MIĘCZAKI

* w większości morskie organizmy (mniej zamieszkujących wody słodkie, na lądzie spotykamy jedynie niektóre gatunki ślimaków)

* mniej liczne niż stawonogi ale zdecydowanie większe (największy stawonóg HOMAR AMERYKAŃSKI waży ponad 20kg, największe mięczaki KAŁAMARNICE OLBRZYMIE dorastają do 25m długości i ważą ponad 20 ton)

BUDOWA MIĘCZAKÓW

BUDOWA CIAŁA

* mięśnie nie tworzą jednolitego wora powłokowo-mięśniowego

* funkcje szkieletu najczęściej pełni muszla i ciśnienie płynu wewnątrz ciała (szkielet hydrauliczny)

* jama ciała (celoma) zredukowana jest do niewielkiego worka osierdziowego otaczającego serce

GŁOWA

(zanikła u małży)

TUŁÓW/WOREK TRZEWIOWY

* tworzy po grzbietowej stronie fałd nabłonkowy (płaszcz)

* między fałdem płaszcza i workiem trzewiowym jest przestrzeń (jama płaszczowa)

* u większości mięczaków płaszcz wytwarza muszlę (skorupkę) zbudowaną z węglanu wapnia i rogowej substancji organicznej (konchioliny - złożonej z białek /m.in. kreatyny/ i wielocukru chityny)

* reszta ciała jest miękka i pokryta jednowarstwowym nabłonkiem, zazwyczaj bogatym w gruczoły śluzowe

NOGA

* po brzusznej stronie ciała

PRZEKSZTAŁCENIA

* ślimaki - worek trzewiowy uległ spiralnemu skręceniu i obrócił się, spowodowało to przemieszczenie narządów wewnętrznych, a otwór odbytowy znalazł się z przodu ciała

* głowonogi - przekształciły nogę w zespół ramion (macek) oraz rurkowaty twór (lejek), przez który wypływa woda z jamy płaszczowej, worek trzewiowy uległ wydłużeniu w kierunku grzbietowym, mają wewnętrzny szkielet chrzęstny, składający się m.in. z chrząstki głowowej, chroniącej mózg i narządy zmysłów

* łódkonogi - worek trzewiowy uległ wydłużeniu w kierunku grzbietowym, dwa fałdy płaszcza zrosły się po stronie brzusznej, tworząc rurkę, głowa uległa redukcji

* małże - nie mają głowy, mają silnie rozwinięte oba płaty płaszcza tworzące dwuskorupową muszlę

UKŁAD POKARMOWY

* przewód pokarmowy składa się z jelita przedniego, środkowego i tylnego

* w gardzieli znajduje się tarka (mięsisty fałd pokryty licznymi konchiolinowymi ząbkami) służąca do rozdrabniania pokarmu

* otwór gębowy może być wyposażony w jedną lub dwie szczęki służące do odgryzania kęsów pokarmu

* o gardzieli uchodzą gruczoły ślinowe, a czasem także jadowe

* w jelicie środkowym jest żołądek, do którego uchodzi duży gruczoł trawienny (wątroba/trzustkowątroba)

* otwór odbytowy znajduje się w jamie płaszczowej

UKŁAD ODDECHOWY

* pierzaste lub płatowate skrzela znajdujące się w jamie płaszczowej (chitony, głowonogi i liczne ślimaki)

* u ślimaków lądowych skrzela zanikły, a o wymiany gazowej dochodzi na wewnętrznej powierzchni silnie ukrwionej jamy płaszczowej nazywanej tu jamą płucną (są płucodyszne)

* łódkonogi - nie mają skrzeli, prowadzą wymianę gazową całą powierzchnią ciała, szczególnie wewnętrzną powierzchnią jamy płaszczowej

UKŁAD KRĄŻENIA

* otwarty układ krążenia, często zredukowany

* składa się z serca położonego w worku osierdziowym i kilku krótkich tętnic, z których krew wylewa się do zatok krwionośnych pozbawionych własnych ścianek

* serce zbudowane jest z workowatej komory i jednego lub dwóch przedsionków (wyjątkowo z czterech, ich liczba zależy od liczby skrzeli)

* krew płynie od skrzeli, przez przedsionki do komory, a stąd tętnicami do zatok jamy ciała

GŁOWONOGI

* układ półzamknięty

* krew płynie prawie bez przerwy w naczyniach krwionośnych (u ośmiornic jest nawet naczynie włosowate) i w bardzo niewielkim stopniu wylewa się do zatok krwionośnych

* mają dodatkowe serca skrzelowe pomagające wtłaczać krew do skrzeli

* mają więc dwa obiegi: DUŻY (serce-ciało-serce) i MAŁY (serce-skrzela-serce)

UKŁAD NERWOWY

CHITONY I JEDNOTARCZOWCE

* składa się z obrączki okołogardzielowej i czterech podłużnych pni nerwowych połączonych spoidłami

BARDZIEJ WYSPECJALIZOWANE

* układ zatracił wszelkie ślady segmentacji

* składa się najczęściej z pary zwojów mózgowych i zwojów nożnych połączonych tak, że tworzą obrączkę okołogardzielową, oraz kilku połączonych zwojów bocznych i trzewiowych

GŁOWONOGI

* scentralizowanie układu

* większość zwojów zlała się w obrębie głowy w jedną masę otaczającą przewód pokarmowy

* ten centralny mózg, chroniony dodatkowo chrzęstną puszką mózgową, jest bardzo sprawny

* mają one zdolność do uczenia się i koordynacji działań w grupie

NARZĄDY ZMYSŁÓW

* stopień ich wykształcenia zależy od trybu życia i stopnia rozwoju układu nerwowego

* u prymitywniejszych występują jedynie narządy dotyku i statocysty

* silnie rozwinięte u głowonogów (pęcherzykowate oczy, których budowa przypomina oczy kręgowców, mimo że nie są to narządy homologiczne, oczy niektórych zdolne są do akomodacji, czyli dostrajania ostrości widzenia w zależności od odległości od obserwowanego przedmiotu, odbywa się to przez przesuwanie soczewki względem siatkówki, podobnie jak u ryb)

UKŁADWYDALNICZY

* narządy wydalnicze to nerki (silnie przekształcone metanefrydia, o czym świadczy obecność lejków, którymi nerki otwierają się o wtórnej jamy ciała - worka osierdziowego)

* z nerek wybiegają moczowody uchodzące do jamy płaszczowej

* większość ma dwie nerki

* jedna nerka występuje u wyspecjalizowanych głowonogów dwuskrzelowych i ślimaków

* mięczaki wodne - wydalają zazwyczaj amoniak i mocznik

* mięczaki lądowe - kwas moczowy

ROZMNAŻANIE SIĘ I ROZWÓJ MIĘCZAKÓW

* rozmnażanie wyłącznie płciowe

* większość ślimaków i część małży - obojnaki

* chitony, jednotarczowce, głowonogi, łódkonogi, część ślimaków - rozdzielnopłciowe

* mięczaki morskie - zapłodnienie zewnętrzne lub w jamie płaszczowej

* mięczaki lądowe - zapłodnienie wewnętrzne (krzyżowe)

* głowonogi i ślimaki płucne - rozwój prosty

* pozostałe - rozwój złożony z trochoforą, bardzo podobną do larwy pierścienic (może się przekształcać od razu w miniaturę dorosłego mięczaka lub w następną postać larwalną zwaną veliger, wyglądającą jak trochorofa z doczepioną skorupką /muszlą zarodkową/ i zawiązkiem nogi, spotykaną u małży i ślimaków)

CHITONY

PRZEGLĄD SYSTEMATYCZNY I ZNACZENIE MIĘCZAKÓW

* owalne, spłaszczone ciało ze słabo wyodrębnioną głową, pokryte pancerzem złożonym z 8 dachówkowato ułożonych płytek

* w budowie układu krwionośnego, nerwowego i oddechowego zaznacza się u nich pierwotna metameria

* nie występują czułka i oczy

* występują prawie we wszystkich morzach pełnosłonych, zazwyczaj w strefie przyboju, gdzie przywierają silnie do podłoża za pomocą nogi i brzegów płaszcza

JEDNOTARCZOWCE

* zaliczane do głównej linii rozwojowej mięczaków (muszlowców)

* wyglądem zbliżone do ślimaków, ale ich muszla jest symetryczna i zwinięta do przodu

* układ nerwowy, oddechowy, wydalniczy i mięśniowy wykazuje metamerię

* otwór gębowy i odbytowy leżą po przeciwnych stronach długiej osi ciała

* 1952 - wyłowiono z Oceanu Spokojnego współczesnego przedstawiciela jednotarczowców Neopilina galathae

* żyją w morzach na głębokościach 1600-6500m

* blisko spokrewnione z małżami

* mają wydłużoną, stożkowatą muszlę, otawartą z obu stron

* żyją w piasku, w którym zagrzebują się za pomocą walcowatej nogi

* występują prawie we wszystkich pełnosłonych morzach, nieraz na znacznych głębokościach

* często są pożywieniem dorszokształtnych

ŁÓDKONOGI

* zbudowane z klinowatej nogi i worka trzewiowego z wydatnym płaszczem w postaci dwóch płatów po obu stronach ciała (dlatego wytwarzana przez płaszcz muszla jest dwuczęściowa)

* obie połówki muszli połączone są na grzbiecie zawiasem i więzadłem, a silne poprzeczne mięśnie zwieracze potrafią je zatrzasnąć

* na przekroju muszli wyróżniamy trzy warstwy: zewnętrzną konchiolinową, środkową porcelanową i wewnętrzną perłową, zbudowaną z licznych drobnych blaszek wapiennych

* substancja ta może być także odkładana wokół drobin (np. ziarenek piasku), które dostaną się do wnętrza muszli (w ten sposób tworzą się czasami bardzo nieregularne grudki substancji perłowej - perły)

* redukcja głowy spowodowała zanik szczęk i tarki, dlatego małże odżywiają się drobną zawiesiną z wody za pomocą parzystych, dużych, płatowatych i orzęsionych oskrzeli

* woda wpływa do jamy płaszczowej przez syfon wlotowy (wpustowy)

* tu omywa oskrzela, na których dochodzi do wymiany gazowej i jednocześnie osadzają się szczątki organiczne

* woda wypływa z jamy płaszczowej przez syfon odpływowy (wyrzutowy)

* kierunek przepływu wody wymuszany jest przez pracę rzęsek pokrywających skrzela

* większość małży to gatunki morskie żyjące w płytkich wodach, ale znane są również słodkowodne

* prowadzą osiadły tryb życia filtratorów na dnie zbiorników wodnych (czasami zagrzebane w dnie), niektóre przytwierdzają się do podwodnych przedmiotów za pomocą cienkich nitek zwanych bisiorem, będących wydzieliną gruczołu położonego u nasady nogi

* brunatne, połyskliwe nitki bisioru czasami dochodzące nawet do 30cm długości, były wykorzystywane w czasach antycznych i w średniowieczu do produkcji bardzo drogich, delikatnych tkanin zwanych tak samo - bisiorem, materiał ten dzięki swojej wytrzymałości doskonale nadawał się do wyrobu kosztownych trzewików, szczególnie często wykorzystywano nitki produkowane przez dużego małża PRZYSZYNKĘ

* przedstawiciele słodkowodni w Polsce: SZCZEŻUJA POSPOLITA, kilka gatunków SKÓJEK, RACZNICA ZMIENNA

* przedstawiciele morscy w Polsce: SERCÓWKA POSPOLITA, MAŁGIEW

* małże często występujące masowo spełniają ważną rolę filtratorów oczyszczających zbiorniki wodne z nadmiaru substancji organicznych

* stanowią także pokarm dla niektórych drapieżników (szkarłupni, ryb, wydr, piżmaków)

* wiele małży wykorzystuje się gospodarczo

* znane gatunki jadalne: OMUŁEK, OSTRYGA

* perły produkowane przez PERŁOPŁAWY mają znaczną wartość jubilerską

* szkodliwy jest ŚWIDRAK OKRĘTOWY drążący w drewnie kanały o długości 30cm i przyczynia się do nieszczenia drewnianych urządzeń portowych i drewnianych kadłubów łodzi

MAŁŻE

* najliczniejsza gromada

* wyróżniamy ślimaki przodoskrzelne, tyłoskrzelne i płucodyszne

* mają dobrze wyodrębnioną głowę, nogę z podeszwą i worek trzewiowy okryty muszlą

* na głowie zazwyczaj znajdują się czułki (u lądowych dwie pary, u wodnych najczęściej jedna), pęcherzykowate oczy i otwór gębowy prowadzący do gardzieli zaopatrzonej w szczęki i tarkę

* żywią się pokarmem roślinnym (większość lądowych i słodkowodnych) ale wiele gatunków morskich to wszystkożercy lub drapieżniki z gruczołami jadowymi

* niektóre (tropikalne STOŻKI z Oceanu Indyjskiego) mogą być niebezpieczne dla człowieka

* worek trzewiowy okryty jest muszlą i spiralnie skręcony

* noga u większości jest narządem ruchu

* dzięki silnie rozwiniętym mięśniom i licznym gruczołom śluzowym umożliwia pełzanie po podłożu, a u niektórych gatunków morskich także pływanie

* spełniają ważną rolę w ekosystemach, zwłaszcza morskich

* zajmują nisze ekologiczne roślinożerców, wszystkożerców i drapieżników, same będąc jednocześnie pokarmem stawonogów, ryb, ptaków i ssaków (ryjówki, jeże)

* jadalne dla człowieka: BRZEGÓWKI, CZARECZKI, WINNICZKI

* ich barwne muszle wykorzystuje się do wyrobu ozdób

* niewielkie muszelki MONETEK, zaliczanych do PORCELANEK były kiedyś obiegową monetą w krajach leżących w basenie Oceanu Indyjskiego

* w starożytności i średniowieczu z rozkolców uzyskiwano bardzo trwały barwnik służący do farbowania jedwabiu i wełny - purpurę

* ślimaki wyrządzają szkody w uprawach, a niektóre są żywicielami pośrednimi pasożytniczych płazińców, np. BŁOTNIARKA - żywiciel pośredni MOTYLICY WĄTROBOWEJ

ŚLIMAKI

* mają jedno lub dwa skrzela skierowane do przodu ciała

* głównie morskie, rzadko słodkowodne i lądowe

* rozdzielnopłciowe

* przedstawiciele w Polsce: ŻYWORÓDKI, ZAGRZEBKI

* do tej gromady należy większość morskich ślimaków wytwarzających barwne muszelki

(PORCELANKI, ROZKOLCE)

PRZODOSKRZELNE

* mają jedno skrzelo skierowane do tyłu ciała

* wyłącznie morskie, żyjące na dnie lub w toni wodnej

* niektóre mają dwuklapową skorupkę jak małże

* wiele jest całkowicie pozbawionych muszli, a ich ciało pokrywają dodatkowe

wyrostki skrzelowe o pięknych kształtach i barwach

* obojnaki

* przedstawiciel z Bałtyku: ALDERIA

TYŁOSKRZELNE

* pierwotnie były lądowe, ale część wtórnie przystosowała się do życia w wodach (głównie słodkich)

* wymiana gazowa następuje przez swoiste płuco utworzone z wewnętrznej powierzchni jamy płaszczowej

* obojnaki z zapłodnieniem krzyżowym

* gatunki krajowe: WINNICZKI i pozbawiony muszli POMRÓW WIELKI

* gatunki krajowe słodkowodne: BŁOTNIARKI, ZATOCZKI

PŁUCODYSZNE

* najbardziej ewolucyjnie rozwinięta gromada mięczaków

* noga ulega przekształceniu w lejek i ramiona otaczające głowę

* ramiona najczęściej zaopatrzone są w przyssawki, czasami także w inne narządy czepne

(haczyki, kolce)

* muszla okrywająca worek trzewiowy może być w pełni wykształcona (amonity) lub

w mniejszym lub większym stopniu zredukowana

* zazwyczaj sprawne drapieżniki żywiące się rybami i stawonogami

* ich układ nerwowy cechuje duż stopień koncentracji i złożoności, mają także silnie rozwinięte

narządy zmysłów (wiąże się z tym rozwój złożonych form zachowań i inteligencja nie spotykana

u innych bezkręgowców)

* ciekawe jest tu rozmnażanie, zapłodnienie poprzedzone jest tańcami, walkami samców i

prezentacją barw godowych, w czym przypominają najbardziej ptaki

* żyją tylko w morzach pełnosłonych (w Bałtyku nie występują)

* są grupą reliktową

* w dawnych epokach jako aktywne drapieżniki stanowiły główną grupę konsumentów

wyższych rzędów w ekosystemach morskich

* są ważnym źródłem pożywienia, zwłaszcza w krajach położonych wokół Oceanu Spokojnego

GŁOWONOGI

ŁODZIKI

* mają zewnętrzną, spiralnie zwiniętą muszlę podzieloną na komory wypełnione gazem,

co pozwala im biernie unosić się w toni wodnej

* zamiast typowych ramion mają kilkadziesiąt kurczliwych wyrostków otaczających

otwór gębowy

* pojawiły się w paleozoiku i do dziś nie uległy zmianom, dlatego nazywamy je „żyjącymi skamieniałościami”

* mają wewnętrzną, zredukowaną muszlę i parę pierzastych skrzeli w jamie płaszczowej

* pływają aktynie w toni wodnej za pomocą ruchów ramion oraz ruchem odrzutowym dzięki

silnemu strumieniowi wody wyrzucanej z jamy płaszczowej przez lejek

* tak przemieszczają się współczesne KAŁAMARNICE i MĄTWY ( mające dodatkowo dwa wydłużone ramiona chwytne, razem 10 - dziesięciornice) oraz wymarłe BELEMNITY

* OŚMIORNICE preferują życie w pobliżu dna morskiego, po którym przemieszczają się za pomocą 8 ramion

* sproszkowaną wewnętrzną muszlę mątw stosuje się jako dodatek do proszków polerskich, a wydzielina ich gruczołu czernidłowego (zlokalizowany w pobliżu odbytu i uchodzący do jamy płaszczowej, jego czarno-brunatna wydzielina służy kałamarnicom i mątwom do obrony przed drapieżnikami, barwnik ten, wyrzucony przez lejek, tworzy w wodzie rodzaj zasłony dymnej i dezorientuje napastnika) zwana sepią, służy dziś do sporządzania farb malarskich

DWUSKRZELNE

---