „każdemu wg. jego osiągnięć”
- wobec konfliktów społecznych
wymieniła także cnoty miękkie: miłość bliźniego, życzliwość powszechna, braterstwo, tolerancja, humanizm i opiekuńczość.
- wypróbowanym sposobem uzasadnienia celów wychowania jest ukazywanie powiązań ttych celów z prawami naturalnymi, stanowiącymi „zbiór praw i obowiązków bezpośrednio z natury człowieka jako bytu obdarzonego rozumem i wolą, a nie ze społecznego ich ustanowienia.”

2. Kontrowersje wokół celów wychowania

Dotyczą one takich między innymi spraw, jak brak precyzyjnego odróżnienia celów wychowania od wartości i norm i zbytnia ogólność w ich sformułowaniu.

Niedokładność w określaniu celów wychowania
Na ogół istnieje zgoda w sprawie bliskości znaczeniowej wartości, norm i celów wychowania. Niektóre cele są wręcz przeciwnie utożsamiane z wartościami i normami. W takim wypadku cele wychowania to po prostu wartości i normy, które zamierza się przyswoić dzieciom i młodzieży - są drogowskazem.

• przez wartości rozumie się na ogół wszystko to, co cenne, godne podążania i wyboru, co stanowi ostateczny cel ludzkich dążeń.

• normy zaś utożsamia się z wypowiedziami powinnościowymi (trzeba, należy sie), zawierającymi wskazania mniej lub bardziej ogólne co do sposobów zachowania się w określonych sytuacjach.

• cel wychowania to świadomie zaprojektowany rezultat oddziaływań wychowawczych.

Lączą je z sobą w szczególności ścisłe powiązania z wartościowaniem czy oceną zachowań ludzkich, a dzieli jedynie pewien kontekst, w jakim się o nich orzeka. Np. o wartościach mówi się głównie wtedy, gdy się pragnie podkreślić wysoką cenę czegoś lub kogoś, a o normach - gdy się eksponuje konieczność pełnienia powinności wobec innych i samego siebie, a o celach - gdy pragnie się wskazać na spodziewane efekty pracy wychowawczej.
>stanowienie i formułowanie celów pomaga szczególnie w ich lepszym rozumieniu i uzasadnieniu<

Ogólność w formułowaniu celów wychowania
- odnosi się to zwłaszcza do podstawowych celów. Dotyczą nierzadko „wszechstronnego rozwoju”, „dojrzałego w pełni człowieka”, „osobowości wysoce rozwiniętej”, „uspołecznionego”,... trudno byłoby nie zgodzić się z nimi. Gorzej jednak jest z ich interpretacją. Ta bowiem bywa zależna od własnych opcji filozoficznych, światopoglądowych, ideowych, politycznych czy religijnych. -> są to więc cele mało precyzyjne i wieloznaczne.
- Bardziej przydatne dla teorii i praktyki pedagogicznej są cele wychowania dotyczące konkretnych cech osobowości. Są nimi takie przymioty jak: uczciwość, sumienność, pracowitość, odpowiedzialność, życzliwość, poczucie sprawiedliwości, umiejętność współżycia i współdziałania z innymi czy radzenie sobie z własnymi problemami emocjonalnymi. Ale i te cele mogą budzić pewne wątpliwości po głębszym ich poznawaniu

Wielość celów wychowania
- kontrowersję wobec celów wychowania budzi również ich zbyt duża ilość. Np. wg. Heliodora Muszyńskiego cele wychowania odnoszą się do 32 przeróżnych postaw, jakie zaleca się kształtować u dzieci i młodzieży. Postawy te są uszczegółowieniem czterech naczelnych celów wychowania, tj. w zakresie stosunku do świata wartości, społeczeństwa, drugiego człowieka i samego siebie. Nadmierna liczba celów powoduje dezorientację

Niekorzyści związane ze zbyt dużą ilością celów wychowania
- zbyt wielka ilość celów wychowania nie jest z pewnością korzystna, gdyż wtedy każdy z nich można uznać za równie wartościowy.
- nauczyciele czy wychowawcy, zapoznając się z wielorakimi celami wychowania, mogą bowiem „zgubić się” w ich wielości. Nie zawsze są w stanie trafnie odnaleźć cele, jakie powinno się uznać za najważniejsze, a jakie za drugorzędne.
- niebezpieczeństwo może wystąpić zwłaszcza wtedy, gdy zalecane cele wychowania realizuje się bez wewnętrznego przekonania o ich słuszności, gdy tego rodzaju cele urzeczywistnia się przez ich przesadne eksponowanie a wychowankom nie pozostawia się swobody w ponoszeniu przez nich odpowiedzialności za własne postępowanie.
- zbyt wielka ilość celów wychowania może sugerować, że jest to zestaw zamknięty, niedopuszczający żadnych innych celów. Wtedy świadczy to o tym, że mamy do czynienia z wychowaniem o charakterze zdecydowanie interwencyjnym.

Niedocenianie celów wychowania
- minimalizuje się przyświecające wychowaniu cele lub usiłuje się całkowicie zrezygnować z celów formalnych (instytucjonalnych) Postępuje się tak np. w antypedagogice, która zakłada, że dziecko wie najlepiej, co jest dla niego dobre, a co za tym idzie - podważa wychowanie zgodne z przewidywanymi celami.

Antypedagogika - przyjmuje też, iż każdy lub prawie każdy człowiek ze swej natury jest tak dojrzały, samodzielny i niezawodny, że wystarczy inicjować, pobudzać i ukierunkowywać jego rozwój, aby spełnił związane z nim oczekiwania.

• - niektórzy zalecają, aby po prostu „iść jakby obok wychowanka” lub „wspólnie z nim” i być gotowym do wspomagania jego rozwoju. Pragnie się w ten sposób zapobiec niebezpieczeństwu narzucania celów.

• - według Jeana Jacquesa Rousseau - „wychowanie powinno być naturalne: więc powinno tylko rozwijać to, co leży w psychice ludzkiej.”

• - wystarczy sobie uświadomić wagę przynajmniej niektórych wartości uniwersalnych jako naczelnych celów wychowania.

• - nie jest oczywiście obojętne, jakim celom daje się pierszeństwo w pracy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą, bo jest to cenny drogowskaz. Powinny przede wszystkim sprzyjać rozwijaniu pozytywnych postaw wobec własnej egzystencji, ludzi i świata w ogóle. Pozwalają też przetrwać wartościom ogólnoludzkim.

3. Poszukiwanie wiarygodnych celów wychowania
Dotychczasowe opracowania celów wychowania - ich ilość czy wieloznaczność - w pełni nie zadowalają. Cele takie są od odbierane zwykle przez wychowawców i nauczycieli jako narzucone i z tego powodu najczęściej są realizowane w poczuciu przykrego obowiązku, czyli bez ich wewnętrznej akceptacji. Warto by się pokusić o stworzenie koncepcji celów wychowania, które zyskałyby aprobatę szerszego grona nauczycieli i wychowaców. Próby takiej dokonał W. Brezinka.

Cele wychowania w ujęciu W. Brezinki
- i jego koncepcja ma swoje słabe strony, bo może być traktowana jako nieco stronnicza, bo uwzględnia również cele wynikające z przekonań religijnych
ALE trudno byłoby przytoczyć taką koncepcję celów w., której nie można by zarzucić pewnej stronniczości.
- Brezinka proponuje cele wychowania z uwzględnieniem niektórych jego aspektów, mianowicie aspektu rozwojowego, społecznego, kulturowego i religijnego.

Wychowanie w aspekcie rozwojowym

• - czyli biologicznym, jest wspomaganiem dzieci i młodzieży w ich rozwoju fizycznym i psychicznym.

• - eksponuje się tu szczególnie opiekuńczą funkcję wychowania. Głównym jego zadaniem jest ochrona wychowanka przed wpływami, które mogą zakłócić jego rozwój, i troska o to, aby rozwojowi temu zapewnić naturalny przebieg.

• - uchronić dzieci i młodzież przed nadmiarem stresów i frustracji, blokujących ich potrzeby indywidualne, zadbać o ich poczucie bezpieczeństwa, dobre samopoczucie i zdrowie psychiczne, które współcześnie wydaje się szczególnie zagrożone

Wychowanie w aspekcie społecznym

• - oznacza umożliwianie dzieciom i młodzieży przyswajania materialnego i duchowego dorobku ludzkości.

• - wzbogacą wewnętrznie całą swą osobowość

• - wyzwalanie u wychowanków ciekawości i zainteresowania kulturą

Wychowanie w aspekcie religijnym

• - umożliwia ona odpowiedź na problemy egzystencjalne, przed jakimi człowiek staje, a tym samym pomaga w chwilach rozczarowań, porażek, samotności, przynosi ulgę w cierpieniu moralnym i chorobie, łagodzi lęk przez śmiercią.

• - wprowadzenie dzieci i młodzieży w życie wartościowe, zapewniające poczucie bezpieczeństwa i znalezienie sensu własnej egzystencji.

>> jest ważne aby w proponowaniu celów i zadań wychowawczych nie zagubić celu ostatecznego, czyli człowieka w całej jego złożoności. Tylko wtedy można liczyć na całkowitą jego akceptację i cieszyć się nawet z nieznacznego przybliżenia ku wartościom uniwersalnym i ponadczasowym. Brezinka opowiada się za wyodrębnieniem celów wychowania dla potrzeb wychowania rodzinnego i szkolnego. W wychowaniu rodzinnym podkreśla potrzebę realizowania takich celów jak rozwijanie u podopiecznych:

1. Zaufania do życia i świata, pouczcie sensu własnej egzystencji

2. Gotowości do kierowania się instynktem samozachowawczym

3. Rozsądnego rozumienia świata i siebie samego

4. Kultury serca, tj. formacji wewnętrznej lub emocjonalnej

5. Samodyscypliny łącznie z pracą nad sobą czy samowychowaniem

• głównych celów wychowania w szkole upatruje tez w rozwijaniu poczucia przynależności do większej grupy czy społeczności niż rodzina, kształtowanie postaw patriotycznych.

• za równoważne cele w rodzinie uważa rozwijanie realistycznego rozumienie świata i siebie samego, gotowości do usamodzielnienia się i samodyscypliny.

Cele wychowania w świetle trzech nurtów w moralności
Wiarygodności celów wychowania można poszukiwać też w niemałej mierze także w nawiązywaniu do różnych rozważań teoretycznych dotyczących zachowań i postaw, zwłaszcza moralnych, oraz moralności w ogóle.
>> 3 koncepcje moralności Marii Ossowskiej, gdzie każda z nich dotyczy innego typu postaw życiowych człowieka: nurt mądrości życiowej, perfekcjonistycznego i społecznego.

Nurt mądrości życiowej

- kładzie się nacisk na konieczność przynoszenia ulgi w ludzkim cierpieniu

- gdzie cierpienie jest wpisane niejakow los każdego człowieka

- cel jaki powinien przyświecać jednostce to asekurowanie się przed cierpieniem i tym samym

nabywanie umiejętności jego bezbolesnego znoszenia.

- zaleca się zabiegać przede wszystkim o wartości duchowe, jak wiedza, czystość sumienia.

- zachęca by nie przywiązywać się do rzeczy materialnych, bo można je łatwo stracić.

Nurt perfekcjonistyczny

- przejawia się w trosce o własną doskonałość

- dążącym do doskonałości nazywa się człowieka walczącego ze swymi skłonnościami

i rozwijającego w sobie cechy - według niego - wartościowe.

- ubieganie się o rzeczy rzadkie i trudne, człowiek honoru i godności

- skupienie się raczej na sobie samym

Nurt społeczny

- kładzie się nacisk na kształtowanie postawy, którą cechuje szczególna czułość na krzywdę

społeczną, kult ofiarności i solidarności, troska o dobre współżycie - humanitaryzm

- ocenia się zwłaszcza czyny, które sprzyjają wzajemnemu współżyciu i współdziałaniu ludzi

- przyczyniają się do pomnażania dobra wspólnego

- cele tu są nastawione głównie na wspomaganie innych, na zgodne z nimi współżycie i na solidarne

przezwyciężanie zła.
>>> najbliższy współczesnym celom wychowania jest bezsprzecznie nurt społeczny. W nim znajdują swe
odzwierciedlenie takie wartości, jak altruizm, miłość, odpowiedzialność czy tolerancja.<<<

Godne preferencji cele wychowania
Cele wychowania przybierają niejednokrotnie postać uznawanych powszechnie wartości i norm. Są często uosobieniem tradycji i dziedzictwa kulturowego. Jednym z najogólniejszym celów wychowania jest też wspomaganie dzieci i młodzieży w ich rozwoju społeczno-moralnym, a więc umożliwianie im w miarę samodzielnego kierowania takim rozwojem i zapewniania niezbędnego wsparcia ze strony wychowawców.

Wysoką rangę mają cele:

- altruizm, tolerancja, poczucie odpowiedzialności, wolność, sprawiedliwość.

>>niebagatelnym celem wychowania jest troska o zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży. Dobrym przykładem zdrowia psychicznego - to osoba w pełni funkcjonująca.<<

4. Wnioski o stanowieniu i formułowaniu celów wychowania

>>preferuje się wyraźne cele wychowania, których realizacja z góry wyklucza uwłaczanie godności osobistej dzieci i młodzieży nawet w postaci śladowej czy w wyniku zdenerwowania wychowawcy. Respektowanie wartości ogólnoludzkich obowiązuje bowiem w takim samym stopniu podczas stanowienia i formułowania celów wychowania, jak i w toku ich realizacji.<<

Potrzeba stanowienia i formułowania celów wychowania

- jest logiczną konsekwencją intencjonalnego w niemałej mierze charakteru wszelkich oddziaływań

wychowawczych

- odpowiednio dobrane cele nie tylko wytyczają kierunek postępowaniu wychowawczemu, lecz także

okazują się pomocne w poszukiwaniu w miarę skutecznych sposobów ich realizacji.

- chodzi o to, aby zaproponowane teraz cele wychowania miały moc łączenia ze sobą ludzi o różnej

opcji światopoglądowej czy religijnej.

- wymaga kompromisu między dobrem i złem

- „ gdyby nie było celów i tym samym związanych z nimi reguł, norm, przepisów i wartości, wg. kt. człowiek mógłby się orientować, każda decyzja mogła i działanie mogłyby się skierować przeciwko niemu.”

Niedomówienia w stanowieniu i formułowaniu celów wychowania

• - w teorii wychowania nie ma dotąd jednomyślności zarówno co do ogólnych, jak i etapowych celów wychowawczych.

• - np. cele stanowione i formułowane dla potrzeb wychowania chrześcijańskiego znajdują swe uzasadnienie w podstawowych zasadach wiary.

• - wychowania laickiego poszukuje się zaś szczególnie w humanizmu czy humanitaryzmu, pozbawionej przesłanek religijnych.

• - istotne jest to aby cele były zgodne z powszechnie uznawanymi wartościami ogólnoludzkimi

Warunki wiarygodności celów wychowania

- podstawowym warunkiem jest zgodność celów wychowania z wartościami uniwersalnymi i ponadczasowymi. Szukanie uzasadnień w filozofii, etyce i religii.

- pomocą może być też postrzeganie potrzeby uwzględniania celów nadrzędnych i podrzędnych.

Nadrzędne: naczelne, dotyczące ogólnych wartości czy cech osobowości (odpowiedzialność,

uczciwość, dobroduszność, prawdomówność,...)

Podrzędne: konkretne, np. odrabianie lekcji, niespóźnianie się na nie,...

- odróżnienie celów wymagających realizacji przez dłuższy czas (nadrzędne) i krótki (podrzędne)

- cele krótko- i długoterminowe nie pozostają z sobą w łączności, czasem nawet się wykluczają.

- ważne jest formułować takie cele, które liczą się z realiami i potrzebami życia dzieci i młodzieży.

Na koniec: ważna jest akceptacja celów przez wychowawców, muszą być w pełni wiarygodne. Nie ma nadal zgodności co do tego, czy istnieje najwyższy cel wychowania. Trzeba się jednak zgodzić, że do jednego z naczelnych celów wychowania należy bezsprzecznie poszanowanie praw, jak np. prawo do bezpieczeństwa, szacunku, wolności, własności, samoaktualizacji. Wszelkie cele wychowania nie mogą pozostawać w sprzeczności z wartościami ogólnoludzkimi, muszą im być podporządkowane bądź też są w pełni z nimi tożsame.

6

---